Chrystus jako alfa i omega

Alfabet grecki – powstały ok. IX w. p.n.e. alfabet służący do zapisu języka greckiego i języków kilku ludów znajdujących się pod wpływem kultury greckiej. Jego znaki służyły Grekom także do zapisu liczb oraz do notacji muzycznej. We wczesnej starożytności istniało wiele form alfabetu greckiego, wypartych w okresie klasycznym przez formę jońską (zachodnią), której w niezmienionej postaci używa się do dziś do zapisu języka nowogreckiego .

Alfabet grecki

Klasyczne litery greckie

Klasyczny alfabet grecki składa się z 24 liter:

Pozostałe litery greckie

Pewne litery występowały w piśmie greckim tylko w okresach archaicznym, średniowiecznym, w niektórych dialektach lub do zapisu cyfr (digamma, stigma, heta, san, szo, koppa i disigma). Litera szo została dodana do alfabetu greckiego w celu zapisu głoski /ʃ/ w języku baktryjskim, podczas gdy ligatura stigma stanowiła połączenie sigmy i tau.

Litera	Nazwa	Wymowa	Odpowiednik literowy z alfabetu fenickiego	transliteracja
	digamma	[ w ]	Waw wāw	w
	stigma	[ st ]		st
	heta	[ h ]	Heth ḥēth	h
	san	[ s ]	Sade ṣādē	s
	szo	[ ʃ ]	Sade ṣādē	sh
	koppa	[ q ]	qōph	q
	disigma	[ sː ], [ ks ], [ ts ]	Sade ṣādē	ss

Dyftongi i kombinacje literowe

* Niektórzy twierdzą, żę [ ŋ ] ( spółgłoska nosowa miękkopodniebienna ) jest osobnym fonemem .

Sposób pisania

Bustrofedon

Początkowo pismo greckie zapisywano od prawej do lewej, jak pisma semickie. Następnie rozpowszechnił się system zwany bustrofedonem (gr. βουστροφηδόν, "jak wół orze bruzdy") w którym pisano przemiennie od prawej do lewej i od lewej do prawej – najpóźniejsze znane zastosowania tego systemu pochodzą z Gortyny na Krecie (V w. p.n.e.), w Atenach już od ok. 550 p.n.e. pisano od lewej do prawej.

Początkowo grecy pisali wszystkie litery, wyrazy i zdania jednym ciągiem – nie znali minuskuły , odstępów między wyrazami, znaków diakrytycznych ani interpunkcyjnych . W związku z faktem, że lektura tekstu pisanego jednym ciągiem jest trudna, dla rozdzielenia niektórych wyrazów w inskrypcjach używano czasem pionowej kreski lub pionowego rzędu trzech kropek. W starożytności pisano wyłącznie kapitałą (używanym na inskrypcjach i zwojach pismem o kształtach kanciastych) i kursywą (stosowaną od V. w. p.n.e. w pismach o charakterze urzędowym), dopiero w IX w. n.e. weszła w użycie minuskuła .

Znaki diakrytyczne

Pismo greckie posiada trzy znaki diakrytyczne na oznaczenie akcentu , dwa znaki diakrytyczne na oznaczenie dyftongów, dwa znaki diakrytyczne na oznaczenie przydechów oraz rzadko występujący znak tremy.

Przydech (łac. spiritus)

Zaczynające się od samogłoski lub dyftongu słowa greckie otrzymują przy tej samogłosce lub dyftongu znak diakrytyczny na oznaczenie przydechu. W dyftongach znak przydechu stawia się przy drugiej samogłosce z dyftongu. Są dwa znaki na oznaczenie przydechu:

• ῾ – przydech mocny (spiritus asper) wymawiany podobnie jak polskie h,
• ᾿ – przydech słaby (spiritus lenis), niewymawiany.

Prócz samogłosek i dyftongów przydech otrzymuje litera ro. Jeśli znajduje się ona na początku wyrazu, litera ro zawsze otrzymuje przydech mocny. Podwójna litera ro, znajdująca się zawsze w środku wyrazu, otrzymuje przydech słaby nad pierwszą literą, przydech mocny nad drugą – często w typografii tych przydechów się nie zaznacza, jednak w transkrypcji zbitkę ρρ oddaje się z reguły jako rrh.

Przykłady:

• ἁρμονία – harmonia
• ἰδέα – idea, pojęcie
• Εὐρώπη – Europa
• ῥῶ – litera ro
• Βορρᾶς lub (rzadziej) Βοῤῥᾶς – Boreasz, wiatr północny

Oznaczanie akcentów

Język grecki posiada trzy rodzaje akcentów. Wprowadzone przez gramatyków aleksandryjskich oznaczenia akcentów zaznaczane są przy każdym słowie, prócz nielicznych słów nieakcentowanych – ( enklityk i proklityk ). Akcenty te to akcent wysoki (łac. (accentus) acutus, gr. ὀξύς, ostry), akcent niski (łac. (accentus) gravis, gr. βαρύς, ciężki, stłumiony) i akcent przeciągły (łac. (accentus) circumflexus, gr. περισπώμενος, zagięty).

Przykłady:

• Acutus: φίλος – przyjaciel
• Gravis: Nie stoi nad pojedynczym wyrazem, występuje zawsze w toku zdania zastępując acutus stojący na ostatniej zgłosce wyrazu, o ile nie następuje po niej znak przestankowy lub enklityka.
• Circumflexus: δῆμος – lud

Akcenty i przydechy

• Jeśli wyraz zaczynający się od samogłoski pojedynczej piszemy małą literą, znaki przydechu i akcentu stawiamy nad samogłoską.
• Jeśli wyraz zaczynający się od samogłoski pojedynczej piszemy dużą literą, znaki przydechu i akcentu stawiamy przed samogłoską
• Jeśli wyraz zaczyna się od dyftongu, znaki akcentu i przydechu stawiamy nad drugą literą dyftongu, niezależnie od tego, czy wyraz piszemy małą czy dużą literą
• Akcenty i przydechy przy dyftongach niewłaściwych z ι adscriptum lub subscriptum zapisuje się jak w wyrazach zaczynających się od pojedynczej samogłoski.
• acutus i gravis stawiamy po znaku przydechu, circumflexus nad znakiem przydechu.

Dyftongi

Dyftongi greckie dzielą się na właściwe i niewłaściwe (wymawiane jako pojedyncza samogłoska). Właściwe to αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ηυ. Niewłaściwe to ᾳ, ῃ, ῳ, ου. Jeśli wyraz piszemy wielką literą, we wszystkich dyftongach duża jest tylko pierwsza litera składowa. Znak diakrytyczny przy dyftongach niewłaściwych ᾳ, ῃ, ῳ pochodzi od małej litery jota i nazywa się iota subscriptum. Jeśli dyftongi te piszemy wielką literą, pierwszą literę dyftongu zapisujemy jako wielką literę, jotę zapisujemy zaś obok, ale nie wymawiamy (nazywając ją wtedy iota adscriptum, tj. Αι, Ηι, Ωι). Ułatwieniem w określeniu czy Αι jest dyftongiem właściwym, czy nie, jest fakt, że w przydech i akcent w dyftongach właściwych stoi na drugiej głosce, w niewłaściwych zaś na pierwszej, np. dyftong właściwy: αἰ-Αἰ, dyftong niewłaściwy ᾀ-Ἀι.

Zobacz więcej: fonetyka grecka

Trema

Koronis

Znaki filologiczne

Przykłady połączeń znaków diakrytycznych

System politoniczny i monotoniczny

System politoniczny jest historycznym systemem ortografii języka greckiego kształtującym się od czasów hellenistycznych do końca czasów bizantyjskich. Dla języka nowogreckiego zastąpiono go w 1982 systemem monotonicznym, przy czym wielu Greków wciąż stosuje system politoniczny. Cechą charakterystyczną systemu politonicznego jest rozbudowana diakrytyka oddająca starożytną wymowę języka greckiego.

System monotoniczny ortografii greckiej jest uproszczoną formą ortografii języka nowogreckiego wprowadzoną przez parlament grecki w 1982 , tak dla Katharewusy , jak i dla Dimotiki . Zastępuje on tradycyjne greckie akcenty (acutus, gravis i circumflexus) jednym, oznaczającym dotąd acutus (´). Porzuca także użycie spiritus asper i spiritus lenis.

Uproszczenie ortografii motywowano faktem, że ortografia politoniczna jest skomplikowana i trudna do nauczenia się, znaki diakrytyczne systemu politonicznego nie oddają żadnych właściwości współczesnej wymowy, dając informację tylko o etymologii słów i ich wymowie starożytnej. System monotoniczny jest odrzucany przez wielu Greków, sądzących, że system politoniczny stwarza więź z przeszłością. Cerkiew grecka wciąż używa systemu politonicznego. Drukuje się w nim wciąż wiele książek. Fakt, że greka nie była w starożytności zapisywana za pomocą systemu politonicznego, który został wprowadzony stopniowo w czasach bizantyjskich, utrudnia jednak jego obronę. Grekę klasyczną wciąż powszechnie zapisuje się za pomocą systemu politonicznego.

Interpunkcja grecka

W języku greckim od okresu hellenistycznego stosuje się cztery znaki interpunkcyjne :

• . – kropka pełni te same funkcje, co w pisowni polskiej,
• , – przecinek pełni te same funkcje, co w pisowni polskiej,
• znak · pełni funkcję średnika i dwukropka ,
• wyglądający identycznie jak średnik znak ; pełni funkcję znaku zapytania .

Historia alfabetu greckiego

Pismo linearne A i B

Pierwszym pismem Greków, używanym w dialekcie mykeńskim , było powstałe w XIV w. p.n.e. pismo linearne B , wywodzące się od najprawdopodobniej przedgreckiego pisma linearnego A . Odkrywcą pisma linearnego B jest Arthur Evans , odczytali je w 1952 brytyjski architekt Michael Ventris i filolog klasyczny John Chadwick . Nieodczytane pismo linearne A składa się z ok. 110 znaków, prawdopodobnie sylabicznych. Pismo linearne B składa się z ok. 90 znaków sylabicznych. Zapisywane było na tabliczkach glinianych (choć mogły istnieć też inne, mniej trwałe formy zapisu), przechowanych przede wszystkim w Knossos , a także w Mykenach , Pylos , Tebach i Tirynsie . Z pismem lineranym B spokrewnione jest zawierające 55 znaków sylabiczne pismo cypryjskie (sylabariusz cypryjski), zachowane do V w. p.n.e. Pismo linearne B było źle przystosowane do fonetyki języka greckiego, co jest prawdopodobną przyczyną braku znanych tekstów literackich z okresu mykeńskiego. Całkowicie wyszło z użycia wraz z wędrówką Dorów (XII w. p.n.e.).

Powstanie alfabetu greckiego

Alfabet grecki wywodzi się najprawdopodobniej z alfabetu paleohebrajskiego (wschodniosemickiego), który jest przodkiem także alfabetu fenickiego i alfabetu hebrajskiego . Powstał w X lub IX w. p. n.e. na skutek kontaktów handlowych Greków z ludami Lewantu . Świadczy o tym podobieństwo kształtu liter, podobieństwo nazw liter i przekazy mitologiczne (zob. Kadmos ). Pismo paleohebrajskie było pismem spółgłoskowym, Grecy zaadaptowali do zapisu samogłosek paleohebrajskie znaki oznaczające nie występujące w języku greckim spółgłoski laryngalne. Mimo dodania znaków oznaczających samogłoski alfabet grecki nie był doskonały, brakowało mu bowiem oznaczeń dwuznaków i rozróżnienia zapisu części samogłosek różniących się iloczasem (alfy, joty i ipsylonu), ponadto występowały znaki oznaczające zbitki spółgłosek. Według pewnych teorii współczesnych alfabet grecki nie wywodzi się od alfabetu fenickiego , a jedynie ma z nim wspólnego przodka, jeden z alfabetów anatolijskich bądź kananejskich.

Mity o powstaniu alfabetu greckiego

Mitografowie podają, że pięć samogłosek alfabetu greckiego oraz spółgłoski beta i tau wynalazły Mojry lub Io , siostra Forneusa . Pozostałe jedenaście spółgłosek wynalazł Palamedes, syn Naupliosa. Grecki bóg Hermes ujął głoski w pismo, którego znaki przypominały kliny, na podobieństwo toru lotu poświęconych mu żurawi *. Pismo to miał sprowadzić do Grecji Kadmos , zmieniając w nim jednak kolejność liter. Ze względu na to, że litera alfa przypomina kształtem woła i Beocja jest "krainą wołów", pozostawił ją na pierwszej pozycji – litera alfa znalazła się tam na znak tego, że greckie słowo alphe oznacza zeszyt, słowo alphein wynajdywać, a Alfejos jest największą rzeką (zob. etymologia ludowa ). Pozostałe spółgłoski greckie mieli utworzyć Symonides z Samos i Epicharm z Sycylii, pozostałe dwie samogłoski mieli dodać kapłani Apollina by jedna samogłoska przypadała na każdą ze strun liry boga. Mitologiczny przekaz o przeniesieniu alfabetu do Grecji przez Fenicjanina Kadmosa jest jedną z przesłanek świadczących o jego fenickim pochodzeniu. Mitografowie rzymscy podają podobny mit o przeniesieniu alfabetu do Italii przez Ewandera z Arkadii . Jego matka Karmenta ustaliła piętnaście znaków pisma łacińskiego .

* Podobieństwo pisma Kadmosa do klinów może wskazywać na pochodzenie alfabetu greckiego z alfabetu ugaryckiego , na co wskazuje też znaczne podobieństwo greckich nazw liter do odpowiadających im nazw ugaryckich pierwowzorów.

Alfabet grecki sam z kolei dał początek bardzo wielu alfabetom, najbardziej znane to alfabet łaciński (poprzez alfabet etruski ) oraz cyrylica .

Inne języki zapisywane za pomocą alfabetu greckiego

Inskrypcja w alfabecie frygijskim stanowiąca część Grobu Midasa w tzw. Mieście Midasa (tur. Midas Şehr)

Alfabetu greckiego od starożytności do dziś używa się nie tylko do zapisu języka greckiego, ale też wielu języków ludów znajdujących się w zasięgu wpływów kultury greckiej.

W starożytności za pomocą alfabetu greckiego zapisywano:

• Większość języków Azji Mniejszej , np. będące w użyciu w latach 800-300 p.n.e. alfabety używane do zapisu języka lidyjskiego i frygijskiego były to nieznacznie zmodyfikowane wczesne formy alfabetu greckiego – podobnie jak alfabety ludów Italii.
• Niektóre języki paleobałkańskie , np. język tracki . Dla innych języków i dialektów używanych na obszarach sąsiadujących z terenami zamieszkanymi przez Greków, takich jak język macedoński , nie znamy żadnych ciągłych tekstów, a tylko zapisane alfabetem greckim pojedyncze słowa w tekstach greckich.
• W południowej Francji zachowały się inskrypcje w języku galijskim (ok. 300 p.n.e.).
• Tekst hebrajski Biblii wydanej przez Orygenesa (Hexaplus).
• Język baktryjski (ok. 250-800 n.e.) [1] .
• Alfabet koptyjski to używany do dziś alfabet grecki uzupełniony od kilka liter z demotyki .
• Język nubijski w Makurii (obecnie Sudan ) był do XV w. zapisywany alfabetem greckim uzupełnionym o trzy litery koptyjskie, dwa znaki wywodzące się z pisma Meroe , i dwuznakiem złożonym z dwóch greckich liter gamma do zapisu ŋ .
• Zachował się pochodzący z VIII w. tekst arabskojęzyczny zapisany alfabetem greckim.

W czasach nowożytnych za pomocą alfabetu greckiego zapisywano:

• Język turecki prawosławnych Turków (Karmanlidów) często zapisywany był za pomocą alfabetu greckiego i nazywany "Karamanlidika".
• Od XV w. dialekt toskijski języka albańskiego . Drukarnia w Moschopolis w XVIII w. wydrukowała w alfabecie greckim kilka albańskojęzycznych tekstów. Dopiero w 1908 odbyła się konferencja w Bitoli , podczas której przyjęto i ustandaryzowano alfabet łaciński dla obu dialektów albańskich (toskijskiego i gegijskiego). Do dziś jednak mówiący dialektem arwantyjskim (odmianą dialektu toskijskiego) Albańczycy w Grecji używają opartego na greckim alfabetu arwantyjskiego.
• Pewne dialekty południowosłowiańskie zbliżone do współczesnego macedońskiego zachowały się jako zapisy w alfabecie greckim. Współczesny język macedoński używa jednak alfabetu cyrylickiego

• Język aromański (zbliżony do języka rumuńskiego dialekt zamieszkujących Grecję Wołochów ) zapisuje się często za pomocą alfabetu greckiego. Nie istnieje jeszcze ustandaryzowana ortografia języka aromańskiego, wydaje się jednak, że przyjmie się pismo łacińskie i ortografia języka rumuńskiego.
• Język gagauski , turecki język używany w Mołdawii (do 1957, kiedy przyjęto cyrylicę. Obecnie używa się alfabetu łacińskiego i ortografii wzorowanej na tureckiej).
• Surguch, język turecki używany przez niewielką liczbę prawosławnych w północnej Grecji.
• Urum, język używany przez pewne grupy Tatarów na Krymie , różny od języka Tatarów Krymskich, do XX w. zapisywano za pomocą alfabetu greckiego.

Alfabet grecki w HTML

Znaki klasycznego alfabetu greckiego w HTML to:

Bibliografia

• Unicode , U0370.pdf
• Marian Auerbach , Marian Golias, Gramatyka grecka
• Robert Graves , Mity greckie
• Oktawiusz Jurewicz , Gramatyka historyczna języka greckiego
• Ewa Wipszycka-Bravo (redakcja), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu