Bracia polscy (zwani również arianami , socynianami, antytrynitarzami ) – wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562 - 1565 z polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego ; najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce powstały dzięki uchodźcom z południowej i zachodniej Europy (głównie włoscy antytrynitarze), prześladowanych przez katolicką inkwizycję oraz teologów ewangelickich . Zostali wygnani z Polski w 1658 , a ich ostatnie wspólnoty za granicą zanikły w 1803 . Odrodzenie braci polskich nastąpiło w latach 30. XX wieku .

Ośrodki ariańskie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów około 1573 (czerwone punkty)

Historia

Faust Socyn

Szymon Budny

Pierwszy zbór powstał w wyniku rozejścia się w krakowskim zborze kalwińskim w 1562 roku. Bracia polscy utworzyli reformacyjny tzw. Zbór Mniejszy, a złośliwie nazywano ich również: arianami, socynianami (od Fausta Socyna ), antytrynitarzami, chrystianami (za Janem Lubienickim), a później na Mazurach unitariuszami. W 1565 w Węgrowie wyodrębniła się z kalwinizmu grupa braci polskich pod przywództwem Piotra z Goniądza i Jerzego Blandraty . Do najwybitniejszych członków wspólnoty należeli: pisarz Andrzej Frycz Modrzewski , teolodzy i pisarze: Faust Socyn , Piotr z Goniądza , Grzegorz Paweł z Brzezin , Marcin Czechowic , Jan Niemojewski , Mikołaj Sienicki , Stanisław Lubieniecki , Andrzej Wiszowaty , historyk Erazm Otwinowski , pisarz, filozof i hebraista Szymon Budny – autor tłumaczenia Biblii oraz licznych rozpraw religijnych, np. Przeciw Trojczanom, obalającej liczne argumenty przytaczane na uzasadnienie nauki o Trójcy Świętej , a także Andrzej Wiszowaty, kaznodzieja i minister zborów, autor wielu traktatów religijnych (wśród nich najsłynniejszy Religio rationalis – o religii zgodnej z rozumem), wydawca dorobku braci polskich Bibliotheca Fratrum Polonorum na emigracji w Amsterdamie . Głównymi ośrodkami ruchu były: Pińczów oraz Raków , gdzie powstała tzw. Akademia Rakowska ( 1600 ) z aktywnie działającym domem wydawniczym, a także Kraków , Lublin , Nowy Sącz , Lewartów ( Lubartów ), Lusławice , Kisielin na Wołyniu , Śmigiel , Węgrów , Iwie i Łosk.

Bracia polscy odegrali ważną rolę w przygotowaniu rozbiorowego traktatu w Radnot w 1656 ^[1]. Bracia polscy na mocy ustawy sejmowej z 1658 zostali skazani na wygnanie z kraju. Podaje się, że powodem wygnania była współpraca ze Szwedami w czasie Potopu , brak na to potwierdzenia w konstytucji sejmowej "O Arianach", która za to wyraźnie wymienia religijne powody banicji . Było to pierwsze tak poważne naruszenie wolności religijnej w Rzeczypospolitej oraz pierwsza, i jak dotąd ostatnia, banicja grupy religijnej. W wyniku ustawy znaczna część wyznawców wyemigrowała z kraju zanosząc unitariańską myśl teologiczną do innych państw. Bracia polscy osiedlili się: w Holandii , Prusach Książęcych , Siedmiogrodzie (zwłaszcza w Cluj ), Śląsku (głównie w Kluczborku ) i północnych Niemczech. Część pozostałych w Rzeczypospolitej arian przeszła do podziemia. Kryptoarianie chrzczeni byli w Pińczowie i okolicach do 1684 . Kryptoariański ośrodek w Jankówce funkcjonował jeszcze w pierwszych latach XVIII wieku . Tajne pomieszczenia w dworach, miejsc spotkań braci polskich, wykorzystywane były później w XIX wieku jako kryjówki w czasie powstań narodowych.

Ustawa była zwieńczeniem kontrreformacyjnej fali prześladowań i pogromów, które dotknęły wspólnotę w latach 1655 - 60 ; obok braci polskich prześladowania objęły braci czeskich . Idea unitarianizmu zachowała się w Kościołach unitariańskich.

Kobiety ariańskie

Pozycja kobiety w środowisku braci polskich była nieporównywalnie mocniejsza, niż pozycja innych protestantek oraz katoliczek. Zgorszenie i zdziwienie opinii publicznej wywoływał fakt, że w zborach ariańskich kobiety często wygłaszały kazania i nauki moralne. Jedną z podstawowych zasad arianizmu było partnerstwo w związku małżeńskim - ani żona, ani mąż nie mogli dominować^[2].

Na płaszczyźnie doktrynalnej odrzucenie boskości Jezusa oraz roli Maryi jako "Matki Boga" skutkowało odrzuceniem ideału kobiety dziewiczej, niepokalanej i wybranej przez Boga. W rezultacie kobiety i ich rola społeczna były traktowane bardziej realistycznie i racjonalnie^[3].

Bracia polscy napisali wiele dzieł na temat kobiet, m.in. Zwierciadełko panienek chrystiańskich ku obejźrzeniu się w powinnościach swych chrystiańskich pisarza ariańskiego, Marcina Czechowica w 1582 , Sprawy abo Historyje znacznych niewiast ze wszystkiego prawie pisma świętego dla pamięci krótko zebrane i znowu wydane przez Erazmusa Otwinowskiego z Leśnika ( 1589 ) oraz Wszystkie niewiasty Starego i Nowego Testamentu cnotliwe i bezbożne oraz Bohaterowie chrystiańscy. W Sprawach abo Historyjach... tego samego autora. Ta książka przedstawiała postacie kobiet z Biblii, wskazując negatywne i pozytywne wzorce zachowań oraz podkreślając rolę kobiet i ich równość z mężczyznami:

(...) chodzi mi o pouczenie ludzi prostych, ile zacnych spraw Bóg wykonywa przez mdłe naczynie niewieście i dostarczenie panienkom pobożnych rodziców świętych przykładów. A potym aby się też umiały strzedz takich nauczycielów, którzy im tylko do kądziele ukazują (chociaż i tej pismo święte swego czasu nie gani) i czytać słowa Bożego swym własnym językiem nie dopuszczają i owszem gdzie mogą księgi nowego Testamentu Pana naszego i Biblie święte w domiech szlacheckich palą i zagubiają... Tymczasem Pan Bóg w nowem przymierzu niewiasty z mężami jednako porównał..., ich i ducha swego świętego i jednego żywota wiecznego wespołek z mężami uczesnicami uczynić raczył^[4].

Sejm, skazując na banicję braci polskich w 1658 pominął kobiety ariańskie, z których wiele pozostało wraz z dziećmi w Rzeczypospolitej. Wkrótce zauważono, że i one, przyzwyczajone do pracy duszpasterskiej, mogą być "zarzewiem herezji". W 1662 Sejm "naprawił pomyłkę" skazując na banicję także kobiety.

Obyczaje pogrzebowe arian

Przed 1658 w I Rzeczypospolitej bracia polscy mieli swoje oddzielne cmentarze . Pochówki odbywały się też pod kościołami zamienionymi na zbory . Atrybuty pogrzebowe arian opisuje Zygmunt Gloger w sposób następujący: W prawdziwych grobach arjańskich pod Pińczowem , które rozkopywał Tadeusz Czacki , każdy zmarły miał w ręku tabliczkę z cytatem z 2. listu św. Pawła do Tymoteusza : Scio cui credidi (wiem, komu uwierzyłem). U boku, w butelce dobrze zatkanej, zachowywano opis żywota zmarłego. Podana w opisie Glogera tabliczka w Słowniku geograficznym (Tom VIII, str. 162, hasło: Pińczów) określona jest jako blaszka kruszcowa. Pochówki kryptoarian na terenach Rzeczypospolitej zdarzały się jeszcze w XVIII wieku . Zmarłym chowanym pod kościołami i na cmentarzach katolickich wkładano w rękę zamiast tabliczki ryngraf z napisem na odwrocie łac. Scio cui credidi.

Obecnie największym zachowanym w Polsce miejscem pochówku braci polskich jest tzw. Ariańska Góra w Kosinowie , po zniszczeniu podobnego cmentarza w XIX wieku w Pińczowie i zepchnięciu spychaczami w latach 60. XX w. cmentarza w Rakowie .

Najważniejsze ośrodki braci polskich na Litwie i w Koronie do 1658 r.^[5]

Dom ariański w Rakowie

Ruch braci polskich miał charakter wybitnie elitarny, skupił wielu literatów i naukowców, obok zwykłych wyznawców. Lista zborów nie jest dotąd ostatecznie ustalona; Janusz Tazbir szacuje ich liczbę na około 150^[6]. Nie były to duże wspólnoty, liczyły przeciętnie od 100 do 200 osób.

