Ayn Rand [ ˈaɪn ˈrænd ], urodzona jako Alissa Zinowiewna Rosenbaum (ur. 2 lutego 1905 w Sankt Petersburgu , zm. 6 marca 1982 w Nowym Jorku ) - amerykańska pisarka i filozof pochodząca z rodziny rosyjskich Żydów, najbardziej znana dzięki swojej filozofii obiektywistycznej . Autorka powieści, w których stałym wątkiem jest obraz bohatera - pogardzanego przez otoczenie geniusza, któremu udaje się osiągnąć sukces. Ayn Rand uważała prezentację pozytywnych wzorców obiektywizmu za główny cel swojej literatury.

W Polsce ukazały się drukiem: "Hymn" (Anthem), "Źródło" (The Fountainhead), "Cnota egoizmu" (The Virtue of Selfishness), "Powrót człowieka pierwotnego" (The Return of the Primitive) i "Atlas Zbuntowany" (Atlas Shrugged).

Biografia

Ayn Rand pochodziła ze średnio zamożnej rodziny aptekarza. Od dzieciństwa poznawała literaturę światową i już mając 9 lat podjęła decyzję o zostaniu pisarką. W 1917 r. była świadkiem rewolucji bolszewickiej , którą potępiła; gdy apteka jej ojca została znacjonalizowana, zapragnęła jak najszybciej opuścić Rosję Sowiecką. Ostateczne zwycięstwo bolszewików doprowadziło do konfiskaty majątku jej rodziny. W 1921 rozpoczęła studia na uniwersytecie w Piotrogrodzie wybierając historię jako główny przedmiot, a filozofię jako dodatkowy ("pierwszą w celu zdobycia wiedzy o przeszłości ludzkości do wykorzystania w późniejszej twórczości; drugą w celu osiągnięcia obiektywnej definicji mych wartości. Przekonałam się, że o ile pierwszej muszę się uczyć, drugą muszę stworzyć sama" - Atlas Shrugged, New York 1957), które ukończyła 1924 ; w tymże roku zaczęła studiować scenopisarstwo.

W 1925 otrzymała pozwolenie na krótką wizytę u rodziny w Stanach Zjednoczonych . W lutym 1926 dotarła do Nowego Jorku , a następne 6 miesięcy spędziła u rodziny w Chicago , skąd wyruszyła do Hollywood w poszukiwaniu kariery scenopisarskiej. W 1929 wyszła za mąż za aktora Franka O'Connora , z którym pozostawała w związku aż do jego śmierci 50 lat później. Chwytając się różnych prac, próbowała publikować sztuki teatralne i scenariusze swojego autorstwa. W 1932 scenariusz "Red Pawn" (Czerwony Pionek) sprzedała Universal Studios. Sztuka jej autorstwa "The Night of January 16th" (Noc 16 stycznia) doczekała się inscenizacji w Hollywood i na Broadwayu . Jej pierwsza powieść "We the Living", ukończona w 1933 długo była odrzucana przez wydawnictwa, aż doczekała się publikacji w 1936 . W 1938 pojawiło się opowiadanie "Anthem" (Hymn), przez wielu uważane raczej za poemat prozaiczny niż krótkie opowiadanie.

W 1943 opublikowano powieść "The Fountainhead" (Źródło), która stała się bestselerem i zapoczątkowała jej sławę jako pisarki. Wojna opóźniła inscenizację sztuki opartej na "The Fountainhead" do roku 1948 . W roku 1957 wydała swój ostatni utwór fabularny, powieść "Atlas Shrugged" (Atlas zbuntowany) i zaczęła wykładać i pisać o filozofii, której podstawy zawarła w swych powieściach. Do nieliterackich utworów tego okresu życia autorki zalicza się zbiory esejów autorstwa samej Ayn Rand oraz jej zwolenników (np. Nathaniel Branden , Alan Greenspan ). np. "The Virtue of Selfishness" (Cnota egoizmu), "Capitalism: The Unknown Ideal", "Philosophy: Who Needs It?", "The Return of the Primitive" (Powrót człowieka pierwotnego).

