Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Cesarstwo Bizantyńskie

Cesarstwo Bizantyńskie

Βασίλειον Ῥωμαίων
Cesarstwo Bizantyńskie
293/395-1453
Flaga Cesarstwa Bizantyńskiego
Godło Cesarstwa Bizantyńskiego
Flaga Cesarstwa Bizantyńskiego Godło Cesarstwa Bizantyńskiego
Położenie Cesarstwa Bizantyńskiego
Język urzędowy łacina (do ok. VII / VIII wieku)
greka - oficjalnie po VIII w.
Język używany łacina , greka , ormiański , aramejski , syryjski , koptyjski , arabski , bułgarski
Stolica Konstantynopol
Typ państwa monarchia absolutna
Ostatnia głowa państwa ostatni cesarz
Konstantyn XI Dragazes
Ostatni przywódca religijny Patriarcha Konstantynopola Atanazy II
Podział cesarstwarzymskiego na część wschodnią i zachodnią
( 395 rok)
Upadek Konstantynopola po oblężeniu tureckim
1453
Religia dominująca chrześcijaństwo (od czasów wielkiej schizmy wschodniej : prawosławie )

Cesarstwo Bizantyńskie (w literaturze można też spotkać formę Cesarstwo Bizantyjskie[1]) – termin historiograficzny używany od XIX wieku na określenie greckojęzycznego , średniowiecznego cesarstwa rzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu . Używane zamiennie określenie Cesarstwo Wschodniorzymskie jest bardziej popularne w odniesieniu do okresu poprzedzającego upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego . Ze względu na dominację greckiej kultury, języka oraz ludności, Bizancjum było w wielu ówczesnych krajach Europy Zachodniej nazywane "Cesarstwem Greków"[2], podczas gdy dla jego mieszkańców, podobnie jak dla obecnych Greków, było to Cesarstwo Rzymskie ( łac. Imperium Romanum, gr. Βασίλειον Ῥωμαίων), a jego cesarze kontynuowali nieprzerwaną sukcesję cesarzy rzymskich . Świat islamu znał Bizancjum pod nazwą Rûm ( ar. روم, "ziemia Rzymian"). Greckie słowo ρωμιοσύνη - rzymskość, dla Greków do dziś oznacza greckość.

Historycy nie są zgodni co do dokładnej daty rozpoczęcia bizantyńskiego okresu historii Rzymu. Wielu uważa za pierwszego "cesarza bizantyńskiego" Konstantyna I (panował w latach 306 - 337), który w 324 przeniósł stolicę cesarstwa z Nikomedii do Bizancjum , zwanego odtąd Konstantynopolem lub Nova Roma ("Nowy Rzym")[3]. Miasto Rzym przestało być stolicą już za rządów Dioklecjana (284-305).

Niektórzy początków Bizancjum upatrują w okresie panowania Teodozjusza I (379 - 395), gdy chrześcijaństwo ostatecznie zajęło miejsce politeistycznej religii starożytnego Rzymu , lub w latach tuż po jego śmierci w 395, kiedy to utrwalił się polityczny podział na Wschód i Zachód. Jeszcze inni umiejscawiają początek cesarstwa później, w 476, i łączą go z ustąpieniem ostatniego cesarza zachodniego cesarstwa, Romulusa Augustulusa , i pozostawieniem władzy cesarskiej jedynie w rękach władcy greckiego Wschodu. Pod uwagę brany jest również czas reorganizacji cesarstwa za panowania Herakliusza (ok. 620), kiedy łacińskie tytuły i zwroty zostały oficjalnie zastąpione przez ich greckie odpowiedniki.

W rzeczywistości przemiany te zachodziły stopniowo i w 330, gdy Konstantyn ustanawiał nową stolicę, procesy hellenizacji i postępującej chrystianizacji trwały już od dłuższego czasu. Koniec cesarstwa utożsamiany jest generalnie z upadkiem Konstantynopola i początkiem Imperium Osmańskiego w 1453, chociaż niektórzy uczeni uważają zań datę zdobycia Konstantynopola podczas IV krucjaty w 1204 lub moment upadku greckich królestw sukcesyjnych: Mistry w 1460, Trapezuntu w 1461 i Monemwasji w 1471.

Spis treści

Historia nazwy "Bizancjum"

Kalendarium
667 p.n.e.Założenie antycznego miasta Bizancjum (przyszły Konstantynopol a później Istambuł ).
27 p.n.e.Powstanie cesarstwa rzymskiego .
ok. 235 - 284 Kryzys wieku III
292 Reformy Dioklecjana ( tetrarchia ).
330 Konstantyn Wielki przenosi swoją siedzibę do Nova Roma i zmienia jej nazwę na Konstantynopol . Zaraz po tym umiera (337). Miasto staje się stolicą Bizancjum na długie wieki.
395 Teodozjusz Wielki trwale dzieli cesarstwo pomiędzy synów na dwie części - wschodnią i zachodnią .
527 Justynian Wielki zostaje cesarzem.
7 kwietnia , 529 Ogłoszenie kodeksu Justyniana .
532 Powstanie Nika .
532537
Justynian buduje kościół Hagia Sofia .
533554 Belizariusz zbrojnie odzyskuje Afrykę Północną i Italię od Wandalów i Ostrogotów . W nagrodę zostaje konsulem .
568 Longobardowie zajmują większość posiadłości w Italii.
634641 Arabowie zdobywają Wschód i Egipt . W następnych dekadach zajmują resztę Afryki Północnej i Sycylię .
ok. 680 Przybycie Bułgarów na Bałkany.
697 Zdobycie Kartaginy w Afryce północnej przez Arabów.
730787 Spory dotyczące kwestii Ikonoklazmu .
813843 Utrata większości terytoriów w Italii za wyjątkiem fragmentu Mezzogiorno .
8671025 Na tronie cesarskim zasiadają przedstawiciele dynastii Macedońskiej i imperium przeżywa wojskowe i terytorialne odrodzenie. Bizantyjscy uczeni przepisują i zachowują wiele z zachowanych greckich i łacińskich tekstów.
9601042 Cesarstwo Bizantyjskie odnosi szereg zwycięstw nad siłami kalifatu Abbasydów i Fatymidów , odbijając cześć uprzednio utraconych terytoriów w Mezopotamii , Syrii i Palestynie .
10021018 Cesarz Bazyli II przeprowadza szereg kampanii przeciwko Bułgarom , mając na celu podbój ich państwa.
1014 Bazyli II Bułgarobójca rozbija Bułgarów pod Biełasicą .
1018 Przyłączenie Bułgarii do cesarstwa bizantyjskiego.
1025 Ze śmiercią Bazylego II rozpoczyna się długotrwały upadek znaczenia państwa.
1054 Początek Wielkiej Schizmy Wschodniej .
1071 Cesarz Roman IV Diogenes zostaje pokonany przez Turków seldżuckich w bitwie pod Manzikertem . Utrata Azji Mniejszej . W tym samym roku utrata ostatnich posiadłości włoskich na rzecz Normanów .
1081 Na tron wstępuje pierwszy przedstawiciel dynastii Komnenów , Aleksy I . Bizancjum zostaje wplątane w krucjaty . Rozkwit ekonomiczny, rozwój literatury i sztuk pięknych. W Anatolii osiedlają się Turcy .
1091 Aleksy I Komnen pokonuje Pieczyngów w Bitwie u podnóża góry Lebunion .
1097 Bizantyjczycy i wojska I krucjaty odbijają z rąk Turków Niceę .
1097- 1176 Armia Bizancjum odbija wybrzeże Azji Mniejszej i spycha Turków do centralnej Anatolii . Łacińskie Księstwo Antiochii staje się bizantyjskim protektoratem .
1122 Bizantyjczycy pokonują Pieczyngów pod Beroją.
1167 Armia Bizantyjska odnosi druzgoczące zwycięstwo pod Sirmium nad Węgrami , którzy stają się Bizantyjskimi wasalami .
1176 Bizantyjczycy dowodzeni przez Manuela I zostają pokonane przez armię Sułtanatu Rum w bitwie pod Myriokefalon , co oznacza kres wszelkich prób odzyskania centralnej Anatolii.
1180 Ze śmiercią cesarza Manuela I Komnena zaczyna się zmierzch Bizancjum.
1185 Utrata Bułgarii i innych terenów na Bałkanach na skutek powstania.
1204 Konstantynopol zostaje zajęty przez krzyżowców , powstaje Cesarstwo Łacińskie .
1261 Odzyskanie Konstantynopola przez cesarza nicejskiego , Michała Paleologa .
1326 Miasto Prusa w Azji mniejszej ulega Turkom Osmańskim .
1331 Nicea , stolica państwa tylko 100 lat wcześniej zostaje zdobyta przez Turków Osmańskich .
1439 Cesarz Jan VIII Paleolog likwiduje schizmę i uznaje władze papieża w zamian za pomoc zachodu przeciwko Turkom.
1453 Turcy Osmańscy zdobywają Konstantynopol . Ze śmiercią ostatniego cesarza Konstantyna XI Cesarstwo Bizantyjskie przestaje istnieć.

Termin cesarstwo bizantyjskie został stworzony przez nowożytnych historyków i nigdy nie był używany podczas istnienia imperium. W języku greckim nazwa cesarstwa brzmiała Basileia tōn Rōmaiōn (Βασιλεία των Ρωμαίων) - "Cesarstwo Rzymian" (co było przekładem łacińskiej nazwy cesarstwa rzymskiego - "Imperium Romanōrum") albo po prostu Rōmania (Ρωμανια).

Określanie Cesarstwa jako "bizantyjskiego" rozpoczęło się w Europie Zachodniej w 1557 , kiedy niemiecki historyk Hieronymus Wolf opublikował swoją pracę Corpus Historiæ By­zantinæ, która była zbiorem bizantyjskich źródeł. Publikacja w 1648 Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Historiæ Byzantinæ) i w roku 1680 Historia Byzantina Du Cangego spopularyzowały użycie określenia "bizantyjski" pośród autorów francuskich , takich jak Monteskiusz [4].

Przedtem cesarstwo było nazywane przez zachodnich Europejczyków Imperium Graecorum (cesarstwo Greków). Bizantyjskie pretensje do rzymskiego dziedzictwa były w sposób świadomy odrzucane co najmniej od koronacji Karola Wielkiego na cesarza (Imperator Augustus) przez papieża Leona III w roku 800 . Zawsze kiedy papieże lub zachodni władcy chcieli użyć terminu rzymski w odniesieniu do cesarzy bizantyjskich preferowali termin Imperator Romaniæ zamiast Imperator Romanorum, tytułu zarezerwowanego tylko dla Karola i jego następców[5].

Sam termin "bizantyjski" pochodzi od " Bizancjum ", nazwy Konstantynopola zanim stał się on stolicą Konstantyna.

Pochodzenie

Tetrarchia

Mapa Imperium Rzymskiego ok. roku 395, pokazująca rozmieszczenie diecezji i prefektur pretoriańskich: Galii , Italii , Illyricum i Wschodu (Oriens), z grubsza odpowiadających sferom rządów czterech tetrarchów po reformie Dioklecjana

Na przestrzeni trzeciego stulecia pojawiły się trzy oznaki kryzysu, jaki dotknął cesarstwo rzymskie: najazdy ludów barbarzyńskich, wojny domowe oraz upadek gospodarki targanej różnorodnymi problemami[6][7]. Rzym stopniowo tracił status centrum administracyjnego imperium. Kryzys wieku III ukazał mankamenty heterogenicznego systemu rządów ustalonego przez Oktawiana Augusta w celu ułatwienia zarządzania ogromnym dominium. Wprawdzie jego następcy wprowadzili w owym systemie liczne modyfikacje, praktyka pokazała jednak, że cesarstwo potrzebuje nowego, bardziej jednolitego i scentralizowanego schematu władzy[6].

Dioklecjan był odpowiedzialny za stworzenie nowego systemu administracyjnego - tetrarchii [6]. Ustanowił on obok siebie współcesarza o tytule Augusta . Każdy z Augustów dokooptował sobie następnie młodszego współwładcę z tytułem Cezara , który miał zarówno dzielić z Augustem trudy rządów jak i ewentualnie być następcą starszego partnera. Jednak po abdykacji Dioklecjana i Maksymiana w roku 306 tetrarchia upadła, a Konstantyn I Wielki zastąpił ją systemem opierającym się na dynastycznej zasadzie dziedzicznej sukcesji[8].

Konstantyn I i jego następcy

Konstantyn przeniósł siedzibę imperium i wprowadził wiele ważnych zmian w jego cywilnej i religijnej organizacji[9]. W roku 330 ufundował on Konstantynopol jako drugi Rzym na miejscu Bizancjum, które miało korzystne położenie na przecięciu szlaków handlowych pomiędzy Wschodem a Zachodem. Ponadto było ono dobrą bazą do strzeżenia linii Dunaju i było dostatecznie blisko wschodnich granic cesarstwa. Konstantyn rozpoczął także budowę fortyfikacji Konstantynopola, które były rozbudowywane i przebudowywane w kolejnych wiekach. J. B. Bury stwierdził, że "założenie Konstantynopola [...] zainaugurowało trwały podział pomiędzy wschodnią i zachodnią, grecką i łacińską połową Imperium - podział, który został wyostrzony przez aktualne wydarzenia, i który wpłynął w sposób decydujący na całą późniejszą historię Europy "[6]

Konstantyn budował na fundamentach reform administracyjnych Dioklecjana[6][10]. Ustabilizował on system monetarny (złoty solid , który wprowadził, stał się cenionym i stabilnym środkiem płatniczym[10]), i wprowadził zmiany w strukturze armii. Żeby podzielić administracyjną odpowiedzialność Konstantyn zastąpił jednego Prefekta pretorianów , który tradycyjnie sprawował funkcje zarówno wojskowe jak i cywilne, regionalnymi prefektami posiadającymi wyłącznie władzę cywilną. W ciągu IV wieku z tej reformy Konstantyna wyłoniły się cztery wielkie Prefektury , a praktyka separacji władzy cywilnej i wojskowej przetrwała aż do wieku VII [11].

Pod rządami Konstantyna chrześcijaństwo nie stało się wyłączną religią państwową, jednak było preferowane przez cesarza, który wspierał je szerokimi przywilejami: duchowni chrześcijańscy byli zwolnieni od osobistych służebności i podatków, chrześcijanie byli faworyzowani podczas przyznawania stanowisk w administracji, a biskupom powierzono obowiązki sędziowskie[10][12]. Konstantyn ustanowił zasadę zgodnie z którą cesarze nie powinni rozstrzygać kwestii doktrynalnych, ale w tym celu zwołać sobór powszechny . Synod w Arles został zwołany przez Konstantyna, a podczas Soboru Nicejskiego zostały wyrażone jego pretensje do bycia głową Kościoła[13].

Organizacja imperium w roku 395 może być opisana jako dzieło Konstantyna. Zasada sukcesji dynastycznej została przyjęta w sposób tak stanowczy, że cesarz Teodozjusz I Wielki , który zmarł w tym roku, mógł pozostawić tron jednocześnie obu swoim synom: Arkadiuszowi na Wschodzie i Honoriuszowi na Zachodzie. Teodozjusz był ostatnim cesarzem, który rządził całym imperium, w obu jego częściach[8].

Wczesna historia

Leon I , cesarz bizantyjski w latach 457 - 474

Wschodnie cesarstwo w znacznym stopniu uniknęło trudności na jakie napotkał Zachód w trzecim i czwartym wieku, w dużej mierze dzięki lepiej rozwiniętemu życiu miejskiemu i zasobach finansowych, które pozwoliły na zjednywanie najeźdźców poprzez płacenie trybutu i opłacanie barbarzyńskich najemników . W ciągu wieku piątego armie różnych najeźdźców pustoszyły Cesarstwo Zachodnie, ale oszczędzały Wschód. Teodozjusz II rozbudował fortyfikacje Konstantynopola, tak że miasto stało się odporne na ataki; jego mury pozostały niezdobyte aż do 1204 . Żeby uchronić się przed Hunami Attyli Teodozjusz zgodził się płacić im roczny trybut, który stopniowo wzrastał aż do 2100 funtów złota[14]. Co więcej, faworyzował on tych kupców mieszkających w Konstantynopolu, którzy handlowali z barbarzyńcami.

Jego następca, Marcjan , nie tylko odmówił płacenia tych astronomicznych sum, ale ponadto kiedy Attyla w 452 zaatakował cesarstwo zachodnie uderzył na niego od wschodu[15]. Kiedy Attyla zmarł w 453 jego imperium załamało się i Konstantynopol rozpoczął korzystną współpracę z pozostałościami Hunów, którzy potencjalnie mogli walczyć w bizantyjskiej armii.

Po upadku Attyli prawdziwym władcą Konstantynopola był alański wódz Aspar . Leon I próbował uwolnić się spod jego wpływów poprzez wspieranie w armii Izauryjczyków, pół-barbarzyńskiego plemienia żyjącego w południowej Anatolii . Aspar i jego syn Ardabur zostali zamordowani podczas buntu w 471 i odtąd Konstantynopol był wolny od wpływów barbarzyńskich wodzów przez całe stulecia.