• Korona
  • województwo krakowskie: Kraków , Lusławice
  • województwo lubelskie: Lubartów , Lublin
  • województwo mazowieckie: Warszawa
  • województwo podlaskie: Węgrów
  • województwo sandomierskie: Raków
  • województwo wołyńskie: Beresteczko , Hoszcza , Kisielin , Lachowice
• Litwa
  • województwo nowogródzkie: Nowogródek
  • księstwo żmudzkie: Kiejdany , Taurogi

Odrodzenie w XX wieku

Po ponad 130 latach nieistnienia oraz po prawie 280 latach nieobecności w Polsce nastąpiło w latach 30. XX wieku odrodzenie ruchu braci polskich w Rzeczypospolitej. Od tego czasu ruch ulegał podziałowi i przekształceniom. Dziś judaizujący chrześcijanie istnieją pod nazwą Jednota Braci Polskich , zaś liberalne i wolnomyślicielskie grupy jako: Kościół Unitariański oraz Internetowy Zbór Polskich Arian - Braci Polskich - Socynian.

Doktryna

Strona tytułowa Rozmów Christianskich - zbiory Muzeum Regionalnego w Pińczowie

Bracia za wyłączną podstawę swej doktryny uważają Biblię (zasada Sola scriptura ). Podobnie jak arianie , nie uznają dogmatu o Trójcy Świętej .

Bracia uznają zasadę braterstwa wszystkich ludzi. W początkowym okresie wywodził się z tego bezwarunkowy pacyfizm , a także odmowa służby państwu (zarówno na urzędach wojskowych, jak i cywilnych) jako formy wywyższenia, wspólnota dóbr, potępienie kary śmierci , podobnie jak u braci czeskich w XV wieku . Doktrynę społeczną braci polskich włożył m. in. Marcin Czechowic w swoim dziele Rozmowy Chrystiańskie, opublikowanym w Krakowie w 1575 r.

Bracia polscy nie tworzą wspólnoty jedynozbawczej, członkostwo w której zapewniałoby automatycznie szczególne przywileje i zbawienie. Wierzą, że Jezus Chrystus sam powołuje swoje dzieci z rozmaitych środowisk, a łączy je wspólny Boży Duch oraz owoce szczerości, prawości i dobroci. Nacisk kładą na Prawo Boże, etykę , moralność i praktykę życia.

Miguel Servet , autor dzieła Christianismi Restitutio ( 1553 ) oraz bracia polscy zawsze stosowali metodologię egzegetyczną , będącą antytezą metody stosowanej przez egzegetów trynitariańskich – katolickich, protestanckich i prawosławnych . Gdy tamci usuwali z przekładów Biblii na języki europejskie tetragram imienia Bożego, JHWH ( Jahwe ), Serwet i bracia polscy go przywracali tam, gdzie w hebrajskim tekście Biblii się on znajduje. Umieszczali imię Boże również w cytatach zawartych w Nowym Testamencie pochodzących z Biblii Hebrajskiej .

Jezus jest i apostołowie byli Żydami . Posługiwali się biegle językiem aramejskim , a ich wypowiedzi, uzupełnione o brakujący w trynitariańskich odpisach Nowego Testamentu tetragram, świadczą o tym, że chrystianizm wyrasta z monoteistycznej religii Izraela .

Serwet, a w ślad za nim bracia polscy, zauważyli ponadto, iż autorzy znanego mu przekładu Septuaginty nie tłumaczyli dosłownie wyrazów Elohim i Benei haElohim, które w hebrajskim oryginale posłużyły dla nazywania aniołów , sędziów i królów izraelskich . Odkrycie to zmieniło dotychczasowe spojrzenie na osobę Jezusa. Okazało się bowiem, że Jezus nie był w pojęciu pierwszych uczniów jedynym Synem Bożym oraz, że nie tylko Jahwe przysługiwał tytuł "boga" w starożytnym Izraelu.

O oryginalności wyznania braci polskich zadecydowały co najmniej dwa elementy: przekonanie, że Ojcem, Świętym Izraelskim, jest wyłącznie Jahwe, Bóg starożytnego Izraela , oraz odrzucenie poglądu, jakoby Logos (przedwieczny Chrystus) uczestniczył w stwarzaniu wszechświata jako Stwórca.

Na tej podstawie jeszcze w XVI wieku bracia doszli do wniosku, że pierwotna teologia Kościoła była identyczna z teologią judaizmu , a punkty styczne obydwu znajdowały się przede wszystkim na płaszczyźnie poglądów kreacjonistycznych i chrystologicznych .

Wśród historyków polskiej reformacji dominuje pogląd, że doktryna religijna braci polskich, a zwłaszcza jej część kosmogeniczna, teologiczna i chrystologiczna, ewoluowała z trynitarianizmu, poprzez trydeizm i dyteizm, do unitarianizmu. Według badań przeprowadzonych przez członków poznańskiego zboru braci polskich taka teza nie znajduje potwierdzenia w materiałach źródłowych.