Ayn Rand zmarła 6 marca 1982 w swoim mieszkaniu w Nowym Jorku na raka płuc. Jej prawnym, jak też "intelektualnym" spadkobiercą został jej długoletni przyjaciel, Leonard Peikoff, założyciel Instytutu Ayn Rand (Ayn Rand Institute), zajmującego się promowaniem filozofii obiektywizmu.

Filozofia

Grób Ayn Rand i jej męża

Spytana jak najkrócej określiłaby swoją filozofię, Ayn Rand odpowiedziała:

• Metafizyka : obiektywna rzeczywistość
• Epistemologia : rozum
• Etyka : własny interes ( egoizm )
• Polityka : kapitalizm

Rozwijając te cztery filary swojej filozofii, mówi:

1. Rzeczywistość istnieje jako obiektywny absolut - rzeczy to rzeczy, niezależnie od naszych uczuć, życzeń, nadziei czy obaw.
2. Rozum (umiejętność identyfikacji i kojarzenia informacji dostarczonych przez zmysły) jest jedynym dostępnym człowiekowi narzędziem poznawania rzeczywistości, jego jedynym źródłem wiedzy, jego jedynym motywem działania i podstawowym sposobem przetrwania.
3. Człowiek - każdy - jest sam dla siebie celem, a nie narzędziem służącym realizacji celów innych ludzi. [...]
4. Idealnym systemem polityczno-ekonomicznym jest liberalny (laissez-faire) kapitalizm. To jest system, w którym ludzie współdziałają nie jako kaci i ofiary, ani jako panowie i służba, ale jako handlowcy, z nieprzymuszonej, wolnej wymiany dóbr dla wzajemnej korzyści. [...]

Rand podkreślała, że racjonalistyczna epistemologia jest uzależniona od obiektywnej metafizyki, gdyż rozum nie tworzy rzeczywistości, tylko ją odbiera i analizuje, wykluczając sprzeczności oraz umożliwiając klasyfikowanie pojęć i posługiwanie się nimi; pomimo omylności rozumu, człowiek nie jest obdarzony żadnym innym, lepszym narzędziem poznania.

Z zasadniczej dla obiektywizmu roli rozumu wynika indywidualizm w tym znaczeniu, że rozum, zdaniem Rand, jest wyłącznym atrybutem jednostki; w konsekwencji odrzuca istnienia rozumu. Powszechne społeczeństwo pojmuje ona jedynie jako zbiór jednostek wytwarzających dopiero między sobą określone powiązania.

W ujęciu Rand "dzieckiem i wytworem rozumu" jest cywilizacja zachodnia, której źródła znajdują się w starożytnej Grecji; wyższość cywilizacji greckiej nad innymi objawiła się prymatem rozumu, działania racjonalnego nad działaniem irracjonalnym, kierowanym mistycyzmem, definiowanym przez Rand jako przyjmowanie założeń niedowiedzionych rozumowo, niemieszczących się w granicach logiki, a odwoływanie do pozarozumowych źródeł wiedzy, takich jak instynkt , intuicja , objawienie; Rand wyodrębniła 2 odmiany mistycyzmu: "mistycyzm ducha" (identyfikowany ze wszystkimi religiami) i "mistycyzm mięśni" (oparte na przemocy formy kolektywizmu, np. trybalizm, rasizm , socjalizm , faszyzm ); w jej przekonaniu celem każdej doktryny mistycznej jest zniewolenie fizyczne człowieka i zniszczenie jego umysłu, toteż konflikt rozumu z mistycyzmem dotyczy wyboru między życiem a śmiercią, świadomością a nieświadomością, wolnością a niewolą, postępem a stagnacją; potwierdzenia tej tezy Rand szukała w historii; wskazywała na dominację rozumu w epokach rozkwitu (do których zaliczyła antyk grecki i pierwsze 100 lat istnienia USA, pokrywające się z okresem rewolucji przemysłowej) i dominację różnego typu mistycyzmów w czasach stagnacji, jak zwłaszcza okres wczesnego średniowiecza ( 476 - ok. 1000 ), zwanego Ciemnymi Wiekami (Dark Ages), czy sowieckiej Rosji po rewolucji komunistycznej; z tego przeciwstawienia wynika zatem, że przez zdecydowaną większość historii ludzkości dominował, zdaniem Rand, hamujący rozwój umysłowy i wzrost dobrobytu mistycyzm; postępowanie racjonalne zaś, odwaga, by poprawiać to, co natura pozwala zmieniać oraz mądrość rozróżniania pomiędzy tym, co zależy od człowieka a tym, co jest niezmiennym prawem natury, należały do rzadkości.

