Przykładowe malowidło przedstawiające lamę (w tym przypadku Khedrub Dzie, 1385–1438 r. n.e.). Od słowa lama pochodzi określenie buddyzmu tybetańskiego jako lamaizmu

Buddyzm tybetański (określany też jako lamaizm, choć nazwa ta bywa odbierana jako pejoratywna i jest merytorycznie niesłuszna) – odmiana buddyzmu , która jest główną religią Tybetu i jego regionów sąsiadujących (np. Bhutan , Nepal , Sikkim i Ladakh ) od czasu ustanowienia jej jako religii państwowej przez króla Trisong Decena, który panował w Tybecie w okresie od 755 do 797 r. n.e. oraz główną religią Mongolii i jej regionów sąsiadujących (np. Buriacja i Kałmucja ).

Buddyzm tybetański jest odmianą buddyzmu pochodzącą z Indii i zawierającą trzy jego główne nurty, tj. hinajanę , mahajanę , wadżrajanę . Cechą charakterystyczną jest kultywowanie tantr wadżrajany. Przekazy hinajany istnieją obok przekazów mahajany w trzech zbiorach kanonu (Sutr, Vinaji, Abhidharmy) zawartych w Kangjurze i Tengjurze , a przekazy wadżrajany są szczególnymi metodami w ramach mahajany zebranymi w unikalnych systemach praktyk , które prowadzą do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co jest opisywane w ogólnych teoriach buddyzmu (z madhjamaką włącznie), np. jedną z tych szczególnych metod jest faza spełniająca "dzogrim" tantr jogi najwyższej dzięki której uzyskuje się zrealizowanie trzech ciał buddy przez praktykującego^{[1] [2]}. Wadżrajana nie jest wyłącznie związana z buddyzmem tybetańskim, ale również z japońską tradycją Singon , a w średniowieczu istniała również na terenach Sri Lanki , Azji Centralnej , Indochin oraz Indonezji . Liczba praktykujących buddyzm tybetański jest trudna do ustalenia ze względu na obecną sytuację tybetańczyków w i poza ChRL oraz dotychczasowy rozwój buddyzmu tybetańskiego w krajach Zachodu i Dalekiego Wschodu.

Cztery główne tradycje buddyzmu tybetańskiego

W ramach buddyzmu tybetańskiego wyróżnia się cztery główne tradycje:

• Ningma (ningmapa, "starożytna tradycja")
• Kagju (kagyupa) – na czele stoi karmapa
• Sakja (sakjapa) – na jej czele stoi Sakja Trizin
• Gelug (gelugpa) – na jej czele stoi Ganden Tri rinpocze, a przynależy do niej dalajlama

Wyróżnia się też obok czterech głównych tradycji buddyzmu tybetańskiego dodatkowo piątą główną duchową tradycję Tybetu^[3]:

• Bon – to religia o korzeniach przedbuddyjskich, nie zaliczana do tradycji wywodzących się od Buddy Siakjamuniego , ale uznawana wraz z czterema tradycjami buddyzmu tybetańskiego za jedną z pięciu głównych duchowych tradycji Tybetu ^[4]

Buddyzm tybetański ma swoistą specyfikę wśród innych odłamów buddyzmu, m.in. ze względu na wzajemne historyczne współoddziaływania jego tradycji z religią bon. Jako jedyny np. używa młynków modlitewnych .

Historia

Powstanie buddyzmu w wyniku "starożytnych przekazów" (ningma)

Główny budynek pierwszego klasztoru buddyjskiego w Tybecie Samje powstałego za czasów króla Trisong Detsena, który panował w okresie od 755 do 797 r. n.e.