Leon był także pierwszym cesarzem, który otrzymał koronę nie od dowódcy wojskowego, co było rzymską tradycją, ale od Patriarchy Konstantynopola , reprezentującego hierarchię kościelną. Ta zmiana okazała się trwała i w średniowieczu religijny charakter koronacji całkowicie wyparł starą wojskową formę. W 468 Leon bezskutecznie próbował odzyskać Afrykę Północną z rąk Wandalów . W tym okresie Zachodnie Cesarstwo Rzymskie było ograniczone do Italii i terenów na południe od Dunaju aż do Bałkanów ( Brytania została opuszczona i stopniowo była podbijana przez Anglów i Sasów , Hiszpanię najechali Wizygoci i Swebowie , Wandalowie zajęli Afrykę, natomiast Galia była podzielona pomiędzy Franków , Burgundów , Bretończyków , Wizygotów i pozostałości Rzymian).

Wypełnieniem jednego z warunków sojuszu z Izauryjczykami było wydanie w 466 córki Leona Ariadny za ich wodza Tarasikodissę, który przybrał imię Zenon . Kiedy Leon zmarł w 474 jego następcą został młodszy syn Zenona i Ariadny, Leon II , jego ojciec zaś rządził jako regent . Zenon jednak wkrótce stał się współcesarzem, a po śmierci swojego syna w listopadzie tego roku jedynym władcą imperium. Za datę końca Zachodniego Cesarstwa jest czasami uznawany rok 476 , kiedy barbarzyński wódz Odoaker pozbawił władzy tytularnego cesarza Zachodu Romulusa Augustulusa , nie zastępując go kolejnym marionetkowym władcą. W roku 477 Odoaker wysłał do Zenona poselstwo z insygniami cesarskimi, prosząc o powierzenie mu w jego imieniu rządów w Italii, na co jednak ten odpowiedział dyplomatycznym unikiem[16].

Cesarstwo wschodniorzymskie, ok. 480

W celu odzyskania Italii Zenon mógł tylko negocjować z Ostrogotami Teodoryka , którzy osiedlili się w Mezji . Wysłał on króla barbarzyńców do Italii jako magister militum per Italiam ("dowódcę wojsk w Italii"). Po upadku Odoakra w 493 , Teodoryk, który młodość spędził w Konstantynopolu, rządził w Italii samodzielnie, jedynie nominalnie uznając zwierzchność Zenona. Był najpotężniejszym germańskim królem swoich czasów, jednak jego następcy znacznie mu ustępowali i ich królestwo w Italii ogarnął regres już w latach 30. VI wieku.

W 475 Zenon został pozbawiony władzy przez Bazyliskusa , wodza który dowodził inwazją Leona I na Północną Afrykę w roku 468 , jednak odzyskał tron dwanaście miesięcy później. Niemniej w 484 wyzwanie rzucił mu inny Izauryjczyk, Leoncjusz , który został wybrany na antycesarza. Dominacja Izauryjczyków skończyła się, kiedy stary urzędnik cywilny pochodzenia rzymskiego, Anastazjusz , został cesarzem w roku 491 i po długiej wojnie pokonał ich w 498 . Anastazjusz okazał się energicznym reformatorem i kompetentnym administratorem. Udoskonalił on system monetarny wprowadzony przez Konstantyna Wielkiego poprzez ostateczne ustalenie wagi follis , monety miedzianej używanej w większości codziennych transakcji. Zreformował także system podatkowy i zniósł w 498 znienawidzony podatek bezpośredni chrysargyron. W chwili jego śmierci skarb państwa zawierał ogromną sumę 320 tys. funtów złota.

Dynastia justyniańska

Justynian przedstawiony na jednej ze znanych mozaik Bazyliki w San Vitale w Rawennie

Justynian I, który objął tron w 527 , stał się wykonawcą programu bizantyńskiej ekspansji na wcześniejsze rzymskie terytoria. Justynian, syn illyryjskiego chłopa, zdobył rzeczywistą kontrolę nad państwem już za panowania swojego wuja, Justyna I (518–527)[8][17]. Okres jego rządów rozpoczął się wojną. Od terytoriów dzisiejszej Gruzji aż po Pustynię Arabską, wzdłuż granicy z Persami toczyła się seria wojennych kampanii. W roku 532, usiłując ochronić wschodnią granicę swego państwa, Justynian podpisał traktat pokojowy z Chosrowem I Anoszirwanem , w którym zobowiązał się do płacenia dużego rocznego trybutu Sasanidom . W tym samym roku w Konstantynopolu wybuchło powstanie Nika , zakończone śmiercią około 30 tysięcy buntowników i ostatecznym wzmocnieniem władzy zwycięskiego Justyniana[17]. Papież Agapit I został wysłany przez ostrogockiego króla Teodahada w celu podpisania pokoju z Justynianem, lecz jego misja nie powiodła się. Udało mu się za to usunąć z urzędu zwolennika monofizytyzmu , popieranego przez cesarzową Teodorę patriarchę Konstantynopola Antyma I . Okres podbojów na Zachodzie rozpoczął się w 533, kiedy Justynian wysłał swego wodza Belizariusza wraz z niewielką, około piętnastotysięczną armią w celu odbicia Afryki Północnej z rąk Wandalów . Wyprawa zakończyła się nadspodziewanie łatwym sukcesem, jednak dopiero piętnaście lat później, w roku 548, udało się podporządkować główne niezależne plemiona zamieszkujące ten obszar[17]. W ostrogockiej Italii śmierć Teodoryka Wielkiego, jego wnuka oraz następcy Atalaryka oraz córki Amalasunty pozwoliła zasiąść na tronie mordercy Amalasunty, Teodahadowi, pomimo wyraźnego spadku jego autorytetu jako władcy. W 535 roku niewielka bizantyńska wyprawa na Sycylię zakończyła się powodzeniem, lecz wzmożony wkrótce opór Gotów opóźnił zwycięstwo aż do roku 540, kiedy Belizariusz, po udanych oblężeniach Neapolu i Rzymu, zdobył Rawennę [18].

Bliski Wschód w roku 550; mapa ukazująca Imperium Bizantyńskie u szczytu rozwoju terytorialnego

Mimo to Ostrogoci wkrótce zjednoczyli się ponownie pod władzą Totili i 17 grudnia 546 zdobyli Rzym; w 549 Belizariusz został ostatecznie odwołany przez Justyniana[19].. Jednak pojawienie się w późnym 551 w Italii ormiańskiego eunucha Narsesa z liczącą 35 tysięcy żołnierzy armią zaważyło nad losem Gotów. Totila został pokonany i zginął w Bitwie pod Busta Gallorum ; jego los podzielił rok później jego następca, Teja , w Bitwie pod Mons Lactarius w październiku 552. Pomimo kontynuacji oporu przez kilka gockich garnizonów oraz dwóch późniejszych inwazji, będących dziełem Franków i Alamanów , wojna o Półwysep Apeniński dobiegła końca[20]. W 551 możny z wizygockiej Hiszpanii , Atanagild , poprosił Justyniana o pomoc w rebelii przeciwko królowi i cesarz wysłał oddział pod wodzą Liberiusza, który, chociaż w podeszłych latach, udowodnił że jest zdolnym dowódcą. Bizancjum utrzymało niewielki kawałek hiszpańskiego wybrzeża aż do panowania Herakliusza [21].

Na wschodzie wojny persko-bizantyńskie trwały aż do 561 kiedy wysłannicy Justyniana i Chosrowa zgodzili się na 50-letni pokój. W połowie lat pięćdziesiątych VI wieku Justynian odniósł zwycięstwo na większości teatrów wojennych, ze znamiennym wyjątkiem Bałkanów, które były przedmiotem powtarzających się najazdów Słowian . W 559 imperium stanęło w obliczu inwazji Kutrigurów i Słowian. Justynian odwołał Belizariusza ze stanu spoczynku, ale kiedy tylko bezpośrednie niebezpieczeństwo minęło, cesarz osobiście przejął dowództwo. Wieści o tym że Justynian wzmocnił swoją flotę dunajską sprawiły, iż Kutrigurowie zaniepokoili się i zgodzili na traktat, który przyznawał im subsydia i bezpieczne przejście z powrotem za rzekę[17].

Teodora (tutaj wraz ze swoim orszakiem na mozaice z Bazyliki San Vitale w Rawennie), wpływowa żona Justyniana, przed zamążpójściem uprawiała zawód mima . Żywy opis jej wcześniejszego życia dał Prokopiusz z Cezarei w swojej Historii sekretnej[22]

Justynian jest powszechnie znany dzięki swemu dorobkowi legislacyjnemu, wyróżniającemu się swoim rozmiarem i znaczeniem[23]. W składzie poszczególnych komisji dokonujących stworzenia zbioru prawa znanego później jako Corpus Iuris Civilis albo po prostu Kodyfikacja justyniańska zasiadał zawsze wybitny prawnik Trybonian , w pierwszej jako jej członek, w następnych już jako ich przewodniczący. W roku 529 siedmioosobowa komisja skompletowała wszystkie konstytucje cesarskie wydane od czasu Kodeksu Teodozjańskiego , do którego to zbioru w roku 534 dodano konstytucje wydane od czasów Hadriana i pewne nowe konstytucje Justyniana. Tak powstał tzw. Kodeks Justyniana . W Digestach , zwanych także Pandektami (Pandectae), skompletowanych pod kierownictwem Tryboniana w roku 533, został odnaleziony porządek i system w sprzecznych zasadach wielkich rzymskich jurystów, podczas gdy podręcznik Institutiones został wprowadzony w celu ułatwienia nauczania w szkołach prawa. Zwyczajowo do Corpus Iuris Civilis zalicza się także czwartą księgę, tzw. Novellae, składającą się z konstytucji wydanych przez Justyniana po roku 534. Została ona jednak zredagowana przez prywatnych kompilatorów[24]. Polityka religijna Justyniana doprowadziła do konfliktu z Żydami , manichejczykami , poganami , i rozmaitymi sektami chrześcijańskimi, takimi jak nestorianie , monofizyci i arianie . Chcąc zupełnie wykorzenić pogaństwo, Justynian zamknął w roku 529 sławną Akademię Platońską w Atenach [25].

W ciągu VI wieku tradycyjna grecko-rzymska kultura była ciągle wpływowa we Wschodnim cesarstwie, mając takich prominentnych przedstawicieli jak filozof natury Jan Filopon . W tym samym stuleciu jednak chrześcijańska filozofia i kultura znajdowały się w fazie wzrostu i zaczęły dominować nad starszą kulturą. Hymny pisane przez Romana Pieśniarza były wyznacznikiem rozwoju Boskiej Liturgii , podczas gdy architekci i budowniczy pracowali nad ukończeniem nowego kościoła Bożej Mądrości, Hagia Sophia , mającego zastąpić stary kościół zniszczony podczas powstania Nika. Hagia Sophia stoi do dziś jako jeden z największych pomników historii architektury[8].

Następca Justyniana, Justyn II , odmówił płacenia Persom wielkiego trybutu. W międzyczasie germańscy Longobardowie dokonali inwazji na Italię; pod koniec stulecia tylko jej jedna trzecia znajdowała się w bizantyńskich rękach. Następca Justyna, Tyberiusz II , wybrał pomiędzy swoimi wrogami, przyznając subsydia Awarom i jednocześnie podejmując działania wojenne przeciwko Persom. Chociaż wódz Tyberiusza, Maurycjusz , poprowadził skuteczną kampanię na froncie wschodnim, subsydia nie powstrzymały Awarów. Zdobyli oni bałkańską twierdzę Sirmium w roku 582, podczas gdy Turcy rozpoczęli rajdy za Dunaj[8]. Maurycjusz, który w międzyczasie został cesarzem, w roku 591 wykorzystał wojnę domową w państwie Sasanidów i poparł Chosrowa II przeciwko Bahramowi Czobinowi [26], w zamian po jego zwycięstwie uzyskując kontrolę nad strategiczną twierdzą Dara, Iberią i Persarmenią. Aż do śmierci Maurycjusza na Wschodzie panował pokój, co cesarz wykorzystał podejmując ofensywę przeciwko Słowianom i Awarom, która doprowadziła do ponownego ustanowienia granicy na Dunaju[27].

Dynastia heraklijska

Zamordowanie Maurycjusza przez Fokasa zostało przez Chosrowa potraktowane jako pretekst do obwołania się mścicielem tego pierwszego i odbicia rzymskiej prowincji Mezopotamia [28]. Fokas, niepopularny władca, który jest w bizantyńskich źródłach nieodmiennie opisywany jako "tyran", był celem licznych przedsiębranych przez Senat spisków. Ostatecznie został on obalony w roku 610 przez Herakliusza , który przypłynął do Konstantynopola z Kartaginy wraz z ikoną przytwierdzoną do dziobu jego okrętu[29]. Po zdobyciu władzy przez Herakliusza Persowie wkroczyli w głąb Azji Mniejszej, okupując także Damaszek i Jerozolimę oraz zabierając Krzyż Święty do Ktezyfonu [30]. Kontrofensywa Herakliusza przybrała charakter świętej wojny, a nie uczyniony ludzką ręką obraz Chrystusa był używany jako wojskowy sztandar[31]. Jednocześnie kiedy Konstantynopol został uwolniony od oblężenia Awarów w 626 zwycięstwo zostało przypisane ikonie Matki Bożej z Blachern niesionej w procesji wzdłuż murów miasta przez patriarchę Sergiusza . Główne siły Persów zostały zniszczone w bitwie pod Niniwą w 627 i w 630 Herakliusz przywrócił Krzyż Święty Jerozolimie podczas uroczystej ceremonii[32]. Wojna była wyczerpująca zarówno dla Bizancjum jak i Persji, oraz uczyniła je niezwykle wrażliwymi na atak Arabów , którzy pojawili się w nadchodzących latach[33]. Bizantyńczycy ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie nad rzeką Jarmuk w 636, a Ktezyfon padł w 634[34].

Herakliusz był pierwszym cesarzem, który zastąpił tradycyjne łacińskie tytuły swojego urzędu (Imperator, Caezar, Augustus) greckim Basileus (Βασιλεύς)[35]. To przejście od łaciny do greki znajduje paralelę w równoczesnym odejściu od stosowania łaciny w oficjalnych dokumentach[36]. Próbując przywrócić jedność pomiędzy chrześcijanami hołdującymi chalcedońskiemu wyznaniu wiary i monofizytami Herakliusz zaproponował monoteletyzm jako kompromis. W 638 nowa doktryna została ogłoszona w narteksie bazyliki Hagia Sophia jako część edyktu Ekthesis, który zarazem zakazywał wszelkiej przyszłej dyskusji nad tą kwestią. W tym czasie jednak Syria i Palestyna, obie będące ośrodkami monofizytyzmu, wpadły w ręce Arabów, a inne monofizyckie centrum, Egipt, zostało utracone w roku 642. Ambiwalencja w stosunku do bizantyńskich rządów ze strony monofizytów być może osłabiła miejscowy opór wobec arabskiej ekspansji[37].

Herakliusz odniósł sukces ustanawiając własną dynastię i jego potomkowie utrzymywali się na tronie, z pewnymi przerwami, do roku 711. Ich rządy cechowało jednoczesne pojawienie się licznych zagrożeń zewnętrznych, zarówno ze wschodu jak i z zachodu, które doprowadziły do redukcji terytorium cesarstwa do zaledwie części jego VI-wiecznego obszaru, oraz znaczących zamieszek wewnętrznych połączonych z przemianami kulturowymi.

Cesarstwo Bizantyńskie w roku 650, po stracie wszystkich południowych prowincji oprócz Egzarchatu Kartaginy

Arabowie, teraz sprawujący pełną kontrolę nad Syrią i Lewantem , dokonywali częstych wypadów w głąb Anatolii i pomiędzy 674 a 678 rokiem oblegali sam Konstantynopol . Arabska flota została ostatecznie odparta dzięki użyciu ognia greckiego i zawarto trzydziestoletni pokój pomiędzy cesarstwem a kalifatem Umajjadów [38]. Najazdy na teren Anatolii nie osłabły i przyspieszyły upadek klasycznej kultury miejskiej. Mieszkańcy wielu miast albo na powrót fortyfikowali o wiele mniejsze obszary wewnątrz starych murów miejskich, albo przemieszczali się do pobliskich fortec[39]. Próżnia pozostawiona przez zniknięcie starych pół-autonomicznych obywatelskich instytucji została zapełniona przez system temów , który pociągał za sobą podział Anatolii na "prowincje" zajmowane przez poszczególne armie, które przejęły władzę cywilną i podlegały bezpośrednio cesarskiej administracji. Ten system mógł mieć swoje korzenie w pewnych podejmowanych ad hoc przez Herakliusza środkach, ale w miarę upływu VII stulecia został rozwinięty w całkowicie nowy system cesarskich rządów[40].

Ogień grecki , po raz pierwszy użyty przez bizantyńską flotę podczas wojen z Arabami (ilustracja z manuskryptu kroniki Jana Skylitzesa znajdującego się w Bibliotece Narodowej w Madrycie )

Wycofanie wielkiej liczby oddziałów z Bałkanów do walki z Persami, a potem Arabami, na wschodzie, otworzyło wrota dla stopniowej ekspansji Słowian na południe półwyspu, i, tak jak w Anatolii, wiele miast skurczyło się do niewielkich ufortyfikowanych osiedli[41]. W latach 70. VII wieku Protobułgarzy zostali pchnięci na południe w kierunku Dunaju wskutek przybycia Chazarów i w roku 680 siły bizantyńskie, które zostały wysłane w celu przepędzenia tych nowych osadników, zostały pokonane. W następnym roku Konstantyn IV zawarł traktat z bułgarskim chanem Asparuchem i nowe państwo bułgarskie uzyskało suwerenną władzę nad słowiańskimi plemionami, które wcześniej, przynajmniej nominalnie, uznały władzę bizantyńską[42]. W roku 688/689 cesarz Justynian II poprowadził wyprawę przeciwko Słowianom i Bułgarom, która osiągnęła znaczące zwycięstwa, chociaż fakt, że za wielki sukces wojenny uznano przedarcie się do Tesaloniki świadczył o stopniu upadku bizantyńskiej władzy na północy Półwyspu Bałkańskiego[43].

Jedynym bizantyńskim miastem, które pozostało względnie nienaruszone, pomimo znaczącego spadku populacji i co najmniej dwóch wybuchów zarazy, był Konstantynopol[44]. Jednak stolica imperium zmagała się wtenczas ze swoimi własnymi konfliktami politycznymi i religijnymi. Konstans II kontynuował politykę monoteletyzmu swojego dziadka, Herakliusza, spotykając się z silnym sprzeciwem zarówno ze strony ludności świeckiej, jak i kleru. Najgłośniejsi oponenci, Maksym Wyznawca i papież Marcin I zostali aresztowani, przywiezieni do Konstantynopola, oskarżeni, torturowani i wygnani[45]. Wydaje się, że Konstans stał się niezwykle niepopularny w stolicy, i przeniósł on swoją rezydencję do Syrakuz , gdzie został ostatecznie zamordowany przez członka swojego dworu[46]. Ostatni Heraklida, Justynian II , próbował złamać potęgę miejskiej arystokracji poprzez surowe opodatkowanie i obsadzanie stanowisk administracyjnych ludźmi z zewnątrz. Został on pozbawiony władzy w roku 695 i znalazł schronienie najpierw u Chazarów, a potem Bułgarów. W roku 705 powrócił do Konstantynopola z armią bułgarskiego chana Terweła , odzyskał tron i wprowadził rządy terroru przeciwko swoim wrogom. Wraz z jego ostatecznym obaleniem w roku 711, popartym jeszcze raz przez miejską arystokrację, panowanie dynastii heraklijskiej dobiegło końca[47].

VII stulecie było okresem radykalnej transformacji Bizancjum. Cesarstwo, które niegdyś rozciągało się od Hiszpanii do Jerozolimy, zostało teraz zredukowane do Anatolii, Chersonezu i pewnych obszarów Italii oraz Bałkanów. Stratom terytorialnym towarzyszył kulturalny przełom; miejska cywilizacja została doszczętnie rozbita, klasyczne gatunki literatury zostały porzucone na rzecz teologicznych traktatów[48] i nowy, "radykalnie abstrakcyjny" styl pojawił się w sztukach wizualnych[49]. To, że imperium mimo wszystko przetrwało ten okres jest w pewnej mierze czymś zaskakującym, szczególnie na tle całkowitego załamania się imperium Sasanidów w obliczu arabskiej ekspansji, ale godna uwagi spójność militarnej organizacji pomogła wytrzymać zewnętrzne naciski i położyła podwaliny pod wzrost następnej dynastii[50].

Dynastia izauryjska

Cesarstwo Bizantyńskie w momencie objęcia władzy przez Leona III . Terytorium w linie przerywane oznacza ziemie najeżdżane przez Arabów. W celu zobaczenia nazw prowincji kliknij na obrazek

Leon III Izauryjczyk odparł muzułmański atak na Konstantynopol w roku 718 i odniósł wielkie zwycięstwo nad Arabami pod Akroinon w roku 740. Podjął się on także zadania reorganizacji i konsolidacji temów w Azji Mniejszej[51]. Jego następca, Konstantyn V , odniósł warte uwagi zwycięstwa w północnej Syrii i gruntownie zniweczył siłę Bułgarów[52]. Pod przywództwem Kruma zagrożenie bułgarskie pojawiło się ponownie i w roku 811 cesarz Nicefor I znalazł śmierć w bitwie na przełęczy Wyrbica . Jednak po dalszych walkach w roku 814 syn Kruma, Omurtag , zawarł pokój z cesarstwem[53]. Na początku IX wieku Arabowie zdobyli Kretę i z sukcesem zaatakowali Sycylię , ale 3 września 863 roku bizantyński wódz Petronas odniósł zwycięstwo nad emirem Melitene Umarem al-Amrem, który poległ[54]. Jak pisze Georg Ostrogorski : "to wielkie zwycięstwo stanowi punkt zwrotny w zmaganiach bizantyńsko-arabskich"[55].

VIII i IX stulecie były także świadkami kontrowersji i religijnych podziałów wokół ikonoklazmu . Ikony zostały zakazane przez Leona i Konstantyna, co doprowadziło do buntów ikonodułów (popierających ikony) na terenie cesarstwa. Dzięki wysiłkom Ireny drugi sobór w Nicei zebrał się w 787 i stwierdził, że ikony powinny być szanowane, ale nie czczone. Po swojej koronacji na cesarza w 800 Karol Wielki wraz z papieżem wysłał poselstwo do Ireny, prawdopodobnie aby zaproponować jej małżeństwo i w ten sposób zjednoczyć cesarstwo zachodnie ze wschodnim, jednak zamiary te udaremnił przewrót pałacowy, który w 802 pozbawił cesarzową władzy[56]. W roku 813 Leon V Armeńczyk powrócił do polityki ikonoklazmu, ale w roku 843 cesarzowa Teodora przywróciła kult ikon z pomocą patriarchy Metodego [57]. Ikonoklazm odegrał swoją rolę w przyszłym wyobcowaniu się Wschodu od Zachodu, które postąpiło naprzód podczas tzw. schizmy Focjusza , kiedy papież Mikołaj I rzucił wyzwanie wyniesieniu Focjusza do patriarchatu.

Dynastia macedońska

Cesarstwo Bizantyńskie osiągnęło szczyt swojego rozkwitu za panowania cesarzy z dynastii macedońskiej, w okresie od końca IX do początku XI wieku, kiedy to uzyskało kontrolę nad Adriatykiem , południowymi Włochami oraz wszystkimi terytoriami cara Bułgarii, Samuela . Miasta cesarstwa powiększały się, a bogactwo rozprzestrzeniało się pośród prowincji jako rezultat na nowo zapewnionego bezpieczeństwa. Liczba ludności rosła, a produkcja powiększała się, stymulując wzrost popytu i zachęcając do handlu . Postępował wzrost edukacji. Starożytne pisma były zachowywane i cierpliwie przepisywane. Sztuka bizantyjska kwitła, a wspaniałe mozaiki uświetniały wnętrza wielu nowo powstałych kościołów[58]. Cesarstwo, mimo iż zajmowało znacznie mniejszy obszar niż podczas rządów Justyniana, było silniejsze, jako że zachowane terytoria były w mniejszym stopniu geograficznie rozproszone oraz lepiej politycznie i kulturowo zintegrowane.

Rozwój wewnętrzny

Odrodzenie Bizancjum, chociaż zwykle przypisywane Bazylemu I (867–886), założycielowi dynastii macedońskiej, jest ostatnio częściej kojarzone z reformami jego poprzednika, Michała III (842–867), oraz doradcy żony tego cesarza, uczonego Teoktysta. Ten ostatni w szczególności popierał na dworze kulturę, a prowadząc ostrożną politykę finansową znacznie podniósł rezerwy złota cesarstwa. Powstanie dynastii macedońskiej zbiegło się z wewnętrznym rozwojem, który wzmocnił religijną jedność imperium[59]. Ruch ikonoklastyczny doświadczał stopniowego upadku, który był przyspieszany przez jego ostrożne tłumienie przez cesarzy i łagodzenie religijnych sporów, wyczerpujących zasoby cesarstwa w poprzednich stuleciach. Pomimo okazjonalnych taktycznych porażek, administracyjna, legislacyjna, kulturalna i ekonomiczna sytuacja nadal się poprawiała za kolejnych następców Bazylego, w szczególności zaś Romana Lekapena (920–944). System temów w tym okresie osiągnął swoją ostateczną formę. Kościelny establishment zaczął lojalnie popierać sprawę cesarstwa, a siła klasy właścicieli ziemskich została ograniczona na rzecz drobnych rolników, którzy tworzyli ważną część militarnej siły imperium. Te sprzyjające okoliczności przyczyniły się do wzrastającej zdolności cesarzy do prowadzenia wojen przeciwko Arabom.

Wojny z muzułmanami

Cesarstwo w roku 867

Do roku 867 sytuacja cesarstwa zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie ustabilizowała się; z kolei powodzenie defensywnej strategii militarnej umożliwiło cesarzom planowanie odbicia ziem utraconych na wschodzie. Proces rekonkwisty toczył się ze zmiennym szczęściem; druzgoczącą klęskę zadaną cesarstwu nad Bosforem poprzedziło tymczasowe opanowanie Krety w 843, zaś kolejni cesarze nie potrafili powstrzymać muzułmanów przed zajęciem Sycylii (827-902). Używając terenów dzisiejszej Tunezji w charakterze bazy wypadowej, muzułmanie podbili Palermo w 831, Mesynę w 842, Ennę w 859, Syrakuzy w 878, Katanię w 900 oraz ostatni bastion imperium na wyspie, Taorminę , w 902 roku.

Straty te powetowane zostały wkrótce w wyniku zwycięskiej wyprawy przeciwko Damietcie w Egipcie (856), wspomnianej już powyżej wiktorii odniesionej nad emirem Malatii (863), uznania zwierzchności cesarstwa przez Dalmację (867) oraz przeprowadzonej w latach 70. IX stulecia ofensywie Bazylego I w kierunku Eufratu .

Problemy wewnętrzne w świecie islamu oraz wzrost potęgi Turków na wschodzie na pewien czas zredukowały zagrożenie ze strony muzułmanów. Wsparcia udzieliła im jednak sekta Paulicjan , mająca silną pozycję we wschodnich prowincjach cesarstwa; cierpiąc prześladowania ze strony Bizantyńczyków, Paulicjanie niejednokrotnie walczyli pod sztandarami Arabów. Ostatecznie pokonani zostali przez Bazylego I w następstwie kilku przeprowadzonych przeciwko nim kampanii[58].

W roku 904 cesarstwo spotkała katastrofa, kiedy drugie co do znaczenia miasto cesarstwa, Thessaloniki , zostało zaatakowane i splądrowane przez flotę arabską dowodzoną przez bizantyńskich renegatów. W odpowiedzi w 908 wojska imperium zniszczyły flotę Arabów, zaś dwa lata później splądrowały syryjskie miasto Laodyceę . Mimo to, Bizantyńczycy pozostawali niezdolni do zadania muzułmanom ostatecznego ciosu, ponosząc w 911 roku klęskę podczas próby odbicia Krety .

Sytuacja na granicy z terytoriami arabskimi pozostawała płynna, z Bizantyńczykami zamiennie w ofensywie lub defensywie. Rusowie , którzy w 860 po raz pierwszy zaatakowali Konstantynopol , stanowili kolejne, nowe wyzwanie. W 941 pojawili się na azjatyckim wybrzeżu Bosforu , ale tym razem zostali zniszczeni, co pokazuje wzrost militarnej siły Bizancjum w stosunku do 907, kiedy tylko dyplomacja była w stanie odeprzeć najeźdźców. Zwycięzcą nad Rusami był sławny wódz Jan Kurkuaz, który kontynuował ofensywę, odnosząc kolejne znaczące zwycięstwa w Mezopotamii w 943. Ich kulminacją było oblężenie Edessy , która uratowała się tylko dlatego, że kalif Al-Muttaki zgodził się wydać Bizantyńczykom słynny mandylion , który następnie został uroczyście sprowadzony do Konstantynopola[60].

Cesarze-żołnierze, Nicefor II Fokas (panował 963 - 969) i Jan I Tzimiskes (969 - 976), rozszerzyli terytoria imperium w Syrii , pokonując emirów północno-zachodniego Iraku , i odbili Kretę oraz Cypr . W pewnym momencie za Jana Tzimiskesa armie cesarskie zagrażały nawet Jerozolimie . Emirat Hamdanidów w Aleppo i jego sąsiedzi zostali wasalami cesarstwa na wschodzie, gdzie największym zagrożeniem dla niego było egipskie państwo Fatymidów [61].

Wojny z Bułgarami

Cesarz Bazyli II Bułgarobójca (976–1025)

Tradycyjny konflikt ze Stolicą Apostolską trwał nadal, podsycany kwestią zwierzchnictwa religijnego nad nowo schrystianizowaną Bułgarią. Wywołało to inwazję potężnego cara Symeona I w roku 894, odepchniętą jednak przez dyplomację Bizancjum, która wezwała na pomoc Węgrów. Bizantyńczycy zostali jednak wkrótce pokonani w bitwie pod Bulgarofygon (896) i zmuszeni do płacenia Bułgarom corocznej daniny. Później (912) Bizantyńczycy przyznali nawet Symeonowi koronę Basileusa Bułgarii, a młody cesarz Konstantyn VII ożenił się z jedną z jego córek. Gdy bunt w Konstantynopolu powstrzymał jego dynastyczny projekt, Symeon powtórnie najechał Trację i zdobył Adrianopol [58].

Wielka cesarska wyprawa pod dowództwem Leona Fokasa i Romana I zakończyła się ponownie miażdżącą klęską Bizancjum w bitwie pod Anchialos (917) i w następnym roku Bułgarzy mieli możliwość swobodnego plądrowania północnej Grecji aż do Koryntu . Adrianopol został ponownie zajęty w roku 923, a w 924 armia bułgarska oblegała Konstantynopol. Sytuacja na Bałkanach poprawiła się dopiero po śmierci Symeona w roku 927. Pod rządami cesarza Bazylego II (panował 976–1025), Bułgarzy, którzy, od momentu swojego przybycia trzysta lat wcześniej, zdobyli większość Bałkanów kosztem Bizantyńczyków, stali się celem corocznych kampanii bizantyńskiej armii. Wojna przeciągała się prawie dwadzieścia lat, aż do bitwy w wąwozie Strumy , w której Bułgarzy zostali całkowicie rozbici[62]. Bułgarska armia została schwytana w pułapkę i mówi się, że dziewięćdziesięciu dziewięciu z każdych jej stu ludzi zostało oślepionych, a co setnego człowieka pozostawiono z jednym okiem, by poprowadził swoich rodaków do domu. Zobaczywszy straszne pozostałości swojej niegdyś dzielnej armii car Samuel zmarł z szoku. W roku 1018 Bułgaria poddała się i została częścią imperium. To olśniewające zwycięstwo odtworzyło granicę na Dunaju , która nie była utrzymywana od czasów cesarza Herakliusza[58].

Cesarstwo zyskało w tym czasie także nowego sojusznika w nowym państwie Waregów w Kijowie , z którego otrzymało wojska zaciężne, zwane Gwardią wareską , w zamian za małżeństwo siostry Bazylego, Anny, z Włodzimierzem I Wielkim [58]. W tym okresie bizantyńska księżniczka Teofano , żona Ottona II , była regentką Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego , torując drogę szerzeniu się kultury bizantyńskiej na zachód.

Triumf

Cesarstwo bizantyńskie u szczytu średniowiecznej potęgi

Cesarstwo Bizantyńskie rozciągało się teraz od Armenii na wschodzie do Kalabrii w Italii na zachodzie[58]. Osiągnięto wiele sukcesów, począwszy od podboju Bułgarii , przez aneksję części terytorium Gruzji i Armenii, po zupełne zniszczenie sił inwazyjnych Egipcjan koło Antiochii . Te zwycięstwa jednak nie wystarczały: cesarz Bazyli uważał arabską okupację Sycylii za zniewagę i planował odbicie wyspy, która przez ponad 300 lat (ok. 550 - ok. 900) należała do cesarstwa. Jednak jego śmierć w 1025 stanowiła koniec tego projektu[58].

Wiek XI był także znaczący jeśli chodzi o wydarzenia religijne. W 1054 relacje pomiędzy dwiema tradycjami wewnątrz chrześcijańskiego kościoła, greckojęzyczną wschodnią i łacińskojęzyczną zachodnią, popadły w ostateczny kryzys. Chociaż istniała formalna deklaracja instytucjonalnej separacji, 16 lipca, kiedy trzej papiescy legaci w niedzielne popołudnie weszli do Hagia Sophia podczas Boskiej Liturgii i zostawili bullę ekskomunikującą na ołtarzu, tzw. wielka schizma stała się kulminacją stuleci stopniowej separacji. Chociaż schizma została wywołana przez doktrynalne dyskusje (w szczególności wschodnią odmowę akceptacji zachodniej doktryny filioque , podwójnego pochodzenia Ducha Świętego ), dyskusje nad kwestiami administracyjnymi i politycznymi rozpalały się przez stulecia. Formalna separacja bizantyńskiego Kościoła prawosławnego i zachodniego Kościoła rzymskokatolickiego miała dalekosiężne konsekwencje dla przyszłości Bizancjum.

Kryzys i fragmentacja

Bizancjum wkrótce popadło w okres trudności, spowodowanych w dużej mierze podkopaniem systemu temów i lekceważeniem wojska. Nicefor II , Jan Tzimiskes i Bazyli II przekształcili wojskowe "dywizje" (τάγματα, Tagmata ) z szybko reagującej, przede wszystkim defensywnej, obywatelskiej armii, na profesjonalną, zdolną do prowadzenia długich kampanii i zasilaną przez rosnącą liczbę najemników siłę. Najemnicy jednak byli drodzy i kiedy zagrożenie inwazją minęło w X wieku przestała także istnieć potrzeba utrzymywania dużych garnizonów i kosztownych fortyfikacji [63]. Bazyli II pozostawił w chwili śmierci kwitnący skarb, ale zlekceważył kwestię sukcesji po sobie. Żaden z jego bezpośrednich następców nie posiadał szczególnych wojskowych ani politycznych talentów i administracja cesarstwa w coraz większym stopniu przechodziła w ręce służb cywilnych. Wysiłki zmierzające do ożywienia bizantyńskiej ekonomii przyniosły tylko wzrost inflacji i obniżenie wartości złotej monety . Armia była teraz postrzegana jednocześnie jako niepotrzebna rozrzutność i polityczne zagrożenie. Dlatego rodzime oddziały zostały zlikwidowane i zastąpione obcymi najemnikami zatrudnionymi na podstawie szczególnych kontraktów[64].

Mapa Italii niedługo przed przybyciem Normanów

W tym samym czasie Cesarstwo stanęło w obliczu nowych, ambitnych przeciwników. Bizantyńskie prowincje w południowej Italii zostały zagrożone przez Normanów , którzy przybyli do Italii na początku XI. stulecia. Sprzymierzone siły Melusa z Bari i Normanów zostały pokonane w Bitwie pod Kannami w 1018 i dwie dekady później Michał IV Paflagończyk wysłał ekspedycję mającą na celu odbicie Sycylii z rąk Arabów. Chociaż kampania rozpoczęła się od sukcesu, odzyskanie Sycylii nie zostało przeprowadzone, przede wszystkim dlatego, że Jerzy Maniakes, dowódca sił bizantyńskich, został odwołany kiedy zaczęto go podejrzewać o żywienie spiskowych ambicji. Podczas okresu sporu pomiędzy Bizancjum a Rzymem, który zakończył się wielką schizmą w 1054, Normanowie zaczęli robić powolne lecz stałe postępy w bizantyńskiej Italii[65].

To jednak w Azji Mniejszej doszło do największej katastrofy. Turcy Seldżuccy pojawili się w Armenii już pod koniec lat czterdziestych XI wieku, jednak po kilku latach walk wydawało się że na tym froncie zapanuje pokój, kiedy w roku 1055 Bizantyńczycy zawarli porozumienie z sułtanem Tughril Begiem . Sułtan nie był jednak w stanie zapanować nad poszczególnymi turkmeńskimi wodzami, którzy w roku 1058 złupili Melitenę, a w następnym Sebasteę (dzis. Sivas ). W 1064 nowy sułtan Wielkich Seldżuków , Alp Arslan , zajął Ani po prostu po to, żeby odzyskać jakikolwiek wpływ na formalnie podległe mu wojownicze plemiona. Nie zdało się to jednak na nic i w 1067 Bizantyńczycy doznali szoku kiedy Turcy złupili Cezareę (dzis. Kayseri )[66]. Zagrożenie nadało znaczenia wojskowej arystokracji Anatolii, która w 1068 zabezpieczyła wybór jednego spośród siebie, Romana Diogenesa , na cesarza. Latem 1071 Roman przedsięwziął zmasowaną kampanię na wschodzie, mając zamiar wciągnąć Seldżuków do generalnej bitwy. Jednak w bitwie pod Manzikertem Roman nie tylko poniósł niespodziewaną klęskę z rąk Alp Arslana, ale dostał się do niewoli. Sułtan traktował go z szacunkiem i nie narzucił Bizantyńczykom zbyt twardych warunków[64]. Jednak w Konstantynopolu doszło do zamachu stanu na rzecz Michała Dukasa , który w 1072 pokonał wypuszczonego z niewoli Romana. Jego władza była niestabilna, i spotkał się on z buntami kolejno Roussela de Bailleula , Nicefora Bryenniusza i Nicefora Botaniatesa , który ostatecznie w 1078 został cesarzem. Podczas tych walk zarówno buntownicy jak i rząd centralny korzystali z usług Turków, czasem wręcz oddając im w zamian za ich usługi niektóre miasta, tak że do roku 1081 niemal cała Azja Mniejsza znalazła się w rękach seldżuckich[67].

Dynastia Komnenów

Aleksy I i Pierwsza Krucjata

Bizancjum przed Pierwszą Krucjatą

Po Manzikercie częściowa odbudowa była możliwa dzięki wysiłkom dynastii Komnenów [68]. Pierwszym cesarzem pochodzącym z tego rodu był Izaak I Komnen (1057 - 1059), a drugim Aleksy I (1081 - 1118). Na samym początku swego panowania Aleksy spotkał się z groźnym atakiem Normanów pod dowództwem Roberta Guiscarda i jego syna Boemunda , którzy zdobyli Dyrrachium i Korfu oraz rozpoczęli oblężenie Larisy w Tesalii . Aleksy w zamian za przywileje pozyskał pomoc weneckiej floty, lecz dopiero śmierć Roberta Guiscarda w 1085 przejściowo załagodziła problem normański. W następnym roku zginął sułtan Rum i państwo Seldżuków zostało podzielone wskutek wewnętrznej rywalizacji. Swoimi własnymi siłami Aleksy pokonał Pieczyngów ; zostali oni zaskoczeni i zniszczeni w Bitwie u podnóża góry Lebunion , 29 kwietnia 1091 [8][69].

Osiągnąwszy stabilizację na Zachodzie Aleksy mógł zwrócić swoją uwagę na poważne ekonomiczne trudności cesarstwa i dezintegrację jego tradycyjnego systemu defensywnego[70]. Ciągle nie miał jednak wystarczającej liczby ludzi żeby wyruszyć przeciwko Seldżukom i odzyskać terytoria w Azji Mniejszej . Na synodzie w Piacenzie w 1095 wysłannicy Aleksego opowiadali papieżowi Urbanowi II o cierpieniach chrześcijan na wschodzie i podkreślili, że bez pomocy Zachodu będą oni nadal cierpieć pod muzułmańskimi rządami. Urban postrzegał prośbę Aleksego jako podwójną okazję do scementowania Zachodniej Europy i powiększenia papieskiej władzy[71]. 27 listopada 1095 roku Urban II zwołał uczestników synodu w Clermont i wezwał wszystkich obecnych do wzięcia broni pod znakiem Krzyża i rozpoczęcia zbrojnej pielgrzymki w celu odzyskania Jerozolimy i Wschodu od muzułmanów. Odzew w Europie Zachodniej był przytłaczający[8]

Aleksy spodziewał się pomocy w formie wojsk najemnych z Zachodu, ale był całkowicie nieprzygotowany na przybycie ogromnej i niezdyscyplinowanej siły, która wkrótce pojawiła się na bizantyńskim terytorium. Nie było dla niego czymś miłym odkrycie, że czterech spośród ośmiu przywódców głównych sił krucjaty jest Normanami, pośród nich zaś jest Boemund. Ponieważ jednak krucjata musiała przechodzić przez Konstantynopol cesarz miał nad nią pewną kontrolę. Zobowiązał on jej przywódców do przysięgi zwrotu cesarstwu wszystkich miast i terytoriów, jakie mogli oni odbić na drodze do Ziemi Świętej , a które kiedykolwiek należały do imperium. W zamian ofiarował im przewodników i wojskowe posiłki[72][73]. Aleksy mógł teraz odbić pewną liczbę ważnych miast i wysp oraz większą część zachodniej Azji Mniejszej. Jednak krzyżowcy uznali swoje przysięgi za nieważne kiedy Aleksy nie pomógł im w trakcie oblężenia Antiochii (w rzeczy samej Aleksy udał się w drogę do Antiochii, ale został przekonany do zawrócenia przez Stefana z Blois , który zapewnił go że wszystko jest stracone i wyprawa właśnie zginęła)[74]. Boemund, który ustanowił siebie samego księciem Antiochii , wkrótce rozpoczął wojnę z Bizancjum, ale ostatecznie poniósł porażkę i w traktacie z Devol w 1108 uznał się wasalem Aleksego[75].

Średniowieczny manuskrypt przedstawiający Zdobycie Jerozolimy podczas pierwszej krucjaty

Aleksy zrekonstruował armię i flotę , ale tylko poprzez ustabilizowanie wartości złotej monety na poziomie jednej trzeciej oryginalnej wartości i wprowadzenie dodatkowych podatków. Utrzymywanie rodzimych żołnierzy właściwie się skończyło wraz ze zniknięciem lub absorpcją ich wojskowych posiadłości. Aleksy popierał alternatywne źródło rodzimych rezerw ludzkich poprzez rozszerzanie systemu posiadłości darowanych pronoia (z łaski cesarza) i wiązaniu darowizny z obowiązkiem wojskowym. Analogicznie, Aleksy starał się popierać bardziej dochodowy rozwój posiadłości kościoła przez oddawanie ich w zarząd świeckich[8]. Ostatnie lata Aleksego są naznaczone przez prześladowania zwolenników herezji Bogomiłów oraz niepokoje wokół sukcesji, którą jego żona Irena Dukas chciała zapewnić mężowi swojej córki Anny Komneny , Niceforowi Bryenniuszowi[76].

Jan II, Manuel I i Druga Krucjata

Jan II Komnen pozostawił bizantyński skarbiec pełny, i nie wezwał do egzekucji lub okaleczania któregokolwiek ze swoich poddanych za swych rządów. Nazywany "Janem Pięknym", przez bizantyńskiego historyka Niketasa Choniatesa był uważany za najlepszego cesarza z dynastii Komnenów[77].

Syn Aleksego Jan II Komnen przejął tron w 1118 i rządził krajem aż do roku 1143 . Jan był pobożnym i zaangażowanym cesarzem, zdecydowanym zniweczyć szkody jakich cesarstwo doznało w bitwie pod Manzikertem , pół wieku wcześniej[78]. Słynący ze swojej pobożności oraz niezwykle łagodnych i sprawiedliwych rządów, Jan był wyjątkowym przykładem moralnego władcy, w czasach kiedy okrucieństwo było normą[79]. Z tego powodu był nazywany bizantyńskim Markiem Aureliuszem . W trakcie swojego dwudziestopięcioletniego panowania Jan zawarł przymierze ze Świętym Cesarstwem Rzymskim na zachodzie, ostatecznie rozgromił Pieczyngów pod Beroją[80] i osobiście prowadził wiele kampanii wojennych przeciwko Turkom w Azji Mniejszej . Kampanie Jana II gruntownie zmieniły stosunek sił w całym rejonie, zmuszając Turków do defensywy i przywracając pod bizantyńskie rządy wiele osad, twierdz i miast na całym półwyspie[77]. Zażegnał on także węgierskie i serbskie zagrożenie w latach 20 XII wieku, a w roku 1130 sprzymierzył się z niemieckim cesarzem Lotarem III przeciw normańskiemu królowi Sycylii Rogerowi II [8]. W późniejszych latach swojego panowania cesarz skierował swą uwagę w stronę wschodu. W 1135 pokonał Daniszmendydzki emirat Melitene , a w 1137 zaatakował księstwo Małej Armenii i podbił całą Cylicję . Książę Leon I oraz jego rodzina zostali odstawieni jako jeńcy do Konstantynopola. Zwycięstwo nad Ormianami otworzyło drogę do marszu na Księstwo Antiochii , którego władca Rajmund z Poitiers uznał się wasalem cesarza w 1137. W 1138 Jan wkroczył triumfalnie do miasta[81]. Następnie, chcąc ukazać bizantyńskich cesarzy jako zwierzchników chrześcijańskiego świata, cesarz powiódł armię bizantyńską, wspieraną przez wojska księcia Antiochii oraz Joscelina II , hrabiego Edessy , przeciw muzułmańskiej Syrii. Plan zdobycia Aleppo nie powiódł się jednak, a oblężenie Szajzaru zakończyło się tylko połowicznym sukcesem. Nadzieje cesarza działającego z wielkim zaangażowaniem zostały pogrzebane w wyniku niechęci władców Antiochii i Edessy. W 1142 cesarz powrócił do żądania oddania mu Antiochii, jednak zmarł przed planowanym atakiem, 8 kwietnia 1143, w wyniku przypadkowego zranienia się zatrutą strzałą podczas polowania w Cylicji. Po śmierci Jana Rajmund zdecydował się zaatakować tą prowincję, jednak został pokonany i zmuszony do błagania o litość nowego cesarza, zostając ostatecznie jego wasalem[82].

Bizancjum około roku 1180

Jan wybrał na następce swojego czwartego syna, Manuela , prowadzącego agresywną politykę wobec sąsiadów zarówno na wschodzie jak i zachodzie. W Palestynie sprzymierzył się on z łacińskim Królestwem Jerozolimskim i wysłał wielką flotę, która uczestniczyła w inwazji na fatymidzki Egipt. Manuel wzmocnił swoją pozycję zwierzchnika państw krzyżowców, potwierdzając swoją hegemonię nad Antiochią i Jerozolimą traktatami z Rejnaldem , księciem Antiochi, i Amalrykiem , królem Jerozolimy [83][84]. Czyniąc wysiłki w celu przywrócenia bizantyńskiego zwierzchnictwa nad portami w południowej Italii, wysłał tam w 1155 roku ekspedycję, ale spory pomiędzy nim a sprzymierzeńcami doprowadził do niepowodzenia kampanii. Pomimo tego militarnego niepowodzenia, armie Manuela zaatakowały Królestwo Węgier w 1167, pokonując je w bitwie pod Sirmium . W 1168 prawie całe wschodnie wybrzeże Adriatyku było w rękach Manuela[85]. Manuel zawarł szereg przymierzy z papieżem i katolickimi królestwami, oraz z sukcesem przeprowadził II wyprawę krzyżową przez swoje cesarstwo[86]. Chociaż nadzieje na trwały sojusz papiesko-bizantyński natknęły się na nieprzezwyciężalne problemy, papież Innocenty III oczywiście miał pozytywny obraz Manuela kiedy pisał do Aleksego III że powinien on naśladować "swojego poprzednika Manuela sławnej pamięci", który "zawsze odpowiadał przychylnie mi i moim poprzednikom"[87].

Na wschodzie jednak w 1176 Manuel doznał wielkiej klęski z rąk Turków w bitwie pod Myriokefalon . Straty zostały szybko uzupełnione i w następnym roku siły Manuela zadały klęskę "wyborowym Turkom"[88]. Jan Watatzes, wysłany z rozkazu cesarza w celu odparcia tureckiej inwazji, wyruszył nie tylko z żołnierzami z samej stolicy ale był także zdolny do zebrania armii po drodze; widomy znak tego że bizantyńska armia pozostała silna i program obrony Azji Mniejszej nadal odnosił sukcesy[89].

Renesans XII stulecia

Jan i Manuel prowadzili aktywną politykę wojskową i obaj przeznaczyli wiele środków na oblężenia i obronę miast; agresywna polityka fortyfikowania miast stanowiła samo serce ich imperialnej polityki militarnej[90]. Pomimo klęski poniesionej pod Myriokefalon rządy Aleksego, Jana i Manuela przyniosły cesarstwu rozliczne zdobycze terytorialne, umocnienie granic w Azji Mniejszej oraz stabilizację europejskiej części granicy imperium. W latach 1081 - 1180 armia komneńska, strzegąc bezpieczeństwa cesarstwa, stworzyła podstawy do rozkwitu bizantyńskiej cywilizacji[91].

Najsłynniejsza z ocalałych mozaik bizantyńskich z kościoła Hagia Sophia - Deesis : Chrystus Pantokrator otoczony przez Maryję Dziewicę i Jana Chrzciciela . Mozaika pochodzi z XII stulecia

Umożliwiło to ekonomiczne odrodzenie prowincji zachodnich, które trwało do końca stulecia. Niektórzy historycy uważają, że Bizancjum pod rządami dynastii Komnenów osiągnęło najwyższy poziom rozwoju gospodarczego od czasu inwazji Persów w VII wieku. W ciągu XII wieku populacja systematycznie rosła i zostały zagospodarowane rozległe połacie nowej ziemi uprawnej. Świadectwa archeologiczne zarówno z Europy jak i Azji pokazują znaczący rozwój wielkości osiedli miejskich, połączony z gwałtownym wzrostem nowych miast. Handel także rozkwitał: Wenecjanie, Genueńczycy i inni otworzyli porty Morza Egejskiego dla handlu, transportując na Zachód dobra z założonych przez krzyżowców królestw w Outremer i fatymidzkiego Egiptu oraz handlując z Bizancjum za pośrednictwem Konstantynopola[92][93].

W zakresie sztuki doszło do odrodzenia mozaiki a lokalne szkoły architektury zaczęły tworzyć wiele odrębnych stylów, które czerpały z szeregu kulturalnych wpływów[94]. W ciągu XII Bizancjum stworzyło własny model wczesnego humanizmu jako odrodzenia zainteresowania autorami klasycznymi. W Eustathiosie z Tessaloniki bizantyński humanizm znalazł swój najbardziej charakterystyczny wyraz[95].

Dynastia Angelosów

"Jakikolwiek dokument przedstawiono Cesarzowi (Aleksemu III) do podpisania, ten robił to natychmiast; nie miało znaczenia to, czy dokument ten był bezsensownym zlepkiem słów, czy petent żądał tego, by ktoś mógł żeglować na lądzie czy morzu, czy góry powinny być przeniesione na środek mórz, czy, jak mówi opowieść, góra Athos powinna być postawiona na Olimpie ."
Niketas Choniates [96]

Śmierć Manuela 24 września 1180 pozostawiła na tronie jego 11-letniego syna Aleksego II . Chociaż był wysoce niekompetentnym władcą, to jego matka, Maria z Antiochii, oraz jej łacińskie otoczenie, sprawiło, że jego panowanie stało się bardzo niepopularne[97]. Ostatecznie Andronik I Komnen , wnuk Aleksego I, wszczął rewoltę przeciwko swojemu młodszemu kuzynowi i zdołał obalić go w drodze zamachu stanu . Wykorzystując swój przystojny wygląd i ogromną popularność pośród armii w sierpniu 1182 pomaszerował on na Konstantynopol i wzniecił masakrę łacinników[98]. Po wyeliminowaniu potencjalnych rywali Andronik koronował się jako współcesarz we wrześniu 1183, po czym wkrótce rozkazał udusić Aleksego II, a następnie ożenił się z 12-letnią wdową po nim, Agnieszką Francuską[99].

Ta problematyczna sukcesja osłabiła dynastyczną ciągłość i solidarność na której zaczęła opierać się siła bizantyńskiego państwa[68]. Nowy cesarz był człowiekiem oszałamiających kontrastów[100]. Przystojny i elokwentny, Andronik był jednocześnie znany ze swoich rozpustnych wyczynów[101]. Pełen energii, zręczny i zdeterminowany w dążeniu do celu, Andronik był nazywany "prawdziwym Komnenem"[97]. Jednak był także zdolny do przerażającej brutalności, gwałtu i okrucieństwa[100].

Nawet przeciwnicy Andronika przyznawali że nieubłagana surowość jego praw przyniosła zbawienne skutki. Cesarz wydał walkę wszechobecnej korupcji i za pomocą swoich okrutnych metod zwalczył nadużycia urzędników, co przyczyniło się do szybkiej poprawy sytuacji w prowincjach i wytworzenia wśród chłopstwa dotąd nieznanego mu poczucia praworządności. Jak pisał Niketas Choniates : "Od tego, co oddał cesarzowi - co cesarskie, nie wymagano już nic więcej. Nikt nie zabierał mu, jak to się działo dawniej, ostatniej koszuli z grzbietu, nie dręczył go śmiertelnie, gdyż imię Andronika jak różdżka czarodziejska zmuszało do ucieczki chciwych poborców podatkowych"[102]. Jednocześnie jednak Andronik wprowadził terror skierowany przeciwko wszystkim ludziom związanym w jakiś sposób ze nienawidzonym przez niego Manuelem, nie wyłączając członków własnego rodu, a wzrastający opór coraz bardziej wrogiej mu arystokracji prowokował go do coraz to nowych aktów przemocy. Panował coraz bardziej osamotniony i podejrzliwy, otoczony tylko wąskim kręgiem zaufanych sług, a jego okrucieństwo zaczęło napawać obrzydzeniem nawet początkowo mu przyjazną ludność Konstantynopola. W państwie toczyła się ukryta wojna domowa pomiędzy cesarzem a arystokracją, która podkopywała jego siły. Spiskom i rewoltom nie było końca[103].

Mimo swojej wojskowej przeszłości, Andronik nie poradził sobie z Izaakiem Komnenem , Belą III , który reinkorporował chorwackie terytoria do Węgier oraz Stefanem Nemanją z Serbii , który ogłosił niepodległość w stosunku do Bizancjum. Żaden z tych problemów nie mógł się jednak równać z inwazją króla Sycylii Wilhelma II w 1185, który stał na czele 300 okrętów i 80 tys. ludzi[104]. W czerwcu Normanowie zdobyli Dyrrachium, zaś w sierpniu Tessaloniki, co przypieczętowało los Andronika. Kiedy jeden z jego agentów próbował dokonać aresztowania arystokraty Izaaka Angelosa ten zabił go, i znajdując azyl w kościele Hagia Sophia odwołał się do ludności Konstantynopola, która obwołała go cesarzem i obaliła Andronika[99].

Konya zdobyta przez trzecią krucjatę

Panowanie Izaaka II i w jeszcze większym stopniu jego brata, Aleksego III , było widokiem załamania się pozostałości scentralizowanej maszynerii bizantyńskiego rządu i systemu obronnego. Chociaż Normanowie zostali wyparci z Grecji to w 1186 Bułgarzy wszczęli bunt, który doprowadził do powstania drugiego państwa bułgarskiego . Złe pokierowanie trzecią krucjatą jasno pokazało słabość Bizancjum za Angelosów. Kiedy Ryszard I przywłaszczył sobie Cypr kosztem jego władcy Izaaka Komnena, to odmówił zwrócenia go cesarstwu[105]. A kiedy Fryderyk I Barbarossa zdobył Konyę , Izaak nie zdołał przejąć inicjatywy[106]. Wewnętrzna polityka Angelosów charakteryzowała się trwonieniem publicznego skarbu i złą gospodarką fiskalną. Autorytet Bizancjum został poważnie osłabiony i wzrastająca próżnia po władzy w centrum cesarstwa zachęcała do oderwania się. Istnieją świadectwa, że niektórzy dziedzice Komnenów ustanowili na wpół niepodległe państwo w Trapezuncie przed 1204[107]. Według Aleksandra Vasilieva: "dynastia Angelosów, grecka z pochodzenia, [...] przyspieszyła ruinę imperium, osłabionego na zewnątrz i rozbitego od wewnątrz[96].

IV wyprawa krzyżowa

Eugène Delacroix Wkroczenie krzyżowców do Konstantynopola, (1840, olej na płótnie, 410 x 498 cm, Luwr , Paryż ).

W 1198 papież Innocenty III w swoich encyklikach i poprzez legatów wskazał nowy cel krucjaty [108]. Miał nim być podbój ajjubidzkiego Egiptu , ówczesnego centrum muzułmańskiej potęgi w Lewancie . Armia krzyżowców, która przybyła do Wenecji latem 1202 roku, była nieco mniejsza niż się się spodziewano, poza tym nie było wystarczających funduszy na zapłatę Wenecjanom, których flota została wynajęta przez krzyżowców do przewiezienia ich do Egiptu. Wenecka polityka za Doży Enrica Dandolo , podeszłego w latach i ślepego, ale ciągle ambitnego, była potencjalnie w konflikcie z polityką papieża i krzyżowców, ponieważ Wenecję łączyły silne więzi handlowe z Egiptem[109]. Krzyżowcy zaakceptowali sugestię by zamiast zapłaty towarzyszyć Wenecjanom w zdobywaniu (chrześcijańskiego) portu Zadar w Dalmacji , dawnego wasala Wenecji, który w roku 1186 zbuntował się i przyjął zwierzchnictwo króla Węgier [110]. Miasto upadło w listopadzie 1202 roku, po krótkim oblężeniu . Innocenty, którego powiadomiono o planie, ale jego sprzeciw został zignorowany, był niechętny narażaniu na niebezpieczeństwo krucjatowego przedsięwzięcia, na prośbę krzyżowców udzielił im zatem warunkowego rozgrzeszenia, ale ekskomunikował Wenecjan[111].

Po śmierci Tybalda III , hrabiego Szampanii , dowództwo nad krucjatą przeszło na Bonifacego , markiza Montferratu . Wraz z innymi przywódcami zataił on przed resztą armii fakt ekskomuniki Wenecjan, uważając że na wieść o tym z pewnością by się rozpadła. Bonifacy był przyjacielem Filipa Szwabskiego . Obaj, Bonifacy i Filip, byli spokrewnieni z bizantyńską rodziną panująca. Tymczasem brat żony Filipa, Ireny Angeliny , Aleksy Angelos , syn zdetronizowanego w roku 1195 i oślepionego cesarza Izaaka II , przybył do Europy szukać pomocy i nawiązał kontakt z krzyżowcami. Aleksy obiecywał zjednoczenie prawosławia z katolicyzmem , zapłatę za pomoc w odzyskaniu należnego mu tronu 200,000 srebrnych marek i dołączenie do krucjaty z 10 tysiącami wojska[112]. Innocenty wiedział o planach skierowania krucjaty do Konstantynopola, i zakazał ataku na miasto, lecz papieski list dotarł do Zadaru po wypłynięciu floty.

Aleksy III nie przygotował obrony miasta, dlatego kiedy wenecka flota wpłynęła na wody Konstantynopola 24 czerwca 1203 , spotkała się z niewielkim oporem[113]. Latem 1203 Aleksy III uciekł i Aleksy Angelos został korowany jako Aleksy IV wraz ze swoim ślepym ojcem Izaakiem. Innocenty zganił przywódców krucjaty i rozkazał im niezwłocznie udać się do ziemi świętej [114][109].

"I nikt z was niech się lekkomyślnie nie zaślepia, że może godziwie zajmować i grabić ziemię Greków, ponieważ ci odmawiają należnego posłuszeństwa Stolicy Apostolskiej, a ich cesarz, odsunąwszy, a nawet oślepiwszy swego brata, uzurpuje sobie władzę nad Konstantynopolem. Prawdą jest, że tak w tej, jak i w wielu innych jeszcze sprawach ów cesarz i powierzeni jego władzy ludzie błądzą, nie waszą jest jednak rzeczą wydawać sąd o ich wykroczeniach, i nie po to przyjęliście znak krzyża, aby mścić ową niesprawiedliwość, lecz raczej dla pomszczenia zniewagi Ukrzyżowanego, którego służbie oddaliście się w szczególny sposób."
Innocenty III do Bonifacego z Montferratu , Baldwina IX, hrabiego Flandrii i Ludwika I, hrabiego Blois ( Ferentino , lato 1203, ok. 20 czerwca)[115].

Kiedy w późnym listopadzie 1203 Aleksy IV ogłosił, że jego obietnice będą trudne do spełnienia ponieważ imperium brakuje funduszy (był zdolny do zapłacenia w przybliżeniu połowy obiecanej sumy 200,000 srebrnych marek i nie mógł spełnić swojej drugiej obietnicy względem krzyżowców, czyli zapłaty za wynajęcie floty weneckiej[116]), krzyżowcy wypowiedzieli mu wojnę. W międzyczasie wewnętrzna opozycja wobec Aleksego IV wzrosła w siłę i 25 stycznia 1204 jeden z jego dworzan, Aleksy Dukas , zabił go, i przejął władzę jako Aleksy V. Izaak umarł niedługo po tym wydarzeniu, prawdopodobnie z przyczyn naturalnych[117]. Krzyżowcy i Wenecjanie, rozdrażnieni morderstwem ich przypuszczalnego patrona, zaczęli przygotowania do ataku na stolicę Bizancjum. Zadecydowali, że 12 elektorów (sześciu Wenecjan i sześciu krzyżowców) powinno wybrać Cesarza Łacińskiego [109].

Podział Bizancjum po IV wyprawie krzyżowej

Ostatecznie krzyżowcy zdobyli miasto 13 kwietnia 1204 . Konstantynopol był obiektem grabieży i masakry szeregowych żołnierzy przez 3 dni. Wiele bezcennych ikon, relikwii i innych przedmiotów zawieziono do zachodniej Europy , dużą cześć do Wenecji. Według słów Choniatesa, " prostytutka została osadzona na tronie patriarchy"[118]. Kiedy Innocenty III usłyszał o zachowaniu krzyżowców, skarcił ich w niedwuznaczny sposób. Ale sytuacja była poza jego kontrolą, szczególnie po tym jak jego legat , z jego własnej inicjatywy, uwolnił krzyżowców od przysięgi udania się do Ziemi Świętej[58][109]. Kiedy porządek został przywrócony, krzyżowcy i Wenecjanie kontynuowali realizowanie ich porozumienia. Baldwin z Flandrii został wybrany na cesarza, a Wenecjanin Tomasz Morosini na patriarchę Konstantynopola . Ziemie podzielone pomiędzy przywódców krucjaty nie obejmowały wszystkich dawnych posiadłości Bizancjum. Bizantyńczycy nadal sprawowali władzę w Nicei , Trapezuncie i Epirze [109].

Upadek

Bliski Wschód około roku 1263

Cesarstwo na uchodźstwie

Słabość Cesarstwa Łacińskiego stała się oczywista już w rok po jego ustanowieniu, kiedy cesarz Baldwin został pokonany przez bułgarskiego cara Kałojana w bitwie pod Adrianopolem i wzięty do niewoli. Po krótkim odrodzeniu za panowania brata Baldwina, Henryka , "cesarstwo osunęło się w stan krańcowej słabości"[119]. Porozumienie pomiędzy Wenecjanami a krzyżowcami przyznawało cesarzowi łacińskiemu jedynie ułamek ziem, którymi cieszył się jego bizantyński poprzednik, a i tak nie zdołano podporządkować sobie ich wszystkich. W rezultacie nowe państwo nie było w stanie ściągać wystarczających należności podatkowych, stanowiących niegdyś o sile Bizancjum, i stale nękał je brak środków[119].

Po zdobyciu Konstantynopola w 1204 przez łacińskich krzyżowców, powstały trzy państwa będące sukcesorami Cesarstwa: Cesarstwo Nicejskie , Cesarstwo Trapezuntu i Despotat Epiru . Cesarstwo Trapezuntu szybko utraciło znaczenie, kiedy w 1214 Turcy zajęli należącą do niego Synopę i wzięli do niewoli Aleksego I , który powrócił na tron już jako wasal Sułtanatu Rum . Z kolei Cesarstwo Nicejskie w 1207 utraciło na rzecz Sułtanatu Rum Antalyę , lecz upadek Konstantynopola sprawił, że w Nicei skoncentrowały się rezerwy wojskowe Bizancjum i w 1211 Teodor I Laskarys pokonał Turków w bitwie nad rzeką Menderes , w której zginął sułtan Kaj Chusrau I. Po tym wydarzeniu stosunki pomiędzy oboma państwami stały się przyjazne. Nicea musiała jednak walczyć także z Cesarstwem Łacińskim, które dopiero w 1214 uznało jej istnienie[120]. W tej sytuacji z początku wyglądało na to, że spośród trzech państw sukcesyjnych to Epir wygra wyścig o odbicie Konstantynopola, zwłaszcza gdy jego władca Teodor Angelos w 1224 podbił Królestwo Tessaloniki . W 1230 rzucił on jednak wyzwanie Bułgarom, którzy pokonali go w bitwie pod Kłokotnicą, wzięli do niewoli i zajęli większość Epiru[121].

Tymczasem cesarz Nicei Jan Watatzes (panował 1222 - 1254) swoją mądrą polityką gospodarczą budował solidne fundamenty sukcesu swojego państwa. Już w 1225 pokonał sprzymierzonych buntowników i łacinników w bitwie pod Poimamenon, po której zajął niemal wszystkie łacińskie posiadłości w Azji Mniejszej. Niedługo potem jego wojsko zajęło Adrianopol, zdobywając tym samym przyczółek w Europie. W 1235 Jan sprzymierzył się z carem bułgarskim Iwanem Asenem , co pozwoliło mu na dalsze poszerzenie swoich terytoriów w Europie. Do 1246 podbił Tessaloniki i sporą część południowych Bałkanów. Do 1259 Cesarstwo Łacińskie tworzył już wyłącznie Konstantynopol oraz kilka mil ziemi wokół miasta, zaś po zwycięstwie Nicei w bitwie pod Pelagonią nie istniała już żadna lądowa siła militarna mogąca ją powstrzymać przed odbiciem Konstantynopola. Ostatecznie w lipcu 1261 jeden z wodzów cesarza Nicei Michała VIII Paleologa , wysłany na czele swych sił do Tracji , przeciągając obok Konstantynopola ze zdumieniem stwierdził, że miasto jest niemal ogołocone z wojska, zajętego oblężeniem twierdzy Dafnuzjon, i 25 lipca 1261 zajął je nie napotykając niemal żadnego oporu[122].

Paleologowie

Mapa Półwyspu Bałkańskiego oraz Anatolii około roku 1355 . Cesarstwo straciło swoje miasta w Anatolii, a Epir został podbity przez Serbię . Ziemie Osmanów zaznaczono na fioletowo, ziemie Cesarstwa na czerwono.

Gdy Michał Paleolog odzyskał Konstantynopol w 1261 , wszystko zdawało się sprzyjać restauracji Cesarstwa Bizantyńskiego. W rzeczywistości jednak podbój łaciński doprowadził do dalekosiężnych zmian, które sprawiły, że nie można już było wskrzesić instytucji cesarstwa w dawnym kształcie. Z braku stolicy Kościół Prawosławny stał się główną siła jednoczącą - jego autorytet był uniwersalny, podczas gdy władza cesarzy nikejskich tylko lokalna. Po powrocie z wygnania nie udało się przywrócić uniwersalnego charakteru władzy cesarskiej, o czym świadczy sprzeciw bizantyńczyków wobec cesarskich planów unii z kościołem rzymskim. Cesarstwo Bizantyńskie było zbudowane na dominacji stolicy nad prowincjami. Konstantynopol odgrywał ogromną rolę dzięki przychodom, które napływały z prowincji, czy to w postaci podatków, czy dochodów z ziemskich posiadłości. Lecz podczas łacińskich rządów prowincja uniezależniła się od Konstantynopola, a miasta uzyskały przywileje na wzór miast zachodnich, których później zazdrośnie strzegły[123]. Stąd "pod wieloma względami odbudowane Cesarstwo Bizantyńskie stało się konfederacją miast z ośrodkiem w Konstantynopolu. Był to dużo luźniejszy i rozdrobniony system polityczny niż ten, który istniał przed rokiem 1204. Takie było długotrwałe dziedzictwo Cesarstwa Łacińskiego"[124]. Powrót do cesarskiej autokracji, w której Konstantynopol dominuje nad prowincjami, a cesarz nad Kościołem i społeczeństwem, okazał się niemożliwy[125].