Powstanie pierwszego jawnego zboru unitariańskiego spowodowane zostało podważeniem przez Grzegorza Pawła z Brzezin fundamentu teologii trynitariańskiej, ale także trydeistycznej i dyteistycznej, jakim jest wiara w pośrednictwo Logosu w dziele stwarzania. Protokoły z synodów ewangelickich , przeprowadzonych w latach 1561 - 1569 , ukazują nagłe pojawienie się unitarianizmu w ostatecznej postaci oraz ostrą na to zjawisko reakcję trynitarian, trydeistów i dyteistów, nieprawidłowo zaliczanych przez polskich historyków do kręgu braci polskich.

Gdy na synod do Bełżyc , odbywający się w marcu 1569 roku, zaproszeni zostali wszyscy ewangelicy biorący udział w tzw. synodzie rozłamowym w dniach 22 - 30 marca 1565 roku, protokolant zdecydował się na precyzyjne oddzielenie braci polskich-chrystian od trynitarian (troyczaków), trydeistów (troybożan) i dyteistów (dwoybożan). Od samego więc początku wiadomo było, kto jest "bratem", a kto nim nie jest. Aktywny udział w tych synodach czołowych działaczy unitariańskich przemawia na korzyść tezy o świadomym przeniknięciu chrystian w szeregi ewangelików, z zamiarem zastąpienia w ich doktrynie religijnej kalwińskiego trynitarianizmu przez serwetiański unitarianizm.

Współcześni bracia polscy nie uważają się ani za chrześcijan, ani za protestantów . Bracia polscy są monoteistycznymi chrystianami, Ludem Drogi (hebrajskie Halacha), kontynuatorami wiary żydowskich notzrim, zachowującym przyjaźń i szczególne zrozumienie wobec Żydów-judaistów – Ludu Księgi.

Według świadectwa Epifaniusza :

Nazarejczycy nie różnią się w jakiś zasadniczy sposób od Żydów, skoro praktykują zwyczaj i doktrynę przepisaną przez żydowską Torę , oprócz tego, że wierzą w Mesjasza. Wierzą oni w zmartwychwstanie umarłych i w to, że wszechświat został stworzony przez Boga. Głoszą, że Bóg jest jeden, i że Jezus, Chrystus, jest Jego synem. Są bardzo uczeni w języku hebrajskim. Czytają Torę... Dlatego różnią się od Żydów i od chrześcijan; od tych pierwszych, ponieważ wierzą w Jehoszua, Mesjasza; od prawdziwych zaś chrześcijan, ponieważ w dalszym ciągu praktykują żydowskie rytuały, jak np. obrzezanie, szabat i inne. – Epifaniusz, Adversus haereses 29, 7, PG 41, 402.

Świadectwo historyka potwierdza Jakub Sprawiedliwy , starszy notzrim zgromadzonych w Jerozolimie. Zwraca on uwagę wizytującemu zbór Pawłowi z Tarsu , że chrystianizm jest ważnym nurtem w życiu religijnym tysięcy jerozolimskich Żydów:

Widzisz, bracie, ile to jest tysięcy Żydów, którzy uwierzyli (w zmartwychwstanie Jehoszua), a wszyscy gorliwie trzymają się Tory – Hebrajskie Pisma Chrystiańskie, Dzieje Apostolskie 21, 20; tamże 6, 7; tamże 24, 21.

Przypisy

Bibliografia

• Zygmunt Gloger , Encyklopedia staropolska ilustrowana, (Tom I, hasła: "Arjanie", "Arjańskie groby"), Wiedza Powszechna, Warszawa, 1978
• Zenon Gołaszewski, Bracia polscy, Toruń , Dom Wydawniczy DUET, 2004
• Wacław Urban, Epizod reformacyjny, Kraków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988
• Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny, PWN Warszawa, tom I (A-M) 1984 t. 1-2, t. 1, tom II (N-Ż) 1985 t. 1-2, t. 2.
• Adam Nangast, Wpływ metodologicznych podstaw serwetianskiej egzegezy biblijnej na powstanie doktryny religijnej braci polskich w połowie XVI wieku, praca magisterska, WSP Zielona Góra 1997, mgr Piotr Dąbrowski (Adam Nangast) MA.

Zobacz też

• Bracia polscy w Prusach Książęcych
• Jednota Braci Polskich
• kościoły pacyfistyczne
• unitarianizm
• Chrystadelfianie

Linki zewnętrzne

• Portal ariański, unitarian, współczesnych braci polskich
• Kompendium wiedzy o braciach polskich
• Stowarzyszenie Szlak Braci Polskich