W Szkocji mężczyźni tradycyjnie noszą spódnice

Rola związana z płcią ( ang. gender role) – sposób zachowania, który w danej kulturze postrzegany jest jako typowy bądź akceptowalny dla danej płci . Według niektórych psychologów, pewne zachowania wynikają z uwarunkowań biologicznych, część zaś jest wynikiem presji społecznej^[1].

Płeć biologiczna a płeć kulturowa

Współczesna socjologia i psychologia rozróżnia płeć biologiczną i płeć kulturową (ang. sex i gender). Termin płeć biologiczna (ang. sex) odnosi się do różnic anatomicznych wynikających z dymorfizmu płciowego . Różnice te obejmują funkcje reprodukcyjne, hormonalne, anatomiczne - zdeterminowane biologicznie i niezależne od czynników społecznych. Angielski termin gender określa zaś płeć w kontekście kulturowym - zachowania, postawy, motywy, które dane społeczeństwa uważają za właściwe dla danej płci. Tak jak płeć biologiczna odnosi się do somatyki, tak płeć kulturowa odnosi się do psychiki.

Różnice wynikające z płci biologicznej

Różnice wynikające z płci biologicznej dotyczą przede wszystkim wpływu na zachowanie czynników biologicznych takich jak np. hormonów. Przykładowo: statystycznie częstsze większe stężenie androgenów w ciele mężczyzn determinuje większe prawdopodobieństwo wystąpienia u nich zachowań agresywnych^[2]. Na całym świecie chłopcy częściej uczestniczą w brutalnych zabawach, są bardziej aktywni fizycznie. Przeciętny mężczyzna jest bardziej skory do używania przemocy, tak werbalnej jak fizycznej, także wojny i inne konflikty najczęściej są domeną mężczyzn^[3]. Wynika to z faktu, że stężenie testosteronu w krwi mężczyzn jest wyższe niż u kobiet. Analogiczne wyniki uzyskano w badaniu osób tej samej płci: im wyższy poziom testosteronu u badanego, tym większa jest jego skłonność do zachowań agresywnych, podejmowania ryzyka i konkurencji z innymi w warunkach stresu ^[4][5].

Szczególnym przypadkiem pokazującym rolę androgenów w kształtowaniu płci jest specyficzna mutacja stwierdzona u mężczyzn w niektórych regionach Dominikany , która powoduje brak dihydotestosteronu powodującego wykształcenie płci męskiej w wieku płodowym. Dzieci z tym defektem rodzą się jako dziewczynki, po czym - po rozpoczęciu wydzielania testosteronu w wieku dojrzewania - przechodzą maskulinizację, z wykształceniem penisa, jąder oraz zmianami zachowania charakterystycznym dla chłopców - w tym skłonnością do ryzyka i zainteresowaniem płcią przeciwną^[6].

Poziom testosteronu ma też prawdopodobnie wpływ na zdolności twórcze, przynajmniej w zakresie muzyki. W latach 1980. i 1990. w Berlinie Marianna Hassler badała poziom testosteronu u muzyków zajmujących się kompozycją: był on niższy niż w kontrolnej grupie mężczyzn o innych zawodach, natomiast kompozytorki miały wyższy poziom tego hormonu niż kobiety w grupie kontrolnej.^[7],

Wpływ na zachowanie ludzi i zwierząt mogą mieć różne substancje - ponieważ w organizmach kobiet i mężczyzn niektóre z nich mają różny poziom, powstawać będą różnice między najczęstszymi zachowaniami przedstawicieli obu płci. Substancje chemiczne obecne w ludzkich organizmach mogą mieć wpływ tylko lub przede wszystkim na aktualne zachowanie. Na przykład, po spożyciu alkoholu będzie to najczęściej zachowanie nietypowe. W pewnych przypadkach poziom substancji chemicznych może determinować stałe cechy: dzieje się tak w początkowych stadiach rozwoju osobniczego, gdy struktury mózgowe nie są jeszcze w pełni ukształtowane. Hormony oraz inne substancje obecne w ciałach decydują o budowie mózgu: w zależności od ich poziomu, mózg rozwija się w takim lub innym kierunku, co ma ogromny wpływ na późniejsze zachowania, postawy, reakcje. Jednocześnie różny poziom odpowiednich substancji w ciałach kobiet i mężczyzn powodować będzie różne ścieżki rozwoju struktur mózgowych, a tym samym różnice w skłonnościach do danych zachowań.

W 2002 roku badania Gerianna Alexandera przeprowadzone na małpach Cercopithecus aethiops sabaeus wykazały, że płeć osobników tego gatunku ma znaczenie w zainteresowaniach zabawkami określonego typu. Osobniki płci męskiej preferowały zabawki kojarzone z zabawami "męskimi", zaś płci żeńskiej - bawiły się wszystkimi zabawkami. Podobne badania przeprowadził Kim Wallen w 2008 roku. Psycholog zasugerował, iż wyniki tych badań można ekstrapolować na ludzi, co miałoby świadczyć, iż istnieją czynniki biologiczne płci, które determinują rodzaj preferowanych zabawek wśród dzieci^[8][9].

Również obserwacje dokonywane w kibucach w roku 1951 nie potwierdzają teorii o czysto kulturowym uwarunkowaniu ról płciowych. Analiza zabaw dzieci wychowywanych w ściśle egalitarnym środowisku pokazała, że chłopcy częściej niż dziewczynki bawili się przedmiotami (41% do 30%), w szczególności dużymi i wymagającymi większej siły fizycznej (17% do 9%). W zabawy związane z ruchem i aktywnością fizyczną angażowało się 33% chłopców i 21% dziewczynek. Dziewczynki z kolei preferowały zabawy werbalne i związane z wyobraźnią (39% do 24%)^[6]. Pomimo, że od początku działalności kibuców starano się zacierać różnice między poszczególnymi płciami oraz związanymi z nimi rolami, z upływem czasu większość kobiet i mężczyzn powróciła do tradycyjnych ról płciowych. Zjawisko to występowało zwłaszcza w pokoleniu urodzonym i wychowanym w kibucu , które nie doświadczyło tradycyjnych form wychowania ^[10].

Różnice wynikające z płci kulturowej

Już od momentu narodzin rozpoczyna się intensywna internalizacja oczekiwań w zakresie płci. Dziewczynki i chłopców inaczej się ubiera, inaczej traktuje. Badania nad tym zjawiskiem dowodzą, że rodzice określają swoje nowonarodzone dzieci w różny sposób, w zależności od tego jakiej są one płci. Dziewczynki opisywane są za pomocą słów mała, delikatna, piękna, chłopcy zaś za pomocą słów mocny, dziarski, silny. W rzeczywistości noworodki biorące udział w badaniu nie różniły się wzrostem, wagą, czy stanem zdrowia^[11]. Przez cały okres dzieciństwa oczekiwania dotyczące płci są wzmacniane poprzez różnicowanie i grupowanie dzieci pod względem płci. Rodzice, nauczyciele, oraz inne osoby mające kontakt z dziećmi używają różnych ścieżek komunikacji i inaczej traktują dzieci w zależności od tego do jakiej należą płci. W ten sposób, bezpośrednio lub poprzez kontekst przekazują młodemu pokoleniu swoje oczekiwania dotyczące jego zachowań. Jednocześnie każde "nieprawidłowe" zachowanie spotyka się z dezaprobatą. Dotyczy to zwłaszcza chłopców, których "niemęskie" zachowania są szczególnie piętnowane i wyśmiewane^[12].

Niektórzy badacze zwracają uwagę na fakt, że takie postrzeganie płciowych ról społecznych jest przykładem "nieświadomego seksizmu" ( ang. nonconscious sexism) - systemu przekonań, które przyjmujemy nie zdając sobie z tego sprawy, bez udziału krytycznej refleksji jako nieuchronna konieczność^[13]. Według nich ludzie akceptują różne przekonania związane z tym co kobiety i mężczyźni mogą lub powinni robić nie uświadamiając sobie alternatywy. Jednocześnie każdego, kto nie myśli tak jak oni skazuja na ostracyzm społeczny.

Tendencje współczesne

Początki emancypacji

W czasie II wojny światowej, gdy mężczyzn wysłano na front, kobiety musiały zająć ich miejsce zmniejszając w ten sposób poziom stereotypizacji płciowej.

Zarówno rozwijający się od połowy XIX wieku ruch feministyczny , jak i zmiany polityczne, industrializacja oraz dwie wojny światowe, które wymusiły opuszczenie przez kobiety tradycyjnie przypisywanych im przestrzeni społecznych, doprowadziły do silnych przeobrażeń i powstania nowych możliwości w ramach wzorca ról kobiecych i męskich; przy czym mieliśmy tu do czynienia z silniejszą liberalizacją postrzegania ról kobiecych niż ról męskich, także teraz przestrzeń możliwości jest dla kobiet znacznie większa niż dla mężczyzn. I tak np. młoda kobieta chcąca podjąć studia na kierunku biologicznym czy chemicznym spotyka się ze zrozumieniem i akceptacją, nawet gdy szanse na uzyskanie pracy po takich studiach dla niej są mniejsze niż dla mężczyzny z takim samym wykształceniem. Jednak mężczyzna, który więcej niż przez kilka miesięcy zajmuje się domem, ponieważ np. jego żona ma lepsze wykształcenie, spotyka się zazwyczaj z niezrozumieniem zarówno ze strony mężczyzn jak i kobiet. Mężczyźni, którzy nie realizują oczekiwań społecznych dotyczących płci, bardziej od kobiet narażeni są na zachowania agresywne ze strony innych jednostek^[14] (2. Osoby takie określa się mianem zniewieściałych, podczas gdy nie ma analogicznego określenia dla kobiet.

Androgyniczność

Zdaniem Elliota Aronsona narzucany przez społeczeństwo przymus realizacji sztywnych ról społecznych jest ograniczający i stanowi przeciwieństwo wszechstronnego i pełnego rozwoju^[15], sugerując jednocześnie odrzucenie tradycyjnego modelu ról społecznych na rzecz androgyniczności^[16]. Androgyniczność polega na świadomym przezwyciężeniu społecznych oczekiwań związanych z płcią i uznaniu, że każdy człowiek może prezentować wybrane przez siebie, a nie otoczenie postawy, motywy czy zachowania. Jak pisze amerykańska badaczka Sandra Bem ^[17]: każdego człowieka należy zachęcać, aby umiał działać skutecznie i wyrażać swoje uczucia, żeby był stanowczy i ustępliwy, męski i kobiecy - w zależności od sytuacji.

Bibliografia

• Anne Moir, David Jessel: Płeć mózgu. 2007. . 

Przypisy

Zobacz też

• gender
• gender mainstreaming
• gender studies
• równouprawnienie
• tożsamość płciowa