www.szkolnictwo.pl

szlachta

szlachta - (z niem. Geschlecht) – wyższa warstwa społeczna, wywodząca się ze stanu rycerskiego w społeczeństwie feudalnym.

Szeroko rozumiana warstwa szlachecka istniała we wszystkich społeczeństwach przedindustrialnych na całym świecie. W większości wypadków szlachta wywodziła się ze starszyzny plemiennej i kast wojowników społeczeństw plemiennych. Mimo braku kontaktów zadziwiająco podobne były stany szlacheckie w odległych krajach – np. europejską i japońską szlachtę łączy wiele analogii (rozwarstwienie stanu, elitarność, pojęcia honoru, służba wojskowa, herby)

Chociaż samo określenie szlachta (l.p. szlachcic) stosowane bywało w średniowieczu, to czas przejścia stanu rycerskiego w szlachecki określa się zazwyczaj na schyłek średniowiecza i powstanie monarchii stanowych. Szlachta jako klasa społeczna istniała we wszystkich monarchiach i niektórych republikach europejskich, i większości pozaeuropejskich do czasów współczesnych. Również obecnie istnieje w państwach o ustroju monarchistycznym jako klasa o określonych prawem przywilejach, choć jej znaczenie ekonomiczne nie jest już tak duże jak dawniej.

Podstawowymi cechami przynależności do szlachty było posiadanie odrębnego statusu prawnego, a plastyczną manifestacją przynależności do danego rodu szlacheckiego było sformalizowane prawo do używania herbu. Czasem (jak w pewnych okresach w Polsce) rodziny posiadające sformalizowany tytuł szlachecki miały wyłączne prawo do posiadania majątku ziemskiego i pewnych przywilejów w tym czysto honorowych, zazwyczaj dziedzicznie, choć znane jest także szlachectwo osobiste bez prawa dziedziczenia a także osobiste tytuły honorowe dostępne wyłącznie dla szlachty dziedzicznej (jak w Polsce). Istniały też grupy społeczne posiadające herby ale nie posiadające formalnego tytułu szlacheckiego, pretendujące do kategorii "niższa szlachta" jak np. angielska gentry (w Anglii gmin miał prawo posiadać majątki ziemskie). W większości krajów nazwiska szlachty wyróżniały się specjalnym tytułem, dodatkiem, czy formą. Wg obiegowej opinii Polsce są to nazwiska kończące się na -ski, -cki, (w gwarach niemazurzących -icz) podobnie w innych krajach słowiańskich. Nie jest to jednak prawdą gdyż końcówki te skazują tylko iż dane nazwisko powstała jako forma patronimiczna tak więc "Janowski" to po prostu "syn Jana" (ew. "ktoś pochodzący z Janowa) a "Ambroziewicz" to "syn Ambrożego". Taki sposób urabiania nazwisk owszem, występował w rodzinach szlacheckich ale bynajmniej nie był do nich ograniczony (porównaj rosyjskie otcziestwo oraz końcówka -sson w nazwiskach islandzkich).

W krajach dawnego cesarstwa niemieckiego partykuła von lub zu przed nazwiskiem, we Francji – de, na Węgrzech końcówka -y (-i). Są liczne wyjątki od tych reguł, np. polskie nazwiska typu szlacheckiego używane przez rodziny chłopskie i mieszczańskie, podobnie w Niemczech, Włoszech i innych krajach. W Wielkiej Brytanii natomiast nazwisko osoby szlacheckiego pochodzenia, nie posiadającej żadnego tytułu niczym się nie wyróżnia.

W niektórych krajach (np.w Polsce) szlachectwo zobowiązywało do służby wojskowej w pospolitym ruszeniu. Jest to związane z prawem feudalnym zobowiązującym baronów króla do służby rycerskiej w zamian za trzymane od niego feuda. Posiadanie majątku ziemskiego w praktyce bywało bardzo różne, w Polsce, dzielenie ziemi między spadkobierców prowadziło do przekształcania uboższej szlachty w szlachtę zagrodową, na zachodzie, gdzie częściej dziedziczono według prawa primogenitury młodsi synowie często nie posiadający własności ziemskiej, poświęcali się służbie wojskowej lub duchownej. Na drugim biegunie funkcjonowały olbrzymie majątki magnackie, składające się z kilkudziesięciu lub więcej wsi, miast, dysponujące własnymi armiami, nawet nazywane (np.w Polsce) "państwami".

Od samego początku szlachta była stanem rozwarstwionym, na szlachtę wyższą, magnaterię lub arystokrację wyrosłą z wielkich panów feudalnych i szlachtę niższą wywodzącą się z szeregowego rycerstwa. Bywały liczne przypadki migracji między tymi warstwami, przez zubożenie, wzbogacenie, nadania dóbr i tytułów przez monarchę. Ponadto młodsi synowie bocznych gałęzi rodów arystokratycznych, w większości państw nie posiadający praw do dziedziczenia ziemi i tytułów zasilali szeregi niższej szlachty. Między innymi skutkiem tego wszędzie szerokie pojęcie szlachty obejmowało zarówno wyższa i niższą warstwę stanu. Faktycznie jednak istniały wielkie różnice w majątku i przywilejach, nawet w Rzeczypospolitej gdzie równość szlachecka była zagwarantowana prawem, istniała przepaść między obiema warstwami. W krajach Europy zachodniej te różnice podkreślały odrębne prawa i przywileje.

Arystokracja – nazywana w Anglii i Francji parami, Hiszpanii i Portugalii grandami, w Niemczech Hochadel, Fürsten zasiadała w wyższej izbie parlamentu, piastowała najwyższe urzędy i godności.

W niektórych krajach (Niemcy, Francja, Hiszpania) do arystokracji zaliczały się rody niegdyś suwerennych księstw i hrabstw. Warstwa wyższa była w wielu krajach (np.w Niemczech, Austrii, Rosji) szczelnie zamknięta, i niejednokrotnie przedstawiciele niższej szlachty obdarzeni przez władcę tytułem arystokratycznym nadal byli zaliczani do dawniejszej warstwy. Awans do niższej warstwy szlacheckiej dla osób spoza stanu był nieporównanie łatwiejszy. Władcy monarchii stanowych jednając sobie stronników w sporach z parlamentem nadawali często szlachectwo (nobilitacja) wyróżniającym się przedstawicielom mieszczaństwa czy chłopstwa. W niektórych państwach również najwyższa arystokracja miała prawo kreować nową szlachtę.

Powodowało to dalsze rozwarstwienie stanu szlacheckiego, ponieważ zazwyczaj świeżo nobilitowani nie posiadali od razu pełni praw, zwykle przysługiwały one dopiero w trzecim pokoleniu. Prawa i przywileje, a także honorowa pozycja społeczna nie zawsze szła w parze z zamożnością, i wielokrotnie przedstawiciele starej szlachty byli dużo ubożsi od świeżo nobilitowanych mieszczan.

Szczególnie stało się to widoczne w dobie powstawania kapitalizmu.

Kresem jednego z klasycznych społeczeństw szlacheckich w Europie była Rewolucja Francuska, która odebrała szlachcie wszelkie przywileje a znaczną część starej francuskiej szlachty eksterminowała. Powstała w krajach opanowanych przez Napoleona możliwość awansu do nowej szlachty kontynuowana była także po jego upadku i w całej Europie. Powstała nowa klasa kapitalistów starała się kontynuować na swój sposób tradycje szlacheckie, zdobywając często nobilitacje, tytuły i kupując majątki ziemskie.

W wielu krajach bogaci przemysłowcy, choć niejednokrotnie podniesieni do rangi baronów, hrabiów czy nawet książąt starali się wejść w koligacje małżeńskie ze starymi rodami szlacheckimi.

Jednocześnie powstawanie kapitalizmu prowadziło często do pauperyzacji uboższej szlachty, co było szczególnie widoczne w Polsce.

Po I wojnie światowej w byłych monarchiach istnienie odrębnego stanu szlacheckiego zostało zniesione, a nawet niekiedy (w Austrii) zakazano używania tytułów i partykuł szlacheckich. Jednak do dziś nawet w krajach demokratycznych pochodzenie z rodzin szlacheckich jest często uważane za powód do dumy. Owocuje to niekiedy pozytywnie, np. modą na badania i poszukiwania genealogiczne, wzrostem zainteresowania historią a zwłaszcza heraldyką. Czasami przybiera nieco karykaturalne formy, gdy różne komercyjne biura heraldyczne a nawet samozwańczy pretendenci do nieistniejących tronów nadają nowe herby i potwierdzenia rzekomego szlachectwa.

W większości krajów, także u ustrojach republikańskich, potomkowie dawnej szlachty często nadal stanowią elitę, niejednokrotnie potwierdzając kulturą, inteligencją i honorem dawną zasadę, że "szlachectwo zobowiązuje" (franc Noblesse oblige).

Jednocześnie przetrwały w Polsce niektóre przywary stanu szlacheckiego, stając się według wielu opinii polskimi wadami narodowymi. Szlacheckim pochodzeniem tłumaczony jest częsty wśród Polaków duch sobiepaństwa, pieniactwo czy pijaństwo. Również pozytywne cechy narodowe jak umiłowanie wolności, patriotyzm, tolerancja religijna, gościnność, bywają przypisywane szlachcie.

Zjednoczone Królestwo

Hierarchia szlachty brytyjskiej:

Szlachta brytyjska dzieli się we wszystkich częściach Zjednoczonego Królestwa na:

• szlachtę wyższą – parów (peerage):

• niższą (gentry):

esquire (szlachcic nieutytułowany), knight (kawaler, rycerz), baronet.

Szlachta w Wielkiej Brytanii do dziś ma duże znaczenie ekonomiczne, cieszy się wieloma przywilejami honorowymi i prestiżem społecznym, ma wpływ na politykę. Królowa ma prawo nadawania szlachectwa i tytułów. Szlachectwo, a od 1960 również tytuły arystokratyczne mogą być osobiste, dożywotnie, lub dziedziczne.

Charakterystyczną cechą brytyjskich tytułów jest ich przyznawanie w przypadku wygaśnięcia obdarzonej nim rodziny dalszym krewnym, potomkom w linii żeńskiej lub ponowne nadawanie innej rodzinie. Sprawia to niekiedy wrażenie nieprzerwanego funkcjonowania tytułu od np. XIV w., podczas gdy faktycznie nadanie w danej rodzinie jest dużo świeższej daty.

Przepisy dotyczące używania herbów i tytułów, hierarchii i tytulatury w Zjednoczonym Królestwie są bardzo drobiazgowe. Nad ich przestrzeganiem czuwają królewscy heroldowie, tzw.Kings of Arms.

Historia i pochodzenie szlachty jest natomiast różne w poszczególnych krajach Królestwa:

Anglia

Stara anglosaska szlachta została po podboju normandzkim w większości pozbawiona ziemi i częściowo wytępiona. Stara szlachta angielska wywodzi się w dużej mierze od normandzkich rycerzy Wilhelma Zdobywcy, tylko w Walii i Kornwalii przetrwały rody szlacheckie o starszej, celtyckiej lub anglosaskiej genealogii.

Szlachta angielska od początku cieszyła się wielkimi przywilejami politycznymi, ekonomicznymi i osobistymi. Zasiadając w radzie królewskiej, od XIV w. Izbie Lordów i Izbie Gmin miała coraz większy wpływ na realną władzę w państwie, ograniczając stopniowo władzę królewską. Ciągłość funkcjonowania Anglii jako suwerennego królestwa, z krótką przerwą w czasach republiki, sprawiła, że szlachta brytyjska zachowała do dziś wiele ze swej historycznej pozycji, dziś głównie ekonomicznej i prestiżowej, ale wciąż także politycznej.

Herby szlachty angielskiej są herbami osobistymi, dziedziczonymi w niezmienionej formie tylko przez prawowitego, jednego spadkobiercę. Pozostali członkowie rodziny szlacheckiej muszą wprowadzać zmiany w swych herbach, przy pomocy tzw. marks of cadency (oznak starszeństwa), co jest realizowane przez listy herbowe – uroczyste dyplomy wydawane przez heroldie. Ten sam system obowiązuje w Irlandii.

Szkocja

W początkach niepodległej Szkocji struktura i tytulatura feudalna była podobna do angielskiej. Na nizinach szkockich (Lowlands) osiedlało się zresztą wielu rycerzy normandzkich, zwłaszcza młodszych synów rodów z Anglii, duża część otrzymywała od szkockich królów nadania dóbr i tytułów.

W górskiej części Szkocji (Highlands) i na wyspach przetrwała bardzo długo, bo aż do czasów współczesnych, struktura klanowa. Większość klanów ma pochodzenie celtyckie, natomiast na wyspach wiele rodów szlacheckich (przywódców klanów) wywodzi się od wikińskich najeźdźców. Członkowie klanów uważali się za szlachtę, nawet nie posiadając tytułów szlacheckich. Wodzowie klanów często otrzymywali od władców Szkocji, a później Wielkiej Brytanii tytuły szlacheckie i arystokratyczne. Jednak nawet dziś duże znaczenie ma przynależność do arystokracji klanowej, a nieutytułowani wodzowie klanów cieszą się prawie takim samym prestiżem społecznym jak utytułowana szlachta.

Herby szkockie podobnie jak angielskie przysługują tylko jednej osobie, pozostałe są odróżniane przy pomocy systemu bordiur heraldycznych.

Irlandia

Wieki angielskiej, a później brytyjskiej okupacji zniszczyły prawie doszczętnie starą celtycką szlachtę irlandzką. Okupanci nadawali dobra przejęte od wywłaszczonych, zbankrutowanych lub wymordowanych irlandzkich posiadaczy nowej szlachcie. Większość rodów szlachty irlandzkiej ma normandzkie albo szkockie pochodzenie. Nieliczne rody szlachty autochtonicznej w większości zaliczają się do niższej szlachty, a wiele starych irlandzkich rodów wyemigrowało, otrzymując często dobra i tytuły m.in. w Hiszpanii, Portugalii, Francji. Na ironię losu wygląda fakt, że głowa najstarszego w Europie rodu szlacheckiego, O`Neill, nie ma żadnego tytułu arystokratycznego, a tytuł barona O`Neill przysługuje rodzinie angielskiego pochodzenia. W Irlandii republikańskiej tytuły szlacheckie zostały zniesione.

Inne hasła zawierające informacje o "szlachta":

Akcja (prawo) akcji o nominale 360 czerwonych złotych). Wśród udziałowców pierwszych kompanii akcyjnych przeważała szlachta i magnateria, poza tym byli to mieszczanie: bankierzy i kupcy. Dokument ...

Wojciech Bogusławski ...

Paź ...

Złota wolność szlachecka do podpisania Henrykowi Walezemu jako warunek objęcia tronu Rzeczypospolitej.W obronie tych swobód szlachta mogła zwoływać konfederacje lub rokosze . Podstawowe prawa i przywilejenietykalność osobista ( neminem ...

Adam Naruszewicz ...

Insurekcja kościuszkowska hetman wielki litewski Szymon Kossakowski . Kościuszko założył obóz w Igołomii . 30 kwietnia 1794 szlachta sandomierska ogłosiła w Nowym Korczynie przystąpienie do powstania. 3 maja 1794 Rada ...

Cieplice Śląskie-Zdrój śląskiej arystokracji, Bytom 2007, – informacje o książce na stronie: Śląska szlachta i arystokracja Linki zewnętrzne Galeria zdjęć Cieplice / Cieplice Photogallery Historia i atrakcje ...

Tomasz Wawrzecki ...

Szymon Kossakowski ...

Uniwersał połaniecki opieka nad szkołami wiejskimi. Dozorców miały ustanawiać woj. komisje porządkowe, a potem szlachta, mieszczanie, władze miejskie i gromady wiejskie. Dozorcami mogły być osoby umiejące ...

Inne lekcje zawierające informacje o "szlachta":

127 Unia polsko-saska (plansza 12) Unia polsko-saska Licząca na pomoc Francji, szlachta podjęła walkę z armią saską i rosyjską, które oblężyły Gdańsk, w ...

115b Polityka ostatnich Jagiellonów. Pierwsze bezkrólewia. (plansza 10) ...

016d. Polska Piastów (plansza 22) ...