Powstanie i rozwój buddyzmu w Tybecie ściśle zbiega się z ostatnim etapem rozwoju buddyzmu na terenach, gdzie obecnie znajdują się Nepal , Indie , Pakistan i Afganistan , a ówcześnie znajdowały się królestwa indyjskie oraz Oddijana . Zainicjowany został za czasów panowania imperatora Lha Thothori Nyantsen około roku 173 n.e. Dokumenty historyczne opisują istnienie buddyzmu za czasów imperatora Soncena Gampo , który umarł w 650 r. n.e. Imperator ten wybudował dwie główne świątynie w Lhasie Rasa Trulnang Tsuglag Kbang i Ramoche Tsuglag Khang. Wysłał ministra i tłumacza Thönmi Sambhota ( wylie . thon mi sam bho Ta, ur. ok. 619 r. n.e.) do Indii w celu utworzenia alfabetu tybetańskiego oraz zaprosił Acharya Kumara, Shankara i nepalskiego Acharya Shilmanju w celu tłumaczenia i popularyzowania buddyjskich pism^[4]. Zawarł małżeństwo z chińską księżniczką o imieniu Wencheng , sprowadził posąg buddy Siakjamuniego zwany Dzioło Dzie oraz poślubił nepalską buddyjską księżniczką o imieniu Bhirkuti i założył pierwsza tybetańską świątynię buddyjską ku czci Awalokiteśwary . Sukcesorem Soncena Gampo był król Trisong Decen (755-797 r. n.e.), który już oficjalnie ustanowił buddyzm jako religię państwową Tybetu. W tym celu zaprosił wielu uczonych buddyjskich oraz mnichów, którzy zapoczątkowali rozwój ordynacji mnisiej wg tradycji sarvastivada oraz przekaz sutr (patrz artykuł hinajana w buddyzmie tybetańskim ), założył pierwszy klasztor Samje niedaleko od Lhasy oraz zapoczątkował rozwój wadżrajany i aktywność wielu tłumaczy buddyjskich i adeptów tantr wśród których był tybetański tłumacz Wajroczana^[5]. Głównym z zaproszonych był indyjski pandita Śāntarakṣita, opat indyjskiego centrum monastycznego Nalanda , który odpowiadał za pełną edukację tybetańczyków z pism buddyjskich, oraz wielki mahasiddha Padmasambhawa , który odpowiadał za pełen przekaz wadżrajany do Tybetu. Zgodnie z przekazem tybetańskim król Langdarma (838-841 r. n.e.), który sympatyzował z szamańską religią bon , doprowadził buddyzm w Tybecie niemal do zaniku. Przekaz z okresów Trisong Decena przetrwał głównie poprzez odnajdywanie "ukrytych skarbów" zwanych termami , którym "starożytne przekazy" ningma zawdzięczają swoje późniejsze odrodzenie za sprawą takich uczonych jak Longczenpa (1308-1363 r. n.e.), oraz nieliczne unikalne przekazy świeckich adeptów i nielicznych mnichów, np. w "starożytnych" przekazach szkoły sakja .

Odrodzenie buddyzmu poprzez "nowożytne przekazy" (sarma)