W obliczu zagrożenia ze strony Karola Andegaweńskiego Michał VIII zwrócił się do papiestwa z ofertą zjednoczenia Kościołów. Jednak nie był w stanie narzucić go bizantyńskiemu społeczeństwu, które potępiało go za to że jest w stanie poświęcić ortodoksję na rzecz krótkotrwałych politycznych zysków[126]. Odbudowa Cesarstwa w 1261 doprowadziła do osłabienia obrony Azji Mniejszej na skutek oddalenia politycznego centrum od wschodniej granicy i zorientowania polityki imperium całkowicie na Zachód. W ostatniej dekadzie XIII wieku zagony turkmeńskich ghazich były tak duże, że przybrały rozmiary zmasowanej napaści. W 1300 prawie cała już Azja Mniejsza znalazła się w rękach zdobywców. Spośród wszystkich bejów Osman Ghazi posiadał terytoria znajdujące się najbliżej Bizancjum i Bałkanów. Kiedy w 1302 rozbił on cesarską armię idącą na odsiecz Nicei pod Bafeonem, ghazi z całej Anatolii, przyciągani perspektywą łatwego podboju i kolonizacji, zaczęli tłumnie zaciągać się pod jego sztandary. Cesarz Andronik II w 1304 wysłał przeciwko Turkom najemną Kompanię Katalońską , ci jednak po ich pokonaniu zaczęli grabić ziemie bizantyńskie, aby ostatecznie w 1311 usadowić się w Atenach [127].

Cesarstwo w roku 1400

Siły cesarstwa dodatkowo podcięły wojny domowe pomiędzy Andronikiem II i Andronikiem III w latach 1321 - 1328, oraz w latach 1341 - 1354 pomiędzy Janem Kantakuzenem i jego przeciwnikami, do których zaliczało się przede wszystkim miasto Tessalonika. Podczas drugiej z tych wojen obie strony bez skrupułów korzystały z pomocy Turków, podczas gdy Osmanowie w 1326 zdobyli Bursę , w 1331 Niceę, a w 1337 Nikomedię . Najbardziej skorzystał jednak na niej władca Serbii Stefan Duszan , który oderwał od Bizancjum ponad połowę jego terytorium i niemal podwoił obszar swego państwa. W 1346 Duszan przyjął tytuł cesarski i pretendował do zagarnięcia Konstantynopola. Terytorium Cesarstwa ograniczało się teraz do Tracji, wysp położonych w północnej części Morza Egejskiego , Tessaloniki i posiadłości na Peloponezie , a państwo znajdowało się w nędzy[128].

Cesarstwo Bizantyńskie w roku 1450

Po śmierci Duszana w 1355 potęga Serbów upadła, jednak kiedy w nocy z 1 na 2 marca 1354 trzęsienie ziemi zniszczyło mury warowni na półwyspie Gallipoli , została ona natychmiast zajęta przez Osmanów. Odtąd Turcy mieli przyczółek w Europie. W 1361 zajęli oni Adrianopol, do którego w 1365 przenieśli stolicę, a w 1371 pokonali koalicję władców bałkańskich w bitwie nad rzeką Maricą . Wkrótce po tym wydarzeniu cesarze bizantyńscy stali się wasalami Osmanów, których panowanie na Bałkanach utwierdziło zwycięstwo nad Serbami w bitwie na Kosowym Polu w 1389. W 1390 następca tronu Manuel II był zmuszony jako wasal sułtana Bajazyda pomagać mu w zdobywaniu Filadelfii , ostatniego greckiego bastionu w Azji Mniejszej. Mimo tego upokorzenia w 1394 Bajazyd rozpoczął blokadę Konstantynopola. Bizancjum uratował jedynie najazd Timura , który w 1402 pokonał i wziął do niewoli Bajazyda w bitwie pod Ankarą [129].

W państwie Osmanów zapanowała teraz anarchia, a Bizancjum uzyskało chwilę oddechu, chociaż wewnętrznie wyczerpane, nie potrafiło w pełni wykorzystać tej sytuacji[130]. Do 1423 Osmanowie odbudowali swoją potęgę sprzed śmierci Bajazyda[131]. Cesarze apelowali do Zachodu o pomoc, ale papież rozważał przysłanie posiłków tylko w zamian za unię Kościoła Prawosławnego ze Stolicą Apostolską . Unia Kościołów była rozważana i okazjonalnie przyjmowana za pomocą cesarskich dekretów, ale prawosławna ludność i kler żywiły gwałtowną niechęć do rzymskiej władzy i łacińskiego obrządku. Niektórzy zachodni najemnicy przybyli żeby wzmocnić chrześcijańską obronę Konstantynopola, ale większość zachodnich władców, zajętych własnymi sprawami, nie zrobiło nic kiedy Osmanowie zajmowali ostatnie bizantyńskie terytoria[132].

W tym okresie Konstantynopol był wyludniony i zrujnowany. Populacja miasta spadła tak drastycznie że było ono teraz niewiele więcej niż gromadą wiosek oddzielonych polami. 2 kwietnia 1453 sułtańska armia w sile około 80 tys. ludzi oraz hordy jego oddziałów nieregularnych rozpoczęły oblężenie miasta. Pomimo desperackiej obrony znacznie mniejszych sił chrześcijan (ok. 7 tys. ludzi, w tym 2 tys. zachodnich najemników)[133], po dwumiesięcznym oblężeniu 29 maja 1453 Konstantynopol upadł . Ostatni cesarz bizantyński, Konstantyn XI Dragazes , po raz ostatni był widziany kiedy odrzucił cesarskie regalia i włączył się do walki wręcz po tym jak zostały wzięte mury miasta.

Następstwa

Oblężenie Konstantynopola w 1453 roku, według XV-wiecznej francuskiej miniatury

Mehmed II zdobył pozbawione ojczyzny Mistrę w 1460, a Trapezunt w 1461. Bratanek ostatniego cesarza, Konstantyna XI , Andrzej Paleolog przejął nieistniejący tytuł cesarza Bizancjum i używał go od 1465 aż do swojej śmierci w 1503[5]. Z końcem XV wieku Imperium osmańskie ustanowiło swoje panowanie nad Azją Mniejszą i częścią Półwyspu Bałkańskiego. Mehmed II i jego następcy uważali się za prawowitych spadkobierców Imperium Bizantyńskiego aż do upadku Imperium Osmańskiego na początku XX wieku. Tymczasem Wołoszczyzna i Mołdawia dawały schronienie prawosławnym uciekinierom, między innymi części bizantyńskiej szlachty.

Ze śmiercią ostatniego cesarza Bizancjum rola patrona prawosławia została przejęta przez Iwana III , Wielkiego księcia Moskiewskiego . Poślubił on siostrę Andrzeja, Zofię Paleolog , której wnuk, Iwan IV , został pierwszym carem Rosji (car jest słowiańskim zniekształceniem słowa cesarz). Jego następcy wspierali idee, że Moskwa była właściwym dziedzicem Rzymu i Konstantynopola. Koncepcja Imperium Rosyjskiego jako nowego, Trzeciego Rzymu, była podtrzymywana aż do jego obalenia przez rewolucję w 1917 [134].

Aspekty bizantyńskiego świata

Gospodarka

Solid Justyniana II z czasów jego drugiego panowania, po 705

Przez wiele stuleci gospodarka bizantyńska była najbardziej zaawansowana w Europie. Reformy Konstantyna V (ok. 765) zapoczątkowały ożywienie trwające aż do 1204 . Od X wieku aż do końca wieku XII Cesarstwo Bizantyńskie kojarzyło się z obrazem luksusu, zaś podróżnicy byli pod wrażeniem nagromadzonego w stolicy bogactwa. Wszystko to zmieniło się z przybyciem IV krucjaty , która była ekonomiczną katastrofą[135]. Paleologowie próbowali ożywić gospodarkę, jednak późne Bizancjum nie było już w stanie przejąć pełnej kontroli nad własnymi i obcymi siłami ekonomicznymi. Stopniowo utraciło także wpływ na warunki handlu, mechanizm kształtowania cen, odpływ metali szlachetnych, a według niektórych uczonych także nad biciem monety[136].

Jedną z podstaw gospodarki imperium był handel. Do najważniejszych towarów eksportowych należały tkaniny; jedwab był na pewno eksportowany do Egiptu , a pojawiał się także w Bułgarii i na Zachodzie[137]. Państwo ściśle kontrolowało zarówno handel wewnętrzny, jak i zagraniczny, zachowując monopol na bicie monety. Rząd utrzymywał formalną kontrolę nad stopami procentowymi i ustalał reguły działalności gildii i korporacji, w czym miał szczególny interes. Podczas kryzysów cesarz wraz z urzędnikami troszczył się o zaopatrzenia stolicy i ograniczał ceny zbóż . Ponadto rząd często gromadził nadwyżki w formie podatków, wprowadzając je do ponownego obiegu poprzez redystrybucję w formie pensji dla urzędników bądź inwestycji w roboty publiczne[138].

Nauka

Frontyspis Vienna Dioscurides pokazujący siedmiu sławnych lekarzy

Tradycja piśmiennictwa starożytnego świata nigdy nie przestała być kultywowana w Bizancjum. Dlatego bizantyńska nauka była zawsze ściśle związana ze starożytną filozofią [139]. Jakkolwiek w różnych okresach swojej historii Bizantyńczycy osiągnęli wspaniałe wyniki w stosowaniu nauki (czego dobrym przykładem jest budowa Hagia Sophia ), począwszy od VII. stulecia bizantyńscy uczeni dodali niewiele nowego do dorobku nauki w sensie rozwinięcia nowych teorii lub rozwinięcia idei autorów klasycznych[140][141]. Szkolnictwo podupadło zwłaszcza w wyniku zarazy z czasów Justyniana I oraz najazdów Arabów, jednak później, podczas tzw. Bizantyńskiego Renesansu pod koniec pierwszego tysiąclecia bizantyńscy uczeni ponownie dowiedli swych możliwości stając się ekspertami w zakresie naukowych osiągnięć Arabów i Persów , szczególnie astronomii i matematyki [142].

W ostatnim stuleciu istnienia Cesarstwa, bizantyńscy gramatycy byli w głównej mierze odpowiedzialni za przekazanie, osobiście i na piśmie, gramatycznych i literackich studiów starożytnych Greków do wczesnorenesansowych Włoch[143]. W tym okresie w Trebizondzie nauczano astronomii i nauk matematycznych, a medycyna przyciągała uwagę niemal całej reszty uczonych[144].

Na polu prawa reformy Justyniana I miały ogromny wpływ na rozwój nauk prawnych , zaś Ekloga Leona III wpłynęła na powstanie instytucji prawnych krajów słowiańskich[145].

Religia

Jako symbol i ekspresja uniwersalnego prestiżu Patriarchatu Konstantynopola Justynia zbudował Kościół Mądrości Bożej, Hagia Sophia , który został skończony w krótkim czasie czterech i pół roku (532 - 537)

Według Josepha Raya "kultura bizantyńska i prawosławie są jednym i tym samym."[146]. Przetrwanie Cesarstwa na Wschodzie zapewniło cesarzowi czynny udział w sprawach kościelnych. Bizantyńskie państwo odziedziczyło po czasach pogańskich administracyjne i finansowe procedury administrowania sprawami religijnymi i zostały one zastosowane do Kościoła chrześcijańskiego. Podążając za modelem wprowadzonym przez Euzebiusza z Cezarei , Bizantyńczycy uważali cesarza za przedstawiciela Chrystusa . Był w ich oczach w sposób szczególny odpowiedzialny za szerzenie chrześcijaństwa wśród pogan i za "zewnętrzne" kwestie religii, takie jak administracja i finanse. Rola cesarza w sprawach Kościoła nigdy jednak nie rozwinęła się w zwarty, prawnie zdefiniowany system[147]

Wraz ze schyłkiem Rzymu i wewnętrznymi waśniami w pozostałych patriarchatach wschodnich, pomiędzy VI.- XI. w. kościół Konstantynopola stał się najbogatszym i najbardziej wpływowym ośrodkiem chrześcijaństwa[148]. Nawet gdy Cesarstwo zostało już sprowadzone do cienia samego siebie, Kościół jako instytucja nigdy nie posiadał tak silnych wpływów zarówno wewnątrz, jak i poza granicami cesarstwa. Jak podkreśla Georg Ostrogorski ,

Patriarchat Konstantynopolitański pozostał centrum świata prawosławnego. Podlegały mu metropolie i arcybiskupstwa na terenach Azji Mniejszej i na Bałkanach , które Bizancjum utraciło, jak również na Kaukazie , w Rosji i na Litwie . Kościół pozostał najbardziej trwałym elementem Cesarstwa Bizantyńskiego[149].

Sztuka i literatura

Sztuka bizantyńska jest niemal całkowicie skupiona na wyrażeniu religii, a bardziej precyzyjnie na bezosobowym przekładzie pieczołowicie kontrolowanej kościelnej teologii za pomocą środków artystycznych. Zasięg bizantyńskich form wyrazu rozszerzał się wraz z handlem i podbojami na Italię i Sycylię, gdzie w zmodyfikowanej formie przetrwały one przez XII. w., a następnie miały wpływ na kształtowanie się sztuki renesansu . Poprzez rozszerzenie wpływów prawosławia, formy sztuki bizantyńskiej rozprzestrzeniły się na ośrodki Europy Wschodniej, w szczególności Rosję[150].

W literaturze bizantyńskiej można wyróżnić cztery różne elementy kulturalne: grecki , chrześcijański, rzymski i orientalny. Literatura bizantyńska jest zwykle dzielona na pięć grup: historyków i annalistów, encyklopedystów (patriarcha Focjusz , Michał Psellos oraz Michał Choniates uważani są za największych encyklopedystów bizantyńskich) eseistów i piszących poezję świecką (jedyną oryginalną heroiczną epiką Bizantyńczyków jest Digenis Akritas). Pozostałe dwie grupy zawierają w sobie nowe gatunki literackie: literaturę kościelną i teologiczną oraz popularną poezję. Dominuje tematyka religijna: są to w głównej mierze traktaty i rozprawy teologiczne, komentarze i glosy do Pisma Świętego, homiletyka i poezja cerkiewna. Spośród ok. 2-3 tys. zachowanych do dzisiaj tomów literatury bizantyńskiej, tylko 330 zawiera poezję świecką, teksty historyczne, naukowe i pseudo-naukowe[151]. Podczas gdy za okres rozkwitu bizantyńskiej literatury świeckiej uznaje się mniej więcej czas od dziewiątego do dwunastego wieku, literatura religijna (kazania, księgi liturgiczne, poezja, teologia, traktaty dewocyjne itp.) rozwinęła się o wiele wcześniej, z Roman Pieśniarzem jako jej najbardziej prominentnym przedstawicielem[152].

Dyplomacja

Olga , księżna kijowska , wraz z eskortą w Konstantynopolu (Madrid Skylitzes, Biblioteca Nacional de España, Madryt)

Po upadku Rzymu kluczowym wyzwaniem dla Cesarstwa było utrzymanie relacji ze swoimi różnymi sąsiadami. Gdy owe narody zaczęły rozwijać formalne instytucje polityczne, były w tym zależne od Konstantynopola. Dyplomacji bizantyńskiej szybko udało się wciągnąć swoich sąsiadów w sieć międzynarodowych i międzypaństwowych relacji[153]. Sieć ta obracała się wokół zawierania traktatów i zawierała w sobie przyjęcie nowego władcy do rodziny królów oraz przyswojenie bizantyńskich postaw społecznych, wartości i instytucji[154]. Bizantyńczycy uważali dyplomację za formę wojny przy użyciu innych środków. Biuro do spraw barbarzyńców było pierwszą zagraniczną agencją wywiadowczą zbierającą informacje na temat rywali imperium z każdego możliwego źródła[155]..

Bizantyńczycy czerpali korzyści z wielu dyplomatycznych praktyk. Dla przykładu, poselstwa do stolicy często pozostawały tam przez lata. Członkowie rodzin królewskich zazwyczaj byli proszeni o pozostanie w Konstantynopolu, nie tylko jako potencjalni zakładnicy, ale także jako użyteczne marionetki w przypadku zmiany sytuacji politycznej. Inną kluczową praktyką było przytłoczenie gości manifestacyjnym przepychem[153]. Według Dimitra Obolensky'ego zachowanie cywilizacji we Wschodniej Europie było możliwe dzięki umiejętnościom i zasobom bizantyńskiej dyplomacji, która pozostała jedną z ostatnich kontrybucji Bizancjum do historii Europy[156].

Język

Łacina, język ojczysty Rzymu, zawdzięczający mu swoją karierę, była pierwotnym językiem cesarstwa, i pozostała językiem urzędowym aż do VII wieku, kiedy została zastąpiona greką przez Herakliusza. Szkolna łacina nagle przestała być używana przez wykształcone klasy cesarstwa, chociaż jeszcze przez jakiś czas nie przestała być co najmniej ceremonialną częścią kultury cesarstwa[157] Ponadto pospolita łacina nadal była jednym z języków używanych przez mniejszości cesarstwa, i wielu uczonych uważa że to z niej wywodzą się języki wschodnioromańskie [158].

Poza cesarskim dworem podstawowym językiem używanym we wschodniorzymskich prowincjach (tj. we Wschodnim Cesarstwie Rzymskim) nawet przed upadkiem Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego była od zawsze greka[159] W istocie we wczesnym okresie istnienia Cesarstwa Rzymskiego grecki stał się językiem chrześcijańskiego Kościoła, językiem nauki oraz sztuki, a także, w znacznym stopniu, lingua franca w handlu pomiędzy prowincjami i innymi narodami[160] Język ten przez pewien czas posiadał podwójną naturę, obok bowiem podstawowego języka mówionego, koine , istniał starszy język literacki , przy czym koine ostatecznie ewoluowała w kierunku standardowego dialektu[161].

Wiele innych języków istniało w wieloetnicznym Cesarstwie, a niektóre z nich otrzymały ograniczony status oficjalny w jego prowincjach w pewnych okresach. W szczególności na początku średniowiecza syryjski i aramejski zaczęły być szeroko używane przez klasy wykształcone w odległych wschodnich prowincjach[162] Podobnie koptyjski , ormiański i gruziński uzyskały znaczenie pośród warstw wykształconych w odpowiednich prowincjach[163], a późniejsze zagraniczne kontakty sprawiły że słowiański , wschodnioromański i arabski stały się językami ważnymi w cesarstwie i jego strefie wpływów[164].

Niezależnie od tego od kiedy Konstantynopol stał się centrum handlu pierwszej wagi w regionie śródziemnomorskim i poza nim, właściwie każdy średniowieczny język był używany w cesarstwie przez pewien okres, nawet chiński [165] Kiedy rozpoczął się ostateczny upadek cesarstwa jego obywatele stali się bardziej homogeniczni pod względem kulturowym i język grecki stał się synonimem ich tożsamości i religii[8][166]

Dziedzictwo

Bizancjum, będące jedynym trwałym organizmem politycznym średniowiecznej Europy, oddzielało Europę Zachodnią od nowo powstałych na Wschodzie potęg. Tocząc nieustanne wojny, Bizancjum osłoniło Zachód przed Persami , Arabami , Turkami Seldżuckimi i ,przez pewien czas, przed Turkami Osmańskimi. W opinii niektórych historyków wojny bizantyńsko - arabskie były głównym czynnikiem rozwoju imperium Karola Wielkiego [167], oraz silnym bodźcem do wzrostu feudalizmu i samowystarczalności ekonomicznej.

Przez stulecia zachodni historycy używali pojęć bizantynizm i bizantyński jako synonimów dekadencji, politycznego makiawelizmu i przerostu biurokracji. W Europie południowo-wschodniej przez długie lata pokutował zdecydowanie negatywny stereotyp bizantyńskiej cywilizacji i jej dziedzictwa[168]. Generalnie przez bizantynizm rozumiano kompleks religijnych, politycznych i filozoficznych idei przeciwnych w stosunku do swych odpowiedników na Zachodzie[169]. Jednak w wieku XX i XXI wielu historyków na Zachodzie usiłowało spojrzeć na dzieje cesarstwa w bardziej wyważony i właściwy sposób, także w kwestii jego wpływów na Zachód, w rezultacie czego całościowy charakter bizantyńskiej kultury uzyskał więcej uwagi i został bardziej obiektywnie potraktowany niż wcześniej[169].

Przypisy

  1. W opracowaniach naukowych forma bizantyńskie, a nie bizantyjskie, uchodzi za poprawną. Porównaj notę Oktawiusza Jurewicza zawartą w "Zasadach spolszczania i transpozycji imion własnych i nazw geograficznych greckich epoki bizantyńskiej": "Uwaga: przymiotnik «Byzantinos» = pol. «bizantyński» (nie: bizantyjski)" Georgij Ostrogorski : Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 602. . 
  2. Gyula Moravcsik: Byzantium and the Magyars. Hakkert, 1970, ss. 11-12. 
  3. Banister Fletcher: Sir Banister Fletcher's A History of Architecture. Architectural Press, 1996, s. 172. . 
  4. Clifton R. Fox: What, If Anything, Is a Byzantine? ( ang. ). The Romans. [dostęp 26 czerwca 2008].
  5. 5,0 5,1 Hellas, Byzantium. W: Encyclopaedia The Helios. 1952. 
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 J.B. Bury: History of The Later Roman Empire, p. 1 ( ang. ). [dostęp 29 czerwca 2008].
  7. Julian Fenner: Economic Factors To what extent were economic factors to blame for the deterioration of the Roman Empire in the Third Century A.D? ( ang. ). Roman Empire. [dostęp 29 czerwca 2008].
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 8,9 Donald MacGillivray Nicol: Byzantine Empire ( ang. ). Encyclopaedia Britannica. [dostęp 29 czerwca 2008].
  9. Edward Gibbon: Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975, ss. 117 - 130. 
  10. 10,0 10,1 10,2 Philip Francis Esler: The early Christian world. London: Routledge, 2000, s. 1081. . 
  11. J.B. Bury: History of The Later Roman Empire, p. 25 - 26 ( ang. ). [dostęp 29 czerwca 2008].
  12. George Mousourakis: The historical and institutional context of Roman law. Burlington, VT: Ashgate/Dartmouth, 2003, ss. 327 – 328. 
  13. J.B. Bury: History of The Later Roman Empire, p. 163 ( ang. ). [dostęp 29 czerwca 2008].
  14. Geoffrey S. Nathan: Theodosius II (408-450 A.D.) ( ang. ). De Imperatoribus Romanis. An Online Encyclopedia of Roman Rulers and their Families. [dostęp 1 marca 2008].
  15. Maria Jaczynowska: Dzieje Imperium Romanum. Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 1995, ss. 488 - 489. . 
  16. Maria Jaczynowska: Dzieje Imperium Romanum. Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 1995, ss. 495 - 496. . 
  17. 17,0 17,1 17,2 17,3 James Allan Evans: Justinian (527–565 A.D.) ( ang. ). De Imperatoribus Romanis. An Online Encyclopedia of Roman Rulers and their Families. [dostęp 2 lipca 2008].
  18. J.B. Bury: History of The Later Roman Empire, p. 180 - 216 ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  19. J.B. Bury: History of The Later Roman Empire, p. 236 - 258 ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  20. J.B. Bury: History of The Later Roman Empire, p. 259 - 281 ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  21. J.B. Bury: History of The Later Roman Empire, p. 286 - 288 ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  22. Procopius: The Anecdota or Secret History, Chapter IX ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  23. A.A. Vasiliev: History of the Byzantine empire, The legislative work of Justinian and Tribonian ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  24. Władysław Rozwadowski : Prawo rzymskie : zarys wykładu wraz z wyborem źródeł. Poznań: "Ars Boni et Aequi", 1992, ss. 43 - 45. . 
  25. A.A. Vasiliev: History of the Byzantine empire, The Ecclesiastical Policy of Justinian ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  26. Bogdan Składanek: Historia Persji. T 1, Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów. Warszawa: "Dialog", 1999, s. 252. 
  27. Cécile Morrisson: Świat Bizancjum : praca zbiorowa. T. 1, Cesarstwo Wschodniorzymskie, 330-641. (przeł.) Andrzej Graboń. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2007, s. 50. . 
  28. Cécile Morrisson: Świat Bizancjum : praca zbiorowa. T. 1, Cesarstwo Wschodniorzymskie, 330-641. (przeł.) Andrzej Graboń. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2007, ss. 51 - 52. . 
  29. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, s. 41. . ; P. Speck: Ikonoklasmus und die Anfänge der makedonischen Renaissance. W: Varia 1 (=Poikila Byzantina 4). Bonn: 1984, s. 178. 
  30. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 42 - 43. . 
  31. André Grabar: L'iconoclasme Byzantin: le dossier archéologique. Paryż: Flammarion, 1984, s. 37. . ; Averil Cameron. Images of Authority: Elites and Icons in Late Sixth-century Byzantium . „Past and Present”. 1979. 84/1. S. 23 ( ang. ). 
  32. Cécile Morrisson: Świat Bizancjum : praca zbiorowa. T. 1, Cesarstwo Wschodniorzymskie, 330-641. (przeł.) Andrzej Graboń. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2007, ss. 58 - 59. . 
  33. Georgij Ostrogorski : Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 140. . 
  34. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, s. 50. . 
  35. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 138. . 
  36. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, s. 404. . 
  37. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 139 - 140, 144. . ; John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 49 - 50. . 
  38. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 151 - 152. . 
  39. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 102 - 114. . 
  40. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 208 - 215. . ; Walter E. Kaegi: Heraclius: emperor of Byzantium. Cambridge: Cambridge University Press, 2003, ss. 236, 283. . 
  41. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 43 - 45, 66, 114 - 15. . 
  42. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 66 - 67. . 
  43. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 157 - 158. . 
  44. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 115 - 116. . 
  45. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 56 - 59. . 
  46. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 59 - 61. . 
  47. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ss. 70 - 78, 169 - 171. . ; John F. Haldon: The fate of the late Roman senatorial elite: extinction or transformation?. W: John F. Haldon, Lawrence I. Conrad: The Byzantine and Early Islamic Near East VI: Elites old and new in the Byzantine and early Islamic Near East.. Darwin Press, 2004, ss. 216 - 217. ; Eleonora Kountoura-Galake: Ho Vyzantinos kleros kai he koinonia ton "skoteinon aionon" (Monographies). Institouto Vyzantinon Ereunon, 1996, ss. 62 - 75. . 
  48. Averil Cameron: New themes and styles in Greek literature, 7th and 8th centuries. W: Averil Cameron, Lawrence I. Conrad: The Byzantine and early Islamic Near East: papers of the... Workshop on Late Antiquity and Early Islam. Princeton, N.J.: Darwin Press, 1992. . 
  49. Byzantine Art in the Period between Justinian and Iconoclasm. W: Ernst Kitzinger: The art of Byzantium and the medieval West: selected studies. Bloomington: Indiana University Press, 1976, s. 195. . 
  50. John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, s. 251. . 
  51. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 180 - 181. . 
  52. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 189 - 191. . 
  53. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 214 - 219. . 
  54. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 223, 241. . ; Jerzy Hauziński : Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego. Warszawa: Kraków : Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 176. . 
  55. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 241. . 
  56. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 185 - 187, 192 - 196, 199 - 200, 205. . 
  57. Kenneth Parry: Depicting the Word: Byzantine iconophile thought of the eighth and ninth centuries. Leiden: E.J. Brill, 1996, ss. 11–15. . 
  58. 58,0 58,1 58,2 58,3 58,4 58,5 58,6 58,7 Norwich (1998)
  59. Treadgold (1991)
  60. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 241 - 242, 267, 281 - 282. . ; Jerzy Hauziński : Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego. Warszawa: Kraków : Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, ss. 272 - 273. . 
  61. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 287, 291 - 292, 297 - 298, 300. . 
  62. Angold (1997)
  63. Warren T. Treadgold: A history of the Byzantine state and society. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1997, ss. 548 - 549. . 
  64. 64,0 64,1 Paul Markham: The Battle of Manzikert: Military Disaster or Political Failure? ( ang. ). deremilitari. [dostęp 9 lipca 2008].
  65. A.A. Vasiliev: History of the Byzantine empire, Relations with Italy and Western Europe ( ang. ). [dostęp 2 lipca 2008].
  66. Michael Angold : Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993, ss. 26 - 28. . 
  67. Michael Angold: Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993, ss. 109 - 114, 119. . 
  68. 68,0 68,1 Paul Magdalino: The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180. Cambridge University Press, 2002, s. 124. . 
  69. Michael Angold: Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993, ss. 124 - 129. . 
  70. Birkenmeier (2002)
  71. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, ss. 78 - 82. . ; Piers Paul Read: The Templars (translated in Greek by G. Kousounelou). Enalios, 2003, s. 124. . ; Bruce W. Watson: Sieges: a comparative study. Westport, Conn.: Praeger, 1993, s. 12. . 
  72. Anna Komnena: The Alexiad: Book X, p. 261 ( ang. ). [dostęp 9 lipca 2008].
  73. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, s. 91. . 
  74. Anna Komnena: The Alexiad: Book XIII, p. 348 - 358 ( ang. ). [dostęp 9 lipca 2008].
  75. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, ss. 117 - 119. . 
  76. Michael Angold: Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993, ss. 137 - 139, 171. . 
  77. 77,0 77,1 Andrew Stone: John II Comnenus (A.D. 1118-1143) ( ang. ). De Imperatoribus Romanis. An Online Encyclopedia of Roman Rulers and their Families. [dostęp 9 lipca 2008].
  78. John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 267. . 
  79. Ostrogorsky (1990), 377
  80. John W. Birkenmeier: The Development of the Komnenian Army 1081-1180: 1081-1180 (History of Warfare, 5). Brill Academic Publishers, 2002, s. 90. . 
  81. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 363. . 
  82. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, ss. 123 - 126, 138. . ; Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 364. . 
  83. Paul Magdalino: The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180. Cambridge University Press, 2002, s. 74. . 
  84. Andrew Stone: Manuel I Comnenus (A.D. 1143-1180) ( ang. ). De Imperatoribus Romanis. An Online Encyclopedia of Roman Rulers and their Families. [dostęp 9 lipca 2008].
  85. Jean W. Sedlar: East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. Seattle: University of Washington Press, 1994, s. 372. . 
  86. Paul Magdalino: The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180. Cambridge University Press, 2002, s. 67. . 
  87. Innocenty III: Innocent III to the Illustrious Emperor of Constantinople ( ang. ). [dostęp 9 lipca 2008].
  88. John W. Birkenmeier: The Development of the Komnenian Army 1081-1180: 1081-1180 (History of Warfare, 5). Brill Academic Publishers, 2002, s. 129. . 
  89. John W. Birkenmeier: The Development of the Komnenian Army 1081-1180: 1081-1180 (History of Warfare, 5). Brill Academic Publishers, 2002, s. 196. . 
  90. John W. Birkenmeier: The Development of the Komnenian Army 1081-1180: 1081-1180 (History of Warfare, 5). Brill Academic Publishers, 2002, ss. 185 - 186. . 
  91. John W. Birkenmeier: The Development of the Komnenian Army 1081-1180: 1081-1180 (History of Warfare, 5). Brill Academic Publishers, 2002, s. 1. . 
  92. Gerald W. Day. Manuel and the Genoese: A Reappraisal of Byzantine Commercial Policy in the Late Twelfth Century . „The Journal of Economic History”. 1977. 37/2. Ss. 289 - 290 ( ang. ). 
  93. Harvey (1998)
  94. Charles Diehl: Byzantine Art ( ang. ). Myriobiblos. [dostęp 10 lipca 2008].
  95. Nicholas J. Moutafakis, V. N. Tatakēs: Byzantine philosophy. Indianapolis, IN: Hackett Pub., 2003, s. 110. 
  96. 96,0 96,1 A.A. Vasiliev: History of the Byzantine empire, Foreign policy of the Angeloi ( ang. ). [dostęp 11 lipca 2008].
  97. 97,0 97,1 John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 291. . 
  98. John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 292. . 
  99. 99,0 99,1 Michael Angold: Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993, s. 297. . 
  100. 100,0 100,1 Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 378. . 
  101. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, ss. 168 - 169. . 
  102. Niketas Choniates za: Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 379. . 
  103. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, ss. 169 - 171. . ; Michael Angold: Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993, ss. 297 - 300. . ; Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 379. . 
  104. John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 293. . 
  105. John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 296. . 
  106. Thomas F. Madden: Crusades: The Illustrated History. University of Michigan Press, s. 85. . ; John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 297. . 
  107. Michael Angold: Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993, ss. 309 - 314. . ; Constantine Paparrigopoulos: History of the Hellenic Nation (Volume Db) (in Greek). Eleftheroudakis, 1925, s. 216. 
  108. John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 299. . 
  109. 109,0 109,1 109,2 109,3 109,4 Crusades. The Fourth Crusade and the Latin empire of Constantinople ( ang. ). Encyclopaedia Britannica. [dostęp 13 lipca 2008].
  110. Siege of Zara ( ang. ). Britannica Concise. [dostęp 13 lipca 2008].
  111. Michael Angold: Czwarta krucjata. (przeł.) Beata Spieralska. Warszawa: Bellona, 2006, ss. 102, 105 - 106. . 
  112. Michael Angold: Czwarta krucjata. (przeł.) Beata Spieralska. Warszawa: Bellona, 2006, ss. 101, 106. . 
  113. John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998, s. 301. . 
  114. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, s. 216. . 
  115. Za: Grzegorz Ryś : Innocenty III wobec IV krucjaty (w świetle papieskiej korespondencji). W: Zdzisław Kijas, Maciej Salamon, Jacek Bonarek: IV krucjata : historia, reperkusje, konsekwencje : praca zbiorowa. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2005, s. 117. . 
  116. Thomas F. Madden: Crusades: The Illustrated History. University of Michigan Press, s. 110. . 
  117. Constantine Paparrigopoulos: History of the Hellenic Nation (Volume Db) (in Greek). Eleftheroudakis, 1925, s. 230. 
  118. Niketas Choniates: Medieval Sourcebook: Nicetas Choniates: The Sack of Constantinople (1204) ( ang. ). [dostęp 12 lipca 2008].
  119. 119,0 119,1 Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, s. 233. . 
  120. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 401, 405 - 407. . ; Peter Malcolm Holt : Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku. (przeł.) Barbara Czarska. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1993, s. 198. . 
  121. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, ss. 235 - 236. . 
  122. Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, ss. 236 - 238. . ; Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 416 - 417, 422. . 
  123. Michael Angold: Czwarta krucjata. (przeł.) Beata Spieralska. Warszawa: Bellona, 2006, ss. 56, 171, 183 - 184, 238 - 239. . 
  124. Michael Angold: Czwarta krucjata. (przeł.) Beata Spieralska. Warszawa: Bellona, 2006, s. 171. . 
  125. Michael Angold: Czwarta krucjata. (przeł.) Beata Spieralska. Warszawa: Bellona, 2006, ss. 184, 239. . 
  126. Michael Angold: Czwarta krucjata. (przeł.) Beata Spieralska. Warszawa: Bellona, 2006, s. 239. . 
  127. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 457 - 461. . ; Halil İnalcık: Imperium Osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600. przeł. Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, s. 18. . 
  128. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 463 - 466, 469, 472 - 473, 476 - 485. . 
  129. Halil İnalcık: Imperium Osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600. przeł. Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, ss. 21, 24, 27 - 28. . ; Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, ss. 493 - 494, 497 - 498, 503 - 505. . 
  130. Georgij Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 511. . 
  131. Halil İnalcık: Imperium Osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600. przeł. Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, s. 31. . 
  132. Steven Runciman: The fall of Constantinople, 1453. Cambridge [England]: Cambridge University Press, 1990, ss. 71 - 72, 84 - 85. . 
  133. Steven Runciman: The fall of Constantinople, 1453. Cambridge [England]: Cambridge University Press, 1990, ss. 84 - 86. . 
  134. Hugh Seton-Watson: The Russian empire, 1801-1917. Oxford [England]: Clarendon Press, 1990, s. 31. . 
  135. Paul Magdalino: Medieval Constantinople: Built Environment and Urban Development, p. 532 - 535 ( ang. ). Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington,D.C.. [dostęp 10 listopada 2008].
  136. Klaus-Peter Matschke: Commerce, Trade, Markets, and Money: Thirteenth–Fifteenth Centuries, p. 805 - 806 ( ang. ). Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington,D.C.. [dostęp 10 listopada 2008].
  137. Laiou (2002), Szablon:PDFlink
  138. Milton V. Anastos. The History of Byzantine Science. Report on the Dumbarton Oaks Symposium of 1961 . „Dumbarton Oaks Papers”. 1962. 16. S. 409. ISSN 0070-7546 ( ang. ). 
  139. H. Floris Cohen: The Scientific Revolution: A Historiographical Inquiry. University of Chicago Press, 1994, s. 395. . 
  140. Paul Dickson: Mathematics Through the Middle Ages (320-1660AD) ( ang. ). Online Education Support. [dostęp 18 marca 2009].
  141. David A. King. Reviews: The Astronomical Works of Gregory Chioniades, Volume I: The Zij al- Ala'i by Gregory Chioniades, David Pingree; An Eleventh-Century Manual of Arabo-Byzantine Astronomy by Alexander Jones. „Isis”. March 1991. 82. Ss. 116–118. doi:10.1086/355661 ( ang. ). 
  142. Robert Henry Robins: The Byzantine Grammarians: Their Place in History. Walter de Gruyter, 1993, s. 8. . 
  143. Vasileios N. Tatakes, Nicholas J. Moutafakis: Byzantine Philosophy. Hackett Publishing, 2003, s. 189. . 
  144. Byzantine Law. W: Spyros Troianos, Julia Velissaropoulou-Karakosta: History of Law. Ant.N. Sakkoulas Publishers, 1997, s. 340. . 
  145. Joseph Raya: The Byzantine Church and Culture ( ang. ). [dostęp 18 marca 2009].
  146. John Meyendorff: The Byzantine Legacy in the Orthodox Church. Vladimir's Seminary Press, 1982, s. 13. . 
  147. John Meyendorff: The Byzantine Legacy in the Orthodox Church. Vladimir's Seminary Press, 1982, s. 19. . 
  148. John Meyendorff: The Byzantine Legacy in the Orthodox Church. Vladimir's Seminary Press, 1982, s. 130. . 
  149. Byzantine art ( ang. ). Encyclopaedia Britannica. [dostęp 18 marca 2009].
  150. Cyril Mango: Historia Bizancjum. Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 2004, ss. 227-228. . 
  151. Byzantine Literature ( ang. ). Catholic Encyclopedia. [dostęp 18 marca 2009].
  152. 153,0 153,1 Iver. B. Neumann. Sublime Diplomacy: Byzantine, Early Modern, Contemporary . „Millennium: Journal of International Studies”. August 2006. 34. Ss. 869–871. ISSN 1569-2981 ( ang. ). 
  153. Evangelos Chrysos: Byzantine Diplomacy, AD 300–800: Means and End. W: Jonathan Shepard, Simon Franklin: Byzantine Diplomacy: Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Cambridge, March 1990 (Society for the Promotion of Byzant). Variorum, 1992, s. 35. . 
  154. Michael Antonucci. War by Other Means: The Legacy of Byzantium . „History Today”. February 1993. 43. Ss. 11–13. ISSN 0018-2753 ( ang. ). 
  155. Dimitri Obolensky: Byzantium and the Slavs. St Vladimir's Seminary Press, 1994, s. 3. . 
  156. Evangelinus Apostolides: Greek lexicon of the Roman and Byzantine periods. Georg Olms Verlag, 1992, ss. 25 - 26. . ; Warwick William Wroth: Catalogue of the imperial Byzantine coins in the British Museum. 1908, ss. Introduction, section 6. 
  157. Nicolae Saramandru: Torna, Torna Fratre ( rum. ). [dostęp 25 kwietnia 2007].;Jean W. Sedlar: East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500. University of Washington Press, 1994, ss. 403-404. . 
  158. Fergus Millar: A Greek Roman Empire: Power and Belief under Theodosius II (408-450). University of California Press, 2006, s. 279. . 
  159. James Bryce: Studies in History and Jurisprudence. H. Frowde, 1901, s. 59. ; Myles Anthony McDonnell: Roman Manliness: Virtus and the Roman Republic. Cambridge University Press, 2006, s. 77. ; Fergus Millar: A Greek Roman Empire: Power and Belief under Theodosius II (408-450). University of California Press, 2006, ss. 97 - 98. . 
  160. Byzantine art ( ang. ). Encyclopaedia Britannica. [dostęp 20 kwietnia 2009].
  161. Roderick Beaton: The Medieval Greek Romance. Routledge, 1996, s. 10. . ; Arnold Hugh Martin Jones: The Later Roman Empire, 284-602: A Social Economic and Administrative Survey. JHU Press, 1986, s. 991. . ; Cornelis H. M. Versteegh: Greek Elements in Arabic Linguistic Thinking. Leiden: Brill, 1977, ss. rozdział 1. . 
  162. George L. Campbell: Compendium of the World's Languages. Taylor & Francis, 2004, s. 40. . ; Agop Jack Hacikyan: The Heritage of Armenian Literature. Wayne State University Press, 2002, ss. part 1. . 
  163. Spencer Baynes: Vlachs. W: Encyclopaedia Britannica: A Standard Work of Reference in Art, Literature, Science, History, Geography, Commerce, Biography, Discovery, and Invention. The Werner Company, 1907, s. 289. ; Dimitri Gutas: Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement. London: Routledge, 1998, ss. Chapter 7, section 4. . ; Timothy Shopen: Languages and Their Status. London: University of Pennsylvania Press, 1987, s. 129. . 
  164. Beckwith (1986), 171
    * Halsall(2006)
  165. Anthony Kaldellis: Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition. Cambridge University Press, 2008, ss. chapter 6. . ; Donald MacGillivray Nicol: The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453. Cambridge University Press, 1993, ss. chapter 5. . 
  166. Henri Pirenne: Mediaeval Cities: Their Origins and the Revival of Trade. Princeton, NJ: 1925. . ; Henri Pirenne: Mohammed and Charlemagne. London: Dover Publications, 2001. . 
  167. Dimiter G. Angelov. The Making of Byzantinism. „History Today”. February 2001. S. 1 ( ang. ). 
  168. 169,0 169,1 Dimiter G. Angelov. The Making of Byzantinism. „History Today”. February 2001. Ss. 7-8 ( ang. ). 