Naczelna dla Rand cnota egoizmu - definiowanego jako ochrona własnego interesu - wynika, jej zdaniem, bezpośrednio z uznania rzeczywistości oraz rozumu, a zatem z obiektywnych założeń metafizycznych i epistemologicznych; człowiek w tej etyce jest celem samym w sobie, posiada prawo własności do siebie samego, nie posiada zaś tego prawa wobec kogokolwiek innego; nikogo nie można traktować jako środka do osiągnięcia szczęścia innych ludzi, każdy natomiast powinien dążyć do szczęścia własnego, respektując to samo prawo u innych osób; człowiek ani nie żyje na rzecz innych, ani nie powinien od innych oczekiwać, by ci żyli na jego rzecz; standardem moralności jest więc życie człowieka, a jego celem - własne (racjonalne) szczęście; droga do osiągania szczęścia winna być oparta na racjonalnych przesłankach, tj. dążeniu do osiągania obiektywnych wartości; racjonalne szczęście dotyczyć może tak rzeczy materialnych, jak i niematerialnych (np. miłość, samorealizacja); jest wynikiem działania na płaszczyźnie rozumu, celu i poczucia własnej godności.

Obiektywistyczna etyka zakłada istnienie nagrody za postępowanie racjonalne (cnotliwe) w postaci rozpoznawalnego osiągnięcia (powodzenia), jak również kary za postępowanie niemoralne - naruszające prawo innych jednostek i nieracjonalne - którą będzie odczuwalna konsekwencja w postaci autodestrukcji, szkody wyrządzonej samemu sobie; z tego stanowiska Rand odrzucała chrześcijańską ideę grzechu pierworodnego , pojętego przez nią jako niczym niezasłużona kara za winę odziedziczoną, a więc nie popełnioną indywidualnie.

Randowski egoizm bywa przedstawiany jako "nieludzki", tj. pozbawiony uczuć; Rand natomiast twierdziła, że to właśnie odrzucenie egoizmu prowadzić musi do wyrzeczenia się uczuć; biorąc za przykład miłość, dowodziła wewnętrznej sprzeczności pojęcia "miłości bezinteresownej", w którym postrzegała "obojętność wobec tego, co najbardziej cenimy" (Etyka sytuacji krytycznych, w: Cnota egoizmu), jako że prawdziwa miłość jest "wyrazem i potwierdzeniem poczucia własnej godności, odpowiedzią na własne wartości w osobie innego. Doznajemy całkowicie osobistej, egoistycznej radości wskutek samego istnienia osoby, którą kochamy" (tamże).

Zobacz też

• Obiektywizm
• Scjentyzm

Linki zewnętrzne

• Instytut Ayn Rand
• AynRand.pl
• ARI Watch
• Strona Instytutu poświęcona Ayn Rand
• Polski tekst Hymnu Ayn Rand
• Artykuł o Ayn Rand opublikowany w Wysokich Obcasach 9 lipca 2005