Malowidło naskalne Buddy

W XI wieku nastąpiło drugie przeniesienie i rozwój nauk i przekazów buddyjskich do Tybetu i Bhutanu (tzw. "nowożytne przekazy" sarma ) przez wielu tłumaczy, zrealizowanych mistrzów i dzierżawców wadżrajany ówczesnych mahasiddhów indyjskich, kładąc podwaliny pod trzy nowe główne tradycje sakja, kagju i gelug. Prekursorem kadam był zaproszony do Tybetu Dżoło Dzie Atiśa ( bengali . অতীশ দীপঙ্কর শ্রীজ্ঞান Ôtish Dipôngkor Srigên) (980-1054 r. n.e.) pandita z bengalskiego centrum monastycznego Vikramashila, drugiego obok Nalandy najbardziej znaczącego centrum edukacji buddyjskiej w Indiach oraz jego dzierżawca i tybetański tłumacz Dromtönpa ( wylie . Drom-tön Gyal-we Jungne, 1005-1064 r. n.e.). Na bazie nauk kadam Dzie Tsongkhapa (1357-1419 r. n.e.) trzy wieki później zapoczątkował tradycję gelug . Prekursorem nauk sakja "nowożytnego przekazu" był Drokmi Lotsała Shakya Yeshe (993-1077 r. n.e.). Prekursorami kagju byli tłumacz kształcony m.in. przez Drogmi Lotsałę jogin Marpa Lotsała Chökyi Lodro (1012-1097 r. n.e.) i Khyngpo Naljor (około 1050-1140 lub 990-1139 r. n.e.) inicjator przekazu szangpa . Tybetański tłumacz Ngok Lotsała Loden Sherab (rngog lo tsA ba blo ldan shes rab) (1059-1109) na podstawie wielu spotkań z indyjskimi panditami przełożył wiele dzieł filozoficznych m.in. o prawomocnym poznaniu ( sanskryt . pramana, ang . logic/valid cognition). Tybet odwiedzał mahasiddha Pa Dampa Sangye ( wylie . Dam pa sangs rgyas, (ur. ok. roku 1117 n.e.) zapoczątkowując przekaz linii Shije oraz Chöd . Za sprawą takich tybetańskich mistrzów jak Ra Chörab (1016-1098 r. n.e.) zainicjowany został przekaz Jordruk najbardziej rozbudowanej w buddyzmie tantry Kalaczakra . W 1204 r. tybetański tłumacz Tropu Lotsała (Khro-phu Lo-tsa-ba Byams-pa dpal, ur. 1173 r. n.e.) zaprosił do Tybetu indyjskiego panditę Shakyashribhadra (1127-1225 r. n.e.), dzierżawcy tronu instytutu monastycznego Nalanda tuż sprzed inwazji muzułmańskich , który w towarzystwie swoich mnichów przekazał ponownie ordynację mnisią Vinaji przekazu sarvastivada do Tybetu, gdzie najbardziej znanym mnichem został Sakja Pandita , oraz potwierdził autentyczność przekazu ningma w Indiach, np. tantry Guhyagharba^[6]. Najbardziej znaczącym tybetańskim uczonym tego okresu był Sakja Pandita Kunga Gyeltsen (1182–1251 r. n.e.) z sakja, który władał wówczas Tybetem. Kiedy Kubilaj-chan (1215-1294 r. n.e.) przyjął w 1253 r. n.e. Drogön Chögyal Phagpa (1235–1280 r. n.e.), bratanka Sakja Pandity, jako swojego najwyższego mistrza duchowego i doradcę w sprawach politycznych^[7], Sakja Pandita zainicjował początek długich związków między duchowymi przywódcami Tybetu, a mongolskimi władcami, które wieki później zastąpili dalajlamowie . Od tego czasu buddyzm tybetański stawał się główną religią Mongolii i związanej z nią Buriacji . "Nowożytne przekazy" ugruntował wielki scholastyk Buton Rinczen Drup (1290-1364 r. n.e.) ze szkoły sakja, który zebrał wszystkie nauki zweryfikowane wtedy jako pochodzenia od Buddy Siakjamuniego w kolekcji Kangjur oraz buddyjskie traktaty i tantry w kolekcji Tengjur . Ponieważ wiele niezweryfikowanych nauk i tantr czasów Trisong Detsena oraz term nie znalazło się w tych kolekcjach terton i scholastyk Ratna Lingpa (1403-1478 r. n.e.) zebrał je w alternatywnej kolekcji "Zebranych Tantr Ningma" ( transliteracja Wyliego : sNying ma rgyud 'bum).

Rewitalizowanie buddyzmu wg syntezy gelug oraz ruchu rime

Następnym etapem rozwoju buddyzmu tybetańskiego była synteza sutr i tantr wykonana przez Dzie Tsongkhapę (1357-1419 r. n.e.), który zjednoczył wszystkie istotne "nowożytne przekazy" w ramach jednej kombinacji monastycznych studiów i praktyk tradycji gelug . W owym czasie ugruntował się podział buddyzmu w Tybecie na cztery główne tradycje ningma , sakja , kagju i gelug , a za sprawą mistrza i odnowiciela buddyzmu na pograniczu XVI i XVII w. Tāranātha (1575-1635 r. n.e.) nabrała znaczenia pomniejsza tradycja dzionang wywodząca się od Dolpopa Sherab Gyaltsen (1292-1361 r n.e.). Ostatnim znaczącym etapem rozwoju było rewitalizowanie nauk sutr i tantr w ramach wielu kolekcji scholastyka Dziamgon Kongtrul Lodro Thaje (1813-1899) związanych z ruchem rime , który w odróżnieniu od syntezy Tsongkhapy zebrał przekazy tantr, term i nauk uwzględniając ich różnorodność, odrębność i oryginalność. Z tego względu do czasów obecnych stosuje się podział buddyzmu Tybetu na osiem wielkich systemów praktyk oraz syntezę praktyk w ramach tradycji gelug^[8]. W tym okresie Tybetem zaczeli władać dalajlamowie ^[9].

Współczesny rozwój buddyzmu tybetańskiego (po roku 1959)

Frontowa elewacja pałacu Potala w Lhasie

Od roku 1959 na skutek inwazji Tybetu i aneksji tego wówczas niepodległego państwa przez komunistyczne Chiny Dalajlama XIV i wielu wybitnych uczonych i mistrzów buddyzmu tybetańskiego zmuszonych zostało do opuszczenia Tybetu i udania się na emigrację. Buddyzm tybetański wkroczył wówczas w nową erę rozwoju we wcześniej niedostępnych dla buddyzmu krajach Zachodu oraz w pozostałych buddyjskich i niebuddyjskich krajach świata. Pierwszymi z mistrzów początkujących tą erę, którzy zdobyli popularność na Zachodzie byli mówiący w j. angielskim Chögyam Trungpa Rinpoche (1939–1987 r. n.e.) z kagju, który przeprowadził sie do Stanów Zjednoczonych w 1970 r^[10] i lama Thubten Yeshe (1935–1984 r. n.e.) z gelug. Położyli oni grunt pod trwającą do dziś popularność tej religii na Zachodzie i wizyty najwyższych rangą tybetańskich mistrzów tantrycznych takich jak Karmapa Rangdziung Rigpe Dordże (1924-1981 r. n.e.), Kalu Rinpocze (1905-1989 r. n.e.) z kagju, Kjabdzie Ling Rinpoche (1903-1983 r. n.e.), Kjabdzie Trijang Rinpoche (1900-1981 r. n.e.) z gelug, Dudziom Rinpocze (1904-1987 r. n.e.), Dilgo Khyentse Rinpocze (1910-1991 r. n.e.), Chögjal Namkhai Norbu (ur. w 1938 r.) z ningma, oraz mistrzowie z sakja Sakja Trizin (ur. w 1945 r.) i Dezhung Rinpocze (1906-1987 r. n.e.), który mieszkał w Seattle od 1960 r^[11]. Obecnie ze względu na wkład w rozwój buddyzmu w Tybecie rozróżnia się trzech najbardziej historycznie znaczących reformatorów buddyzmu tybetańskiego: Sakja Panditę (1182-1251), Longczenpę (1308-1364) i Tsongkhapę (1357-1419). Mistrzów tych uznaje się tradycyjnie jako wielkich uczonych i czci niczym emanacje Mandziuśriego . Jak wynika z historii regionu tybetańskiego buddyzm miał znaczący wpływ na kształt samego państwa tybetańskiego i jego politykę, które z wielkiego imperium jakie istniało przed wprowadzeniem buddyzmem do Tybetu, stawało się coraz bardziej rozbrojoną teokracją pod wpływami mongolskich i chińskich mocarstw (patrz artykuł władcy Tybetu ), aż do obecnej sytuacji w i poza granicami ChRL , gdzie utworzono tybetański rząd na uchodźstwie z siedzibą w Dharamsali w Indiach ^[12]. Podobną zależność można wykazać w stosunku do Mongolii, które przed wprowadzeniem buddyzmu tybetańskiego było Imperium Mongolskim , które pod względem obszaru zajmowało największe terytorium świata w porównaniu z innymi mocarstwami w historii do dnia obecnego.

Osiem wielkich systemów praktyk buddyzmu tybetańskiego

Thanka przedstawiająca jidama Hewadżra w otoczeniu ośmiu Dakiń związanego z przekazem Marpy Lotsała Chökyi Lodro (1012-1097 r. n.e.). Jidam Hewadżra związany jest również z przekazem Lamdre

Zgodnie z uczonym Dziamgonem Kongtrulem Wielkim (1813-1899 r. n.e.) wyróżnia się osiem wielkich systemów praktyk Tybetu, które stosuje się w zależności od poszczególnych tradycji buddyzmu tybetańskiego^[13]:

1. praktyki tantr wewnętrznych starożytnej tradycji ningma uwzględniające dzogczen pochodzące z 5 linii przekazu Kama i linii Term
2. unikalne praktyki nieistniejącej już oddzielnie tradycji kadam przekazane od Dżoło Dzie Atiśi
3. praktyki Lamdre "Ścieżki i Jej Owocu" przekazane od mahasiddhy Virupy
4. praktyki przekazane w tradycji kagju przez Marpę Lotsała Chökyi Lodro głównie od mahasiddhów Naropy i Maitripy
5. praktyki szangpa kagju przekazane od mahasiddhini Nigumy
6. praktyki linii Shije "Uspokojenia" ( ang. Pacification) oraz linii Chöd "Odcięcia" (ang. Cutting), jako unikalnego odłamu linii Shije, przekazane od mahasiddhy Pha Dampa Sangye
7. praktyki Jordruk, sześcioczęściowej Wadżra Jogi, związanej z tantrą Kalaczakra pochodzące od mahasiddhy Kalaczakrapady
8. praktyki "Podejścia i Zrealizowania Trzech Wadżr" (ang. the Approach and Accomplishment of the Three Vajras), które zawierają podejście sześciu częściowej Wadżra Jogi w nawiązaniu do zrealizowania Trzech Wadżr ciała, mowy i umysłu, pochodzące od tybetańskiego mahasiddhy Orgjenpa .

Wszystkie te systemy praktyk związane są z tantrami jogi najwyższej "nowożytnych przekazów" sarma i tantrami wewnętrznymi "starożytnych przekazów" ningma , które występują obecnie tylko w buddyzmie tybetańskim. Ponadto istnieją pomniejsze tybetańskie systemy praktyk tantr jogi najwyższej oraz tybetańskie systemy praktyk związane z tantrami krija, czarja i joga o pochodzeniu indyjskim . We wszystkich tych systemach niezbędnym jest otrzymanie odpowiedniej inicjacji (po tybetańsku: wang), bezpośredniego ustnego przekazu (po tybetańsku: lung), wyjaśnień (po tybetańsku: tri) dla osobistej indywidualnej praktyki od autentycznego duchowego nauczyciela (po tybetańsku: lama ) oraz oddanie i otwartość do jego linii przekazu tantr. Indywidualna praktyka wyróżnia się od innych odmian buddyzmu niezwiązanych z wadżrajaną bogatą różnorodnością stosowanych technik, ćwiczeń jogicznych i rytuałów w harmonii z ciałem, mową i umysłem, spośród których można przytoczyć wizualizacje na jidamem na podstawie wielobarwnych malowideł (tzw. thank) i dwuwymiarowych schematów (tzw. mandal ), przy wykonywaniu dłońmi gestów (tzw. mudr), trzymając rytualne przedmioty takie jak wadżra , dzwonek i damaru oraz recytując stosowne rytualne formuły (tzw. mantry ). Więcej czytaj w artykułach wadżrajana , tantry Jogi Najwyższej , mahamudra , dzogczen .

Doktryny o naturze rzeczywistości w buddyzmie tybetańskim

Podział doktryn

Mnisi tybetańscy debatujący na klasztornym dziedzicu na temat doktryn buddyjskich

Buddyzm tybetański oprócz dogłębnych praktyk bezpośrednio prowadzących do doświadczania natury rzeczywistości i natury umysłu zawiera również wiele teorii na temat świata i umysłu. Nauki te, przeważnie pochodzenia indyjskiego, rozwinięto w Tybecie na przestrzeni ponad tysiąca lat, tworzą również nowe doktryny, np. poglądy szentong i gelug prasangika . Ogólnie buddyzm tybetański wyróżnia następujące doktryny nauk o naturze rzeczywistości:

1. wajbaszika
2. sautrantika
3. czittamatra
4. madhjamaka

Doktryny te można traktować jako kolejne etapy w stopniowych medytacjach na tzw. " pustość " (Siunjata) oraz odniesienie do nauk o naturze Buddy . Teorie te ponadto wspomagają takie praktyki jak mahamudra , dzogczen i tantry Jogi Najwyższej . Poszczególne doktryny nie wykluczają siebie nawzajem, ale się uzupełniają. Doktryny wajbaszika i sautrantika odnoszą się do nauk hinajany , a czittamatra i madhjamaka do nauk mahajany ^[14]. Doktryny te studiowane są w klasztorach tybetańskich, gdzie weryfikuje się ich znajomość poprzez egzaminy, których zaliczenie prowadzi do uzyskania stosownych tytułów buddyjskich, np. tytułu khenpo w klasztorach kagju i ningma, czy równoznacznego tytułu gesze w klasztorach sakja i gelug.

Skrótowy opis doktryn

Thanka przedstawiająca Rahulę, strażnika nauk dzogczen

Wajbaszika m.in. przedstawia pogląd o ostatecznej naturze z trwałych niepodzielnie istniejących jednostek ( wylie . rtag dngos) jako najmniejszych cząsteczek składowych rzeczywistości doświadczanej poprzez świadomość. Sautrantrika m.in. naucza, że to co przejawia się jako "zewnętrzna rzeczywistość" jest niczym innym tylko własną projekcją mentalną, niż faktycznym doświadczaniem "niepodzielnie istniejących cząsteczek" i w ten sposób tłumaczy jak możliwe jest doświadczanie, gdyż świadomość nie jest różna w naturze od jej mentalnego doświadczenia^[15]. Czittamatra naucza m.in. że nie ma oddzielnej od świadomości (lub jej projekcji wg sautrantiki) "zewnętrznej rzeczywistości", a wszystko ma ostatecznie naturę umysłu, który "samoświadomy i samorozświetlający się" jest wolny od dualizmu doświadczającego i doświadczanego^[16]. Madhjamaka jest tu najbardziej precysyjną doktryną na temat natury rzeczywistości ( siunjaty ), "środkową ścieżką" poza wszelkimi "skrajnościami" błędów popadnięcia w omylnie rozumiany stan "pustości" jako nicości ( nihilizmu ) oraz błędów eternalizmu (inherentnego, wrodzonego i niezależnego istnienia zjawisk). W tej doktrynie wszystko jest opisywane jako współzależne i przejawiające się pod wpływem odpowiednich dla siebie przyczyn i warunków, tak że na poziomie ostatecznego wglądu nie można w żadnych zjawiskach odnaleźć ich inherentnej, wrodzonej i niezależnej egzystencji, włączając m.in. inherentne istnienie umysłu doświadczającego jak i doświadczanego (odpowiadającego teorii czittamatry), co odpowiadało by skrajności eternalizmu, bądź oddziału świadomości od "zewnętrznego świata" (wg teorii wajbasziki i sautrantiki) co odpowiadało popadnięciu w skrajności nihilizmu, w którym mowa o nie podleganiu konsekwencjom własnych czynów^[17].

Skrótowy opis terminologii praktyk

W buddyzmie tybetańskim kładzie się nacisk na metody wadżrajany do bezpośredniego doświadczenia natury rzeczywistości, na temat której tylko "wnioskuje się" (wg tzw. prawomocnego poznawania, sanskryt . pramana, ang . logic/valid cognition) za pomocą powyższej wymienionych teorii buddyjskich. Istnieje osiem wielkich systemów praktyk buddyzmu tybetańskiego posiadających owe doświadczalne metody^[8]. Systemy owe zawierają różnorodne praktyki tantr jogi najwyższej oraz dzogczen z ich specyficzną terminologią.

Tantry jogi najwyższej to praktyki, które umożliwiają praktykującemu przebywanie w stanie natury umysłu zwanym " Przejrzyste Światło ". Jeżeli praktykujący również pod koniec życia przebywa w stanie Przejrzyste Światło , co po tybetańsku nazywa się "thug-dam"^[18], to wpływa on przez to na swój naturalny proces umierania w ten sposób, że po śmierci może z wyboru zamanifestować w stanie przejściowym Bardo tantryczne "Iluzoryczne Ciało", a po stanie przejściowym Bardo wybrać kolejne odrodzenie jako "Ciało Emanacji" ( tulku , transliteracja Wyliego . sprul sku) dla pożytku czujących istot w kolejnym życiu, kiedy będzie ich mistrzem duchowym. Odpowiada to osiągnięciu Trzech Kaji (Trzech ciał Buddy) według Mahajany , odpowiednio Dharmakaji , Sambhogakaji i Nirmanakaji ^[19]. Powszechnie znanymi postaciami tulku w buddyzmie są dalajlamowie i karmapowie .

Zgodnie z procesem reinkarnacji według dwunastu ogniw współzależnego powstawania , każda czująca istota zanim narodzi się w świecie cierpień samsary musi najpierw ulec niewiedzy w czasie śmierci poprzedniego życia oraz w czasie stanu pośredniego bardo przed narodzinami. Według dzogczen ta niewiedza to marigpa - brak wyzwolenia (przeciwieństwo rigpy ), która uniemożliwia rozpoznanie pierwotnej czystości (Wyl. Ka-dak) w czasie śmierci lub nie rozpoznanie spontanicznego urzeczywistnienia ( Wyl. Lhun-Grub) zjawisk w czasie stanu bardo dharmaty (Wyl. Chos-nyid Bar-do); chodzi o pierwszy, świetlisty stan bardo pomiędzy śmiercią a następnym odrodzeniem. Dopiero po owych nierozpoznaniach manifestuje się stopniowo Umysł (Wyl. Sems), który zaczyna doświadczać zjawisk jako dualistycznie oddzielonych od niego i w wyniku tego następuje przekształcenie się zjawisk w samsaryczne formy pięciu żywiołów (przestrzeni, wiatru, ogienia, wody, ziemi) w czasie drugiego stanu przejściowego bardo (Wyl. Sidpai bardo), aż do odrodzenia po stanie bardo w świecie, a po odrodzeniu życie w świecie cierpień , dualności i konceptualności, kiedy aktywny jest Umysł^{[20] [21]}.

W praktyce dzogczen "punktem wyjścia jest inicjacja w stan rigpy zwana rigpé tsal wang, poglądem jest bycie obecnym w tym stanie, gdzie trzy kaje są nierozdzielne, medytacją jest rozpoznanie pierwotnej czystości (Wyl. Ka-dak) poprzez "przedarcie się" (Wyl. Khregs chod) poza Umysł (Wyl. Sems) poprzez praktykę tregczo oraz rozpoznanie spontanicznego urzeczywistnienia (Wyl. Lhun-Grub) zjawisk poprzez praktykę thogal, właściwym (etycznym) prowadzeniem się jest bycie poza nadzieją i strachem, utrzymywaniem i porzucaniem, rezultatem jest stan Samantabhadry , pierwotnego buddy"^[22].

Święta buddyzmu tybetańskiego

Zadrukowane modlitwami i mantrami flagi modlitewne (tyb. lungta, dosłownie „wietrzny koń")

Wisząca na skale świątynia Taktsang zwana "Jaskinią Tygrysa" w okolicach Paro , Bhutan

W buddyzmie tybetańskim przestrzega się dni świątecznych na podstawie kalendarza księżycowego . Wyróżnia się tu cztery główne święta buddyjskie związane są z życiem Buddy Siakjamuniego , święta związane z narodzinami bądź "odejściem w nirwanę " wielkich mistrzów tradycji tybetańskich oraz dni specjalne, które sprzyjają wykonywaniu dobroczynnych czynów. Do czterech głównych świąt buddyjskich zalicza się Święto Oświecenia Buddy zwane również Wesak, które wypada w okolicy pełni księżyca w maju lub czerwcu, Święto Pierwszego Obrotu Kołem Dharmy przez Buddę, które wypada w okolicy pełni księżyca w lipcu, Święto Odejścia Buddy w Paranirwanę, które wypada w okolicy pełni księżyca w lutym oraz Święto Sanghi zwane Lha Bab Dycien, kiedy Budda powrócił z niebios, gdzie nauczał bogów na prośby Sanghi - jego buddyjskiej wspólnoty, które wypada w okolicy pełni księżyca w listopadzie. Dni specjalne przestrzega się dla praktyk buddyjskich w zależności od faz księżyca i dzielą się przykładowo na Dzień Dakiń, Dzień Strażników, nów księżyca, Dzień Buddy Medycyny, Dzień Założyciela Tradycji np. Padmasambhawy lub Tsongkhapy, pełnię księżyca. Unikalnym wielkim świętem tybetańskim jest Losar, Tybetański Nowy Rok, który zwykle wypada w lutym. Wykonywane są wtedy np. uwielbiane przez turystów festiwale Monlam pełne religijnych występów. Tradycję festiwali Monlam, którą zainicjował założyciel gelug Tsongkhapa w 1409 r. n.e. obecnie przestrzegają również pozostałe tradycje buddyzmu tybetańskiego. Wielkim festiwalem buddyjskim jest również festiwal Saga Dawa w Lhasie na cześć urodzin, oświecenia (nirwany) i paranirwany (śmierci) Buddy organizowany w 15 dniu czwartego miesiąca księżycowego. Ponadto na dziedzińcach wielu klasztorów w specjalne dni wykonywane są rytualne tańce, np w klasztorze w Samje, gdzie wykonuje się tańce zwane Czam. Na elewacji wielu klasztorów w czasie świąt spektakularnie rozwija się i prezentuje gigantyczne wielobarwne malowidła, tzw. thanki, np. na klasztorze Taszilungpo^[23].

Miejsca kultu buddyzmu tybetańskiego

Buddyści tradycji tybetańskich, tak jak w innych tradycjach buddyzmu, czczą cztery główne miejsca kultu związane z życiem Buddy, mianowicie Lumbini , Kushinagar , Bodh Gaya , Sarnath . Są to główne miejsca pielgrzymek. Wielka czcią jako miejsce pielgrzymek również otacza się górę Kajlas , ze wzgledu, że uważa się ją za sekretne święte miejsce Czakrasamwary. Pielgrzymki wykonywane są również do świętego oczyszczającego karmę jeziora Manasarovar ( Mapam Yumco ). W Tybecie wielką czcią otaczane są stupy , które symbolizują oświecony umysł buddy i które należy okrążać trzykrotnie zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Okazuje się kult wszelkim innym formom buddyjskim, wliczając sakralne dzieła sztuki, święte księgi, miejsca odkrycia term oraz same termy przechowywane w sanktuariach, mantry wyrzeźbione w skałach, czy odciśnięte w nich ślady stóp i dłoni mahasiddhów . Najbardziej znaną tybetańską budowlą jest wielki pałac Potala w Lhasie , siedziba poprzednich dalajlamów. Przewodniki po świętych miejscach środkowego Tybetu wymieniają posąg Siakjamuniego ze świątyni Jokhang w Lhasie zwany jako Dzioło Rinpocze, który pochodzi z czasów Buddy z indyjskiego królestwa Magadha i przywieziony został przez królową Wencheng za czasów imperatora Songtsän Gampo, pierwszy tybetański klasztor Samje oraz znajdujący się w nim posąg Padmasambhawy "Wyglądajacy Jak On", Wielką Stupę 1000 Buddów w Kumbum, posąg Maitreji w klasztorze Drepung 5 km na zachód od Lhasy. Ponadto kultem otacza się złotą stupę Tsongkhapy w klasztorze Ganden położonym 50 km od Lhasy, wiszącą na skale w świętym miejscu Padmasambhawy światynię Taktsang zwaną "Jaskinią Tygrysa" nieopodal Paro w Bhutanie , relikwie Buddy Siakjamuniego i poprzedniego Buddy Kaśjapy przechowywane w Sikkimie , świętą jaskinię Milarepy w Lapchi Gang, wszystkie samopowstałe ( tyb . rangdziung) posągi bóstw (np. Samopowstała Tara z Parping znana jako Mówiąca Tara), relikwie wielkich mistrzów tantrycznych samopowstałe po kremacji, które trzymane są m.in. w klasztornych stupach bądź relikwiarzach.

Buddyzm tybetański w Polsce

Buddyzm tybetański funkcjonuje w Polsce za sprawą zapraszanych nauczycieli od lat 70. ubiegłego stulecia. Pierwszym z nich był Ole Nydahl z Danii , który pobierał nauki u Karmapy Rangdziung Rigpe Dordże i założył Związek Buddyjski Karma Kagyu (obecnie Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu ) z pierwszą siedzibą w Kucharach . Następnie odwiedzało Polskę wielu wybitnych tybetańskich mistrzów i uczonych buddyjskich reprezentujących głównie szkoły ningma i kagju. W 1995 zawiązano Polską Unię Buddyjską , którą objął patronatem Dalajlama XIV w styczniu 1997 roku.^[24] W Polsce działają obecnie grupy wyznaniowe związane ze szkołami ningma , kagju , sakja oraz z religią bon . Od 1996 r. we wsi Darnków na Dolnym Śląsku funkcjonuje świątynia i centrum odosobnień rozwijająca tradycję ningma , gdzie corocznie odbywa się ceremonia ofiarowania lampek maślanych, podczas której 111 111 lampek płonie w intencji pokoju na świecie^[25].

Zobacz też

• Buddyzm w Tybecie - kalendarium

Linki zewnętrzne

• Archiwa Berzina - buddyjskie archiwa dr. Alexandra Berzina

Przypisy

Literatura

• Dalajlama Tenzin Gjaco, Świat buddyzmu tybetańskiego. Zarys filozofii i praktyki, przekł. z tybetańskiego Gesze Thubten Dzinpa, przekł. z angielskiego Krzysztof Jakubczak, Wydawnictwo MUDRA, Warszawa 2002 ,
• John Powers, Wprowadzenie do Buddyzmu Tybetańskiego, przekł. z angielskiego Joanna Janiszewska, Wydawnictwo A, Kraków 2008 ,
• Marek Kalmus, Tybet. Legenda i rzeczywistość, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Warszawa 1999 ,