Bibliografia

  • Hellas, Byzantium. W: Encyclopaedia The Helios. 1952. 
  • Milton V. Anastos. The History of Byzantine Science. Report on the Dumbarton Oaks Symposium of 1961 . „Dumbarton Oaks Papers”. 1962. 16. ISSN 0070-7546 ( ang. ). 
  • Dimiter G. Angelov. The Making of Byzantinism. „History Today”. February 2001. Ss. 1-10 ( ang. ). 
  • Michael Angold : Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204 : historia polityczna. (przeł.) Władysław Brodzki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., 1993. . 
  • Michael Angold: Czwarta krucjata. (przeł.) Beata Spieralska. Warszawa: Bellona, 2006. . 
  • Michael Antonucci. War by Other Means: The Legacy of Byzantium . „History Today”. February 1993. 43. ISSN 0018-2753 ( ang. ). 
  • Evangelinus Apostolides: Greek lexicon of the Roman and Byzantine periods. Georg Olms Verlag, 1992. . 
  • Spencer Baynes: Vlachs. W: Encyclopaedia Britannica: A Standard Work of Reference in Art, Literature, Science, History, Geography, Commerce, Biography, Discovery, and Invention. The Werner Company, 1907. 
  • Roderick Beaton: The Medieval Greek Romance. Routledge, 1996. . 
  • John W. Birkenmeier: The Development of the Komnenian Army 1081-1180: 1081-1180 (History of Warfare, 5). Brill Academic Publishers, 2002. . 
  • James Bryce: Studies in History and Jurisprudence. H. Frowde, 1901. 
  • Averil Cameron. Images of Authority: Elites and Icons in Late Sixth-century Byzantium . „Past and Present”. 1979. 84/1 ( ang. ). 
  • Averil Cameron: New themes and styles in Greek literature, 7th and 8th centuries. W: Averil Cameron, Lawrence I. Conrad: The Byzantine and early Islamic Near East: papers of the... Workshop on Late Antiquity and Early Islam. Princeton, N.J.: Darwin Press, 1992. . 
  • George L. Campbell: Compendium of the World's Languages. Taylor & Francis, 2004. . 
  • * Evangelos Chrysos: Byzantine Diplomacy, AD 300–800: Means and End. W: Jonathan Shepard, Simon Franklin: Byzantine Diplomacy: Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Cambridge, March 1990 (Society for the Promotion of Byzant). Variorum, 1992. . 
  • H. Floris Cohen: The Scientific Revolution: A Historiographical Inquiry. University of Chicago Press, 1994. . 
  • Gerald W. Day. Manuel and the Genoese: A Reappraisal of Byzantine Commercial Policy in the Late Twelfth Century . „The Journal of Economic History”. 1977. 37/2 ( ang. ). 
  • Philip Francis Esler: The early Christian world. London: Routledge, 2000. . 
  • Banister Fletcher: Sir Banister Fletcher's A History of Architecture. Architectural Press, 1996. . 
  • Edward Gibbon: Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975. 
  • André Grabar: L'iconoclasme Byzantin: le dossier archéologique. Paryż: Flammarion, 1984. . 
  • Dimitri Gutas: Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement. London: Routledge, 1998. . 
  • Agop Jack Hacikyan: The Heritage of Armenian Literature. Wayne State University Press, 2002. . 
  • John F. Haldon: Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1997. . 
  • John F. Haldon: The fate of the late Roman senatorial elite: extinction or transformation?. W: John F. Haldon, Lawrence I. Conrad: The Byzantine and Early Islamic Near East VI: Elites old and new in the Byzantine and early Islamic Near East.. Darwin Press, 2004. 
  • Jonathan Harris: Bizancjum i wyprawy krzyżowe. (przeł.) Justyna Gardzińska. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005. . 
  • Jerzy Hauziński : Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego. Warszawa: Kraków : Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. . 
  • Peter Malcolm Holt : Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku. (przeł.) Barbara Czarska. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1993. . 
  • Halil İnalcık: Imperium Osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600. przeł. Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006. . 
  • Maria Jaczynowska: Dzieje Imperium Romanum. Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 1995. . 
  • Arnold Hugh Martin Jones: The Later Roman Empire, 284-602: A Social Economic and Administrative Survey. JHU Press, 1986. . 
  • Walter E. Kaegi: Heraclius: emperor of Byzantium. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. . 
  • Anthony Kaldellis: Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition. Cambridge University Press, 2008. . 
  • David A. King. Reviews: The Astronomical Works of Gregory Chioniades, Volume I: The Zij al- Ala'i by Gregory Chioniades, David Pingree; An Eleventh-Century Manual of Arabo-Byzantine Astronomy by Alexander Jones. „Isis”. March 1991. 82. doi:10.1086/355661 ( ang. ). 
  • Byzantine Art in the Period between Justinian and Iconoclasm. W: Ernst Kitzinger: The art of Byzantium and the medieval West: selected studies. Bloomington: Indiana University Press, 1976. . 
  • Eleonora Kountoura-Galake: Ho Vyzantinos kleros kai he koinonia ton "skoteinon aionon" (Monographies). Institouto Vyzantinon Ereunon, 1996. . 
  • Thomas F. Madden: Crusades: The Illustrated History. University of Michigan Press. . 
  • Paul Magdalino: The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180. Cambridge University Press, 2002. . 
  • Cyril Mango: Historia Bizancjum. Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 2004. . 
  • Myles Anthony McDonnell: Roman Manliness: Virtus and the Roman Republic. Cambridge University Press, 2006. 
  • John Meyendorff: The Byzantine Legacy in the Orthodox Church. Vladimir's Seminary Press, 1982. . 
  • Fergus Millar: A Greek Roman Empire: Power and Belief under Theodosius II (408-450). University of California Press, 2006. . 
  • Gyula Moravcsik: Byzantium and the Magyars. Hakkert, 1970. 
  • Cécile Morrisson: Świat Bizancjum : praca zbiorowa. T. 1, Cesarstwo Wschodniorzymskie, 330-641. (przeł.) Andrzej Graboń. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2007. . 
  • George Mousourakis: The historical and institutional context of Roman law. Burlington, VT: Ashgate/Dartmouth, 2003. 
  • Nicholas J. Moutafakis, V. N. Tatakēs: Byzantine philosophy. Indianapolis, IN: Hackett Pub., 2003. 
  • Iver. B. Neumann. Sublime Diplomacy: Byzantine, Early Modern, Contemporary . „Millennium: Journal of International Studies”. August 2006. 34. ISSN 1569-2981 ( ang. ). 
  • Donald MacGillivray Nicol: The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453. Cambridge University Press, 1993. . 
  • John Julius Norwich: A short history of Byzantium. London: Penguin, 1998. . 
  • Dimitri Obolensky: Byzantium and the Slavs. St Vladimir's Seminary Press, 1994. . 
  • Georgij Ostrogorski : Dzieje Bizancjum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. . 
  • Constantine Paparrigopoulos: History of the Hellenic Nation (Volume Db) (in Greek). Eleftheroudakis, 1925. 
  • Kenneth Parry: Depicting the Word: Byzantine iconophile thought of the eighth and ninth centuries. Leiden: E.J. Brill, 1996. . 
  • Henri Pirenne: Mediaeval Cities: Their Origins and the Revival of Trade. Princeton, NJ: 1925. . 
  • Henri Pirenne: Mohammed and Charlemagne. London: Dover Publications, 2001. . 
  • Piers Paul Read: The Templars (translated in Greek by G. Kousounelou). Enalios, 2003. . 
  • Robert Henry Robins: The Byzantine Grammarians: Their Place in History. Walter de Gruyter, 1993. . 
  • Władysław Rozwadowski : Prawo rzymskie : zarys wykładu wraz z wyborem źródeł. Poznań: "Ars Boni et Aequi", 1992. . 
  • Steven Runciman: The fall of Constantinople, 1453. Cambridge [England]: Cambridge University Press, 1990. . 
  • Grzegorz Ryś : Innocenty III wobec IV krucjaty (w świetle papieskiej korespondencji). W: Zdzisław Kijas, Maciej Salamon, Jacek Bonarek: IV krucjata : historia, reperkusje, konsekwencje : praca zbiorowa. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2005. . 
  • Jean W. Sedlar: East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. Seattle: University of Washington Press, 1994. . 
  • Hugh Seton-Watson: The Russian empire, 1801-1917. Oxford [England]: Clarendon Press, 1990. . 
  • Timothy Shopen: Languages and Their Status. London: University of Pennsylvania Press, 1987. . 
  • Bogdan Składanek : Historia Persji. T 1, Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 1999. 
  • P. Speck: Ikonoklasmus und die Anfänge der makedonischen Renaissance. W: Varia 1 (=Poikila Byzantina 4). Bonn: 1984. 
  • Warren T. Treadgold: A history of the Byzantine state and society. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1997. . 
  • Byzantine Law. W: Spyros Troianos, Julia Velissaropoulou-Karakosta: History of Law. Ant.N. Sakkoulas Publishers, 1997. . 
  • Cornelis H. M. Versteegh: Greek Elements in Arabic Linguistic Thinking. Leiden: Brill, 1977. . 
  • Bruce W. Watson: Sieges: a comparative study. Westport, Conn.: Praeger, 1993. . 
  • Warwick William Wroth: Catalogue of the imperial Byzantine coins in the British Museum. 1908. 

Linki zewnętrzne

Badania, źródła i bibliografia

Różne


Inne hasła zawierające informacje o "Cesarstwo Bizantyńskie":

XVI wiek ...

Dwudziestolecie międzywojenne na świecie ...

Cesarze rzymscy ...

1806 ...

Archeologia ...

Habsburgowie ...

Uniwersytet ...

Austro-Węgry ...

Bitwa pod Wiedniem (1683) ...

1976 ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Cesarstwo Bizantyńskie":

010b. Rzym (plansza 18) ...

010c. Rzym (plansza 18) ...

011. Cesarstwo Bizantyjskie (plansza 11) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie