Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Język fiński

Język fiński

Suomi
Obszar Finlandia , Estonia , Finnmark ( Norwegia ), Karelia ( Rosja ) i inne
Liczba mówiących6 milionów
Ranking (poza pierwszą 100.)[1]
Klasyfikacja genetyczna Języki uralskie
* Języki ugrofińskie
** Języki fińskie
*** Języki bałtyckofińskie
****Język fiński
Pismo łacińskie
Status oficjalny
język urzędowy Finlandia , Karelia , jeden z urzędowych w Unii Europejskiej
Regulowany przez Instytut badawczy języków Finlandii
Kody języka
ISO 639 -1fi
ISO 639-2fin
SIL FIN
W Wikipedii
Zobacz też: język , języki świata
Wikipedia w języku fińskim
W Wikisłowniku :
Język fiński na obszarze południowej Szwecji (stan na 2005)

Język fiński (suomi, IPA: / ˈsuɔmi /, suomen kieli) – język należący do podgrupy języków bałtyckofińskich , zaliczanej do podrodziny języków ugrofińskich z rodziny uralskiej . Najbliżej jest spokrewniony m.in. z językiem estońskim oraz językami ludów północno-zachodniej Rosji , dalsze pokrewieństwo łączy go z językiem węgierskim [2].

Fiński jest obok szwedzkiego jednym z dwóch głównych języków urzędowych w Finlandii oraz jednym z języków urzędowych Unii Europejskiej . W Finlandii za język ojczysty uważa go ok. 4,7 mln ludzi[3] (92% populacji). W Szwecji , gdzie posługuje się nim ok. 300 000 mieszkańców pochodzenia fińskiego[4], jest oficjalnie uznawany jako język mniejszości, jest też oficjalnie językiem mniejszości w Republice Karelii w Rosji . Niewielkie fińskojęzyczne mniejszości znajdują się również w północnonorweskiej prowincji Finnmark oraz w Estonii .

Jako członek rodziny ugrofińskiej, różni się znacznie od rodziny indoeuropejskiej , w skład której wchodzi większość języków używanych w Europie. Wielowiekowe kontakty sprawiły jednak, że pod względem składni i słownictwa fiński ma pewne cechy wspólne z językami indoeuropejskimi, przede wszystkim szwedzkim . Odróżnia go przede wszystkim aglutynacyjność , piętnaście przypadków [notatka 1], złożona gramatyka, zwłaszcza harmonia samogłosek , wymiany spółgłoskowe , brak rodzaju gramatycznego i czasu przyszłego .

Jest językiem żywym, używanym w mowie i piśmie, rozwijającym się, mającym bogatą i cenioną na świecie literaturę . Po fińsku nadaje ponad dziesięć stacji telewizyjnych o zasięgu krajowym i regionalnym, ponad pięćdziesiąt rozgłośni radiowych , ponadto w języku tym wychodzi ponad 120 gazet krajowych, regionalnych i lokalnych[5].

Spis treści

Klasyfikacja

Fiński zalicza się do języków ugrofińskich . Języki ugrofińskie wchodzą w skład uralo-ałtajskiej rodziny językowej , natomiast większość używanych w Europie języków należy do rodziny indoeuropejskiej . Do języków ugrofińskich należą – oprócz fińskiego – język estoński , lapoński , węgierski oraz języki używane przez niewielkie grupy w europejskiej części Rosji oraz na północnej Syberii .

Pokrewieństwo między różnymi członkami tej rodziny polega przede wszystkim na zbliżonej strukturze języka, podczas gdy w słownictwie jest niewiele podobieństw. Prajęzyki, z których powstały następnie fiński i węgierski, rozdzieliły się wiele tysięcy lat temu, toteż ich podobieństwo jest nie większe niż pomiędzy członkami różnych podrodzin języków indoeuropejskich, na przykład pomiędzy polskim a niemieckim .

Języki ugrofińskie tworzą, razem z niewielką grupą języków samojedzkich , uralską rodzinę języków. Fiński razem z estońskim , iżorskim , wepskim , karelskim , liwskim , võro i wotyckim tworzy grupę języków bałtyckofińskich .

Status oficjalny

Język fiński jest jednym z dwóch oficjalnych języków Republiki Finlandii , obok języka szwedzkiego, którego używa 5,49% mieszkańców[6]. Jest jednym z 23 oficjalnych języków Unii Europejskiej . Ponadto jest formalnie uznanym językiem mniejszości narodowej w Szwecji oraz w Republice Karelii w Rosji . Zgodnie z Nordycką Konwencją językową, osoby mówiące językiem fińskim jako ojczystym mają na terenie krajów Unii Nordyckiej prawo do używania własnego języka i bezpłatnej pomocy w tłumaczeniach w sprawach urzędowych[7].

Historia

Wczesna historia

Pierwszy zapis języka fińskiego to jedno zdanie, zapisane cyrylicą , na korze drzewa, datowane na początek XIII wieku, znalezione w okolicach Nowogrodu Wielkiego w 1957 w Związku Radzieckim . Oryginalne jego brzmienie to: "юмолануолиїнимижи ноулисѣханолиомобоу юмоласоудьнииохови", transkrybując na alfabet łaciński - "jumolanuoli ï nimizi nouli se han oli omo bou jumola soud'ni iohovi" jest to najstarszy, znany, tekst w języku fińskim i najstarszy ze wszystkich języków fińskiej grupy językowej. Języki uralskie wywodzą się od wspólnego prajęzyka , który rozdzielił się początkowo na prajęzyk samojedzki i ugrofiński. Później miał miejsce podział prajęzyka ugrofińskiego na fińsko-permski i ugryjski. Z prajęzyka fińsko-permskiego powstały następnie najwcześniejsze formy języków bałtyckofińskich , z których oddzielił się język lapoński [8].

Określenie ram czasowych powyższych zmian ewolucyjnych, których rekonstrukcja opiera się przede wszystkim na analizie słownictwa i struktury współczesnych języków, sprawia duży kłopot[9]. Przypuszcza się jednak, że oddzielenie się języka lapońskiego od wczesnego fińskiego miało miejsce ok. roku 1000 p.n.e. Fiński pozostawał już w prehistorii w bliskich kontaktach z językami germańskimi i bałtyckimi i wziął z nich wiele zapożyczeń[10].

Chociaż mieszkańcy ówczesnej Finlandii mówili w całości językami ugrofińskimi, wspólny język fiński rozwinął się dopiero w czasach nowożytnych. W przeszłości mieszkańcy Finlandii dzielili się zasadniczo na trzy grupy, zgodnie z różnicami kulturowymi i językowymi. Na południowym zachodzie mieszkał lud określany później jako „prawdziwi Finowie“ (varsinaissuomalaiset). W tym regionie z mieszkańcami mieszali się germańscy przybysze ze Skandynawii, którzy przynieśli wiele zapożyczeń pochodzenia germańskiego. Na wschodzie mieszkali Karelowie, a w lasach w głębi lądu – Hämowie, którzy z początku nie różnili się wiele od Lapończyków. Z wymieszania powyższych grup, ale już w średniowieczu, powstał dialekt Savo .

Od czasu aneksji Finlandii przez Szwecję język fiński ukształtował się jako język mówiony. Na terenie Finlandii językiem urzędowym był szwedzki, w biznesie używano jednej z odmian niemieckiego, a w sprawach wyznaniowych dominowała łacina . Pierwszym zapisanym zdaniem w języku fińskim było zdanie z kroniki podróży z roku 1450 Mynna tachton gernast spuho somen gelen Emyna dayda. Współcześnie zdanie brzmiałoby:Minä tahdon kernaasti puhua suomen kieltä, (mutta) en minä taida; pol. – naprawdę chcę mówić po fińsku ale nie potrafię. Zdanie to miał wypowiedzieć fiński biskup[11].

Rozwój języka pisanego

Mikael Agricola na dziewiętnastowiecznym rysunku Alberta Edelfelta

Powstaniu jednolitego języka fińskiego, a zwłaszcza języka pisanego, sprzyjała reformacja . Król Gustaw I Waza zerwał w 1524 r. stosunki z Kościołem katolickim i wprowadził nauczanie luterańskie . Nakazywało ono, żeby Słowo Boże było tłumaczone na język ludu. W konsekwencji proboszczowie zaczęli również zapisywać niezbędne teksty liturgiczne .

Publikacja pierwszego drukowanego tekstu w języku fińskim była zasługą biskupa Mikaela Agricoli [12]. Uczeń Marcina Lutra już w czasach studenckich zaczął tłumaczyć teksty religijne, szczególnie Nowy Testament . Pierwszą wydrukowaną fińską książką był wydany w 1543 roku elementarz Abckirja , który był ukierunkowany religijnie i zawierał katechizm . Fińskie tłumaczenie Nowego Testamentu ukazało się w roku 1548 .

Agricola opracował ortografię na podstawie łacińskiej, niemieckiej i szwedzkiej i stworzył podstawy fińskiego języka pisanego. Wykorzystał przy tym przede wszystkim dialekt z Turku , który dzięki temu stał się podstawą późniejszego wspólnego języka fińskiego. Agricola pracował również nad ujednoliceniem i rozwojem słownictwa – wprowadził do fińszczyzny nowe słowa, z których część ostała się aż po dziś, np. armo – łaska. Ponad połowa wynalezionych przez niego słów funkcjonuje obecnie.

Od mowy chłopów do języka kultury

Mimo powstania systemu zapisu języka, forma pisana przez ponad wiek była praktycznie nieużywana. Od XVI wieku prawo było częściowo spisane po fińsku, ale wciąż nie było fińskojęzycznego życia kulturalnego: w należącej do Szwecji Finlandii to szwedzki był językiem administracji , oświaty i kultury [13]. Jednak język rozwijał się cały czas, zwłaszcza fonetycznie , doszło wtedy do znaczących zmian w wymowie[11]. Dopiero po roku 1809, gdy Wielkie Księstwo Finlandii przeszło pod panowanie rosyjskich carów , zaczęła się budzić fińska świadomość narodowa. Ona właśnie zapoczątkowała znany ruch Fennomanów , którzy chcieli uczynić z języka fińskiego język kultury. Na początku XIX wieku brakowało jednak językowi wielu niezbędnych cech. Gramatyka nie była ujęta systematycznie, a słownictwo odzwierciedlało życie codzienne chłopskiego ludu, brakowało jednak prawie wszystkich słów potrzebnych kulturze i administracji.

Wydanie w 1835 roku przez Eliasa Lönnrota eposu narodowego Kalevala umocniło rolę języka fińskiego. Dzięki aktywności Fennomanów powstała fińskojęzyczna literatura i prasa. Wielu członków towarzystwa, których językiem ojczystym był szwedzki, pracowało nad dalszym rozwojem fińskiego. Dzięki tej współpracy powstały liczne słowa, które uprzednio w fińskim nie istniały. Dzięki fińskiemu ruchowi narodowemu nowe słowa były wtedy niemal bez wyjątku tworzone nie jako zapożyczenia, tylko całkowicie od nowa.

W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto tworzenie i systematyzowanie fińskojęzycznego szkolnictwa, trwające do końca stulecia. Celem było utworzenie wykształconej fińskojęzycznej warstwy społeczeństwa. Do lat 20. XX wieku fiński stał się pełnoprawnym językiem kultury, który zasadniczo odpowiadał językowi we współczesnej postaci.

Ortografia i wymowa

Zapis języka

Abckiria, najstarsze dzieło w języku fińskim
Szwedzka litera å symbolizuje język szwedzki. Symbol oporu przeciw obowiązkowej nauce języka szwedzkiego w fińskich szkołach

Alfabet fiński składa się z 26 liter alfabetu łacińskiego i dodatkowych znaków. Przy sortowaniu alfabetycznym, np. w słownikach, znaki te są umieszczane na końcu alfabetu we wskazanym wyżej porządku (a nie tak jak np. w niemieckim, przy "a" i o). Litera w, charakterystyczna dla starych tekstów, została zastąpiona literą v, dlatego przy sortowaniu zazwyczaj się ich nie rozróżnia.

Litery c, q, w, x, z i å nie występują w fińskich słowach, lecz jedynie w zapożyczeniach . W wyrazach obcych używa się również dla dźwięku / ʃ / litery s z haczykiem (š). Dopuszczalna jest jednak również pisownia sh lub po prostu s (np. šakki, shakki lub sakki – szachy). Jeszcze rzadziej używa się litery ž, która występuje głównie w nazwach geograficznych, jak np. Fidži[14].

Fińska ortografia jest dystrybutywna – prawie zawsze litera jednoznacznie odpowiada głosce, również każda głoska zapisywana jest przy pomocy jednego znaku. Jest również ortografią fonetyczną, to znaczy dokładnie odwzorowuje wymowę, w przeciwieństwie do ortografii etymologicznej, zachowującej dawną pisownię (np. francuskiej). Zapożyczenia dostosowuje się konsekwentnie do fińskiej ortografii. Następujące litery czyta się inaczej niż po polsku:

LiteraDźwiękOpis
e/ e /bardziej "ściśnięte" niż polskie
s/ s /między polskim s a sz
v/ v /jak polskie w
y/ y /jak niemieckie ü, francuskie u
ä/ æ /dźwięk pomiędzy a i e, jak w ang. hat
ö/ œ /jak niemieckie ö

Do niewielu wyjątków w wymowie należą kombinacje liter nk i ng, które wymawia się odpowiednio / ŋk / i / ŋː /. Ponadto n stojące przed p wymawia się często jak / m / (np. kunpa można czytać kumpa, ale także niinpä i enpä można czytać niimpä i empä). W języku fińskim często dochodzi do zmian zwanych sandhi – asymilacji i podwojenia (patrz odrębny rozdział sandhi).

W fińskiej wymowie ważną rolę pełni iloczas . Różnica pomiędzy głoskami długimi i krótkimi jest oddawana również w piśmie – głoski długie zapisuje się podwojonym znakiem. Dotyczy to zarówno samogłosek, jak i spółgłosek (tuli – ogień, tulli – cło, tuuli – wiatr). Długie dźwięki są z reguły dokładnie dwa razy dłuższe, niż zwykłe. Jakość samogłoski nie zależy od jej długości – np. o czyta się / ɔ / obojętnie czy jest ono długie, czy krótkie. Wydłużenie spółgłosek k, p i t realizuje się poprzez wydłużenie czasu zwarcia (powstrzymania strumienia powietrza).

Akcent wyrazowy

W języku fińskim akcent ma charakter inicjalny, czyli pada zawsze na pierwszą sylabę słowa. Akcent poboczny pada na co drugą (trzecią, piątą itd.) sylabę, tak jednak, by ostatnia była zawsze nieakcentowana. Wyjątkiem są jednowyrazowe wypowiedzi emfatyczne , np. / ki:'tos /'! (dziękuję)[15]. Długość samogłoski jest niezależna od akcentu.

Akcentowanie ma charakter dynamiczno-toniczny, czyli realizuje się je mocniejszym wymówieniem sylaby i nieco podwyższonym tonem. Akcent nie ma cechy relewantnej , to znaczy akcentowanie nie wpływa na znaczenie wyrazu.

W języku fińskim wymowa następuje przy obróbce strumienia powietrza wydychanego z płuc ; możliwa jest jednak również wymowa ingresywna ("na wdechu"), zwłaszcza w krótkich, jedno- i dwuwyrazowych wypowiedziach, np. Jaa (tak), ihanko totta (doprawdy?) Totta kai (oczywiście) itp.[16]

Fonologia

Fonemy

W języku fińskim występuje 37 fonemów: 8 samogłosek, 14 spółgłosek i 18 dwugłosek (dyftongów).

Samogłoski

Fiński używa ośmiu samogłosek (podanych w transkrypcji) , których rola gramatyczna i słownikowa jest bardzo istotna. Ich wymowa jest bardzo ściśle przestrzegana, prawie w ogóle nie zachodzi zjawisko alofonii – przyjmowania różnych odmian w różnych kontekstach fonetycznych. Na diagramie podano ich wartości fonetyczne – w nawiasach transkrypcja IPA w przypadku różnic w zapisie i wymowie.

PrzednieTylne
NiezaokrągloneZaokrągloneNiezaokrągloneZaokrąglone
Zamknięte i y u
neutralne e ö / ø / o
Otwarteä / æ /a / ɑ /

Dyftongi

Ponadto w fińskim występuje 18 różnych dyftongów (dwugłosek). Ich wartość przedstawia tabela:

Samogł. inicjalnaZakończone na /i/Zakończone na /u/Zakończone na /y/ Otwarcie dyftongu
/ a // a i // a u /
/ æ // æ i // æ y /
/ o // o i // o u /
/ e // e i // e u // e y /
/ ø // ø i // ø y /
/ u // u i // u o /
/ i // i u // i y // i e /
/ y // y i // y ø /

Spółgłoski

W użyciu jest czternaście spółgłosek . Dalsze cztery spółgłoski (w tabeli podano w nawiasach) pojawiają się tylko w zapożyczeniach.

dwuwargowewargowo-dziąsłowezębowedziąsłowezadziąsłowepodniebiennemiękko-podniebiennegardłowe
zwarte p , ( b ) t , d k , ( ɡ ) ʔ
nosowe m n ŋ
drżące r
trące( f ) s ( ʃ ) h
boczne l
półotwarte ʋ j

Jako że fiński dysponuje jedynie 14 fonemami spółgłoskowymi, jest on językiem typu samogłoskowego. W fińskim tekście na 100 samogłosek przypada średnio 96 spółgłosek – dla porównania: w niemieckim 177[17], a w polskim – 210[18][notatka 2]

Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne nie stoją do siebie w opozycji. Dźwięk / d / jako jedyny rodzimy obstruent dźwięczny pełni szczególną rolę w fińskim systemie fonologicznym. Występuje tylko jako realizacja stopy słabej spółgłoski / t /. Historycznie wywodzi się ze spółgłoski trącej / ð /, zapisywanej dawniej jako d tudzież dh. Ponieważ dźwięk / ð / zanikł, ostała się pisownia d, którą realizowano w mowie na wzór szwedzki. Dźwięk / d / nie występuje w żadnym dialekcie fińskim, a jego rdzenne brzmienie albo zanikło, albo przekształciło się w / r /, / l / albo / j /. Podczas sporów językowych w XIX w. i XX w. , dążono do uznania spółgłoski d za niefińską i zamiany jej w każdym przypadku na t. Jednak zwolennicy tej szkoły nie uzyskali poparcia większości.

W tradycyjnych fińskich słowach na początku nie może stać zbitka spółgłoskowa. Starsze zapożyczenia były zatem dopasowywane: pozostawiana była tylko ostatnia spółgłoska ze zbitki.

  • koulu (szkoła) ze szwedzkiego skola
  • ranta (wybrzeże) ze szwedzkiego strand

W nowych zapożyczeniach zazwyczaj pozostawia się zbitki spółgłoskowe. Wymowa sprawia jednak niektórym Finom trudności i wymawiają oni również tutaj tylko ostatnią spółgłoskę.

  • stressi (stres)
  • professori (profesor)

Na końcu słowa może stać tylko samogłoska, albo spółgłoski -n, -t, -l, -r i -s. Nowsze zapożyczenia są zazwyczaj tworzone przez dołączenie na końcu -i (np. presidentti – prezydent).

Spółgłoski dźwięczne, które w języku fińskim występują w szczątkowej postaci, w zapożyczeniach bardzo często tracą dźwięczność, co niekoniecznie znajduje odbicie w zapisie[19].

Podział słowa na sylaby

Przyjęty w j. fińskim podział na sylaby różni się subtelnie od przyjętego w języku polskim, co jest o tyle istotne, że reguły pewnych ważnych zjawisk fonetycznych i gramatycznych występujących w języku fińskim, wyrażone są poprzez odniesienie do liczby lub cech sylab.

W języku fińskim przy podziale na sylaby analizuje się słowo litera po literze od początku do końca i przyjmuje się, że granica pomiędzy sąsiednimi sylabami przebiega przed daną głoską, gdy spełnia ona jedno z trzech następujących kryteriów:

  • jest spółgłoską występującą po samogłosce i przed samogłoską (otoczoną przez samogłoski), lub
  • jest spółgłoską występującą po spółgłosce i przed samogłoską, lub
  • jest samogłoską występującą po samogłosce, z którą nie tworzy ani samogłoski długiej ani dyftongu

Przykłady podziału wyrazów na sylaby: mies (mężczyzna) → mies (sł. jednosylabowe), poika (chłopiec) → poi-ka, tyttö (dziewczynka) → tyt-tö, penkki (ławka) → penk-ki, liikenteeseen (w ruch [uliczny]) → lii-ken-tee-seen, musiikki (muzyka) → mu-siik-ki, musiikkia (muzyka [przyp. partitiivi]) → mu-siik-ki-a, musiikkien ([tych] muzyk) → mu-siik-kien, musiikissa (w muzyce) → mu-sii-kis-sa, haluaisin (chciałbym) → ha-lu-ai-sin, itd.

Harmonia samogłoskowa

System fińskiej harmonii wokalicznej: na niebieskim tle samogłoski przednie, żółtym – tylne, zielonym – neutralne

Do głównych prawideł fińskiej fonologii należy harmonia samogłosek . Samogłoski ze względu na miejsce artykulacji dzielą się na przednie ä, ö, y, tylne a, o, u i obojętne: e i. Samogłoski tylne nie mogą występować w słowie razem z przednimi. Końcówki i liczne w języku fińskim sufiksy są dopasowywane do samogłosek występujących w słowie:

  • talo (dom) – talossa (w domu)
  • metsä (las) – metsässä (w lesie)

Samogłoski e i i są neutralne (obojętne) i mogą występować w słowie z obiema grupami. Gdy wyraz składa się z samych samogłosek neutralnych, dołącza końcówkę z samogłoskami przednimi:

  • tie (droga) – tiellä (na drodze)

Z powyższej reguły wyłamują się formy partitiivi dla rzeczowników meri (morze) → meressä (w morzu), ale merta (morze part.) oraz veri (krew) → veressä (we krwi), ale verta (krew part.).

W wyrazach złożonych harmonia musi być zachowana w każdym członie z osobna. Samogłoski w końcówce są dopasowywane do samogłosek w ostatnim członie:

  • Pohjanmeri (Morze Północne) – Pohjanmeressä (w Morzu Północnym)

Obce słowa zawierają czasem samogłoski zarówno przednie, jak i tylne. W niestarannej wymowie zamienia się często przednie samogłoski na odpowiadające im tylne. Na przykład Olympia przez większość mówców jest wymawiana jak / 'olumpia /. W języku pisanym dołączana końcówka odpowiada ostatniej samogłosce słowa.

Wymiana stóp

Spółgłoski k, p i t podczas odmiany przez przypadki i osoby ulegają procesowi wymiany stóp . Mogą występować w stopie "słabej" jak również "mocnej". Ogólna zasada stosowania stopy opiera się na kontekście fonetycznym – jeśli sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską np. katu – ulica – używa się stopy mocnej, przy zamkniętej sylabie spółgłoska występuje w formie słabej (kadun). Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego istnieją pewne nieregularności w procesie wymiany stóp, np. przed długą samogłoską spółgłoska występuje na stopie mocnej, nawet jeśli sylaba jest zamknięta (np. katuun – do ulicy, w ulicę). W przypadku liczby mnogiej formy podstawowe wyrazów – bezokolicznik w czasowniku, mianowniku w rzeczowniku – znajdują się w stopie mocnej. Jednak istnieją wyrazy, które ulegają procesowi odwrotnemu: w formach podstawowych występują w stopie słabej, podczas gdy formy fleksyjne przyjmują stopę mocną (np. liike – ruch, liikkeen – ruchu).

Są dwa podstawowe warianty wymiany stóp – jakościowa i ilościowa. Przy zmianie ilościowej geminata (podwójna spółgłoska) występuje w stopie mocnej, stopa słaba to redukcja do pojedynczej spółgłoski:

  • kkk: pankki (bank) → pankin (banku)
  • ppp: oppia (uczyć się) → opin (uczę się)
  • ttt: katto (dach) → katot (dachy)

Wymiana jakościowa dotyczy pojedynczych spółgłosek k, p i t, jak też licznych zbitek spółgłosek. Ten sposób wymiany stóp nie jest już produktywny – nie dotyczy słów nowo powstałych: porównaj: katu (ulica) – kadun (ulicy) ale już auto (auto) – auton.

  • k: reikä (dziura) → reiät (dziury)
  • pv: rapu (rak) → ravun (raka)
  • td: paita (koszula) → paidat (koszule)
  • nkng: HelsinkiHelsingissä (w Helsinkach)
  • mpmm: kampa (grzebień) → kammat (grzebienie)
  • ltll: valta (potęga) → vallan (potęgi)
  • ntnn: antaa (dać) → annan (daję)
  • rtrr: parta (broda) → parran (brody)

Przypadki szczególne:

  • hkehje: rohkenen (ośmielam) → rohjeta (ośmielać)
  • lkelje: hylkeen (foki)(gen.) → hylje (foka)
  • rkerje: särkeä (złamać) → särjen (łamię)
  • ukuuvu: luku (liczba) → luvun (liczby)
  • ykyyvy: kyky (zdolność) → kyvyn (zdolności)
  • UVkVUV'V gdzie U symbolizuje dow. samogłoskę, a V inną samogłoskę (przed i po k): raaka (surowy [niegotowany]) → raa'at (surowe); w tych (rzadkich) przypadkach głoska k zmienia się w zwarcie krtaniowe , które w zapisie oznaczane jest apostrofem.

Przypadki, w których wymiana nie zachodzi:

  • sk: tuska (cierpienie) → tuskan (cierpienia)
  • sp: piispa (biskup) → piispan (biskupa)
  • st: posti (poczta) → postin (poczty)
  • tk: matka (podróż) → matkan (podróży)

Przypadki, w których wymiana zachodzi okazjonalnie:

  • hk: keuhko (płuco) → keuhkot (płuca)
  • ale dla niektórych wyrazów hkh: nahka (skóra [materiał]) → nahasta (ze skóry)

Zmiany samogłoskowe

Różne często używane końcówki i wrostki, które zaczynają się głoską i, powodują przemianę samogłosek, do których zostają doczepione (dotyczy rdzeni kończączych się samogłoską). Proces ten dotyczy najczęściej:

  • wrostka liczby mnogiej (poza mianownikiem l.mn.) -i-
  • końcówek stopnia najwyższego przymiotników -in oraz przysłówków -immin
  • wrostka czasu przeszłego imperfekt -i-
  • wrostka trybu przypuszczającego -isi-

W większości przypadków dana samogłoska poprzedzająca przekształca się w identyczny sposób niezależnie tego, jaka końcówka lub wrostek wywołała przemianę. W niektówych jednak przypadkach występują różnice. Poniższa tabela przedstawia możliwe zmiany:

Samogłoska(i)W liczbie mnogiejW st. najwyższymW cz. imperfektW tr. przypuszczającym
samogłoski długie (np. aa)ulegają skróceniu, np. saan (mogę) → sain (mogłem)
dyftongi ie, uo i pierwsza litera dyftongu zostaje zredukowana, np. suo (bagno) → soissa (w bagnach)
dyftongi kończące się na i (np. ei)końcowe i zostaje zredukowane, np. voi (masło) → voissa (w masłach)
krótkie o, ö, u lub ynie ulega zmianie, np. talo (dom) → taloissa (w domach)
krótkie ezostaje zredukowane, np. lapse- (rdzeń dla lapsi - dziecko) → lapsia (dzieci part. l.mn.)
krótkie iulega zamianie na e, np. tuoli (krzesło) → tuoleilla (na krzesłach)zostaje zredukowane, np. opin (uczę się) → oppisin (uczyłbym się)
krótkie ä1) zazwyczaj zostaje zredukowane, np. päivä (dzień) → päiviä (dni part. l.mn.)

2) ulega zamianie na ö w wyrazach o trzech lub więcej sylabach, gdy poprzednia sylaba zawiera krótkie i lub y, np. päärynä (gruszka) → päärynöitä (gruszki part. l.mn.)
zostaje zredukowane, np. kestän (trwam) → kestin (trwałem)pozostaje b.z. np. kestän (trwam) → kestäisin (trwałbym)
krótkie a1) w wyrazach 2-sylabowych
1a) ulega zmianie na o, gdy w 1. sylabie występuje a, e lub i, np. sana (słowa) → sanoissa (w słowach)
1b) zostaje zredukowanem gdy w 1. sylabie występuje o lub u, np. muna (jajko) → munissa (w jajkach)

2) w rzeczownikach o trzech lub więcej sylabach
2a) ulega zmianie na o, gdy poprzednia sylaba zawiera jedynie i lub gdy krótkie a jest poprzedzane przez dwie spółgłoski lub krótkie l, n lub r, np apina (małpa) → apinoita (mayłpy part. l.mn.)
2b) zostaje zredukowane w pozostałych przypadkach, np. sanoma (wiadomość) → sanomissa (w wiadomościach), przy czym dla niektórych wyrazów obie formy są dopuszczalne

3) zostaje zredukowane we wszystkich przymiotnikach, np. vaikea (trudny) → vaikeissa (w trudnych)
zostaje zredukowane, np. vanha (stary) → vanhin (najstarszy)1) w czasownikach 2-sylabowych
1a) ulega zmianie na o, gdy w 1. sylabie występuje a, e lub i, np. alan (zaczynam) → aloin (zacząłem)
1b) zostaje zredukowanem gdy w 1. sylabie występuje o lub u, np. otan (biorę) → otin (wziąłem)

2) zostaje zredukowane w czasownikach o trzech lub więcej sylabach, np. rakastan (kocham) → rakastin (kochałem)
pozostaje bez zmian, np. muistan (pamiętam) → muistaisin (pamiętałbym)

Ani wymiany stóp, ani opisanych zmian samogłosek przed i, nie należy mylić z regułami konstrukcji poszczególnych rdzeni i poszczególnych form czasów, trybów, itd. Przykładowo fakt, że czasownik tarvita (potrzebować) w czasie przeszłym przyjmuje formy m.in. tarvisin, tarvisit nie jest przejawem wymiany stóp, zaś to że rdzeń strony biernej czasownika antaa (dawać, pozwalać) przybiera formę anne- nie jest przejawem podanych zmian samogłoskowych. Są to odrębne i mniej uniwersalne mechanizmy.

Sandhi

Fińskie sandhi jest nadzwyczaj częste, pojawia się między wieloma wyrazami i morfemami , zarówno w standardowym języku formalnym jak i w codziennym języku mówionym. Najczęściej nie jest zapisywane, występuje prawie wyłącznie w transkrypcji dialektów . Można wyróżnić dwa rodzaje sandhi: prostą asymilację z uwzględnieniem miejsca artykulacji (np. npmp). Druga to geminacja spółgłoski inicjalnej na granicy morfemów.

Geminacja (podwojenie) spółgłoski otwierającej morfem (fin, loppukahdennus) występuje, gdy poprzedzający morfem jest zakończony samogłoską i należy do jednej z następujących klas morfologicznych:

  • rzeczowniki zakończone na -e (oprócz kilku wyrazów zapożyczonych)
  • przypadków zakończonych na -e: allativus -lle, występujący tylko w skostniałych zwrotach sublativus – nne (jak w tänne) i prolativus -tse (jak w meritse)
  • pierwszy bezokolicznik (forma słownikowa)
  • tryb rozkazujący 2 osoby liczby pojedynczej i jego przeczenie, jak również forma przeczące czasu teraźniejszego
  • przeczenie w trybie rozkazującym trzeciej osoby liczby pojedynczej i wszystkich osób liczby mnogiej: älkää tehkökään sitä (nie rób tego) [ tehkøkːæːn ]
  • niektóre słowa jak kai (chyba) czy tai (lub)

Podwojenie może pojawić się między morfemami pojedynczego słowa, jak np. w / minulle / + / kin / → / minullekkin / (zapisywane minullekin) jak też między częściami słów złożonych: / perhe / + / pɑlɑʋeri / → / perheppɑlɑʋeri / (spotkanie rodzinne) oraz między całymi wyrazami: / tule / + / tænne / → / tulettænne / (chodź tu!) Reguły te obowiązują w oficjalnym języku fińskim, choć w niektórych południowo-zachodnich dialektach zjawisko sandhi nie występuje.

Gramatyka

Budowa języka

Język fiński jest językiem aglutynacyjnym, czyli opartym o niezależne przyrostki (sufiksy, końcówki) dołączane jeden za drugim do rdzenia wyrazu. W ten sposób realizowana jest zawartość treściowa, która w językach indoeuropejskich często oddawana jest analitycznie przy użyciu oddzielnych słów.

Jedno słowo można poszerzyć o kilka sufiksów, poszerzając lub zmieniając jego znaczenie. Za przykład niech posłuży powstałe ze słowa talo (dom) słowo taloissanikinko (czy też w moich domach?). Poniżej wyszczególniono kolejne sufiksy, które się na to długie słowo złożyły. Każda z form pośrednich jest również poprawna i ma swoje znaczenie:

  • talo – dom (rdzeń wyrazu)
  • talossa – w domu (dodany sufiks przypadka inessiivi -ssa o znaczeniu "w [wewnątrz]")
  • taloissa – w domach (dodany sufiks liczby mnogiej -i-, który pojawia się przed końcówką przypadka - jest więc de fakto wrostkiem)
  • taloissani – w moich domach (dodany sufiks dzierżawczy -ni oznaczający "mój")
  • taloissanikin – w moich domach też (dodany sufiks -kin oznaczający "też")
  • taloissanikinko – czy też w moich domach? (dodany sufiks pytający -ko, zbliżony do staropolskiego -li?)

W przeciwieństwie do języków fleksyjnych, np. j. polskiego czy łaciny, sufiksy są zazwyczaj jednoznaczne, co oznacza, że jeden sufiks pełni tylko jedną funkcję i zwrotnie – jedna funkcja oddawana jest za pomocą tylko jednego sufiksu. Na przykład -i- w wyrazie taloissa (w domach) oznacza liczbę mnogą, a -ssa jest końcówką przypisaną przypadkowi inessiivi . Dla porównania w języku polskim końcówka -y może być cechą liczby mnogiej (Niemcy) lub też cechą dopełniacza lub celownika liczby pojedynczej (pracy), a z kolei dopełniacz liczby pojedynczej ma kilka różnych końcówek, nawet w ramach jednego rodzaju, np. dla rodzaju męskiego: -a, -u, -i lub -y (por. kubka, sosu, kolegi, poety). Od fińskiej jednoznaczności są jednak też pewne wyjątki, na przykład oddanie mianownika i biernika liczby mnogiej przez sufiks -t z pominięciem występującego w pozostałych przypadkach wrostka liczby mnogiej -i.

Przykład użycia konstrukcji równoważnikowej

Syntetyczne podejście cechuje również fińską składnię – w miejsce zdań podrzędnych często występują zwarte struktury równoważnikowe (tzw. lauseenvastikkeet – równoważniki zdania), konstruowane przy pomocy imiesłowów bądź bezokoliczników. Przykładowo, komunikat widniejący na zdjęciu zamieszczonym obok oznacza parkowanie tylko dla tych, którzy zarezerwowali miejsce i jest wyrażony równoważnikiem zdania, bez użycia zdania podrzędnego. Podkreślony fragment został oddany jednym słowem varanneille - formą imiesłowu przeszłego czynnego od czasownika varata (rezerwować).

Pod względem typologicznym język fiński jest jednak dość bliski językom indoeuropejskim. Zdania wyrażone równoważnikami mogą zostać zastąpione przez zdania podrzędne przydawkowe. W przeciwieństwie do innego języka ugrofińskiego – węgierskiego, jak również większości innych języków aglutynacyjnych, przymiotnik w funkcji przydawki przyjmuje końcówkę określanego rzeczownika – por. węgierskie nagy ház (duży dom) – nagy házakban (w dużych domach) z fińskim iso taloisoissa taloissa. Również szyk wyrazów w zdaniu przypomina występujący w większości języków indoeuropejskich schemat SVOpodmiotorzeczeniedopełnienie , a nie podmiotdopełnienieorzeczenie , który z reguły spotyka się w językach aglutynacyjnych. Język fiński nie jest więc idealnym przykładem języka aglutynacyjnego w czystej formie.

Grupa rzeczownika

Pierwsza strona pierwszej fińskiej powieści Aleksis KiviSiedmiu braci

Do grupy tej należą: rzeczowniki , przymiotniki , zaimki i liczebniki . Końcówki przypadków są jednakowe dla całej grupy rzeczownika. Podział na poszczególne paradygmaty przebiega według zmian zachodzących w rdzeniu wyrazu.

W języku fińskim nie występuje przedimek ani rodzajnik , jak również zjawisko rodzaju gramatycznego . Nawet w trzeciej osobie liczby pojedynczej nie rozróżnia się rodzaju – hän oznacza zarówno on jak i ona. Jedyne rozróżnienie dotyczy osób i nieosób (rzeczy): hän stosuje się do osób, se – do rzeczy (w mowie bardzo potocznej również do osób).

Typy deklinacji

Istnieje wiele paradygmatów odmiany rzeczownika, przy czym dotyczą one zmian zachodzących w rdzeniu, a nie końcówek, które są zawsze takie same. Aby odmienić wyraz, należy najpierw przyporządkować go do określonego typu, co w konsekwencji da odpowiedni rdzeń wyrazu dla każdej kocówki:

  • forma podstawowa nominatiivi (mianownik)
  • rdzeń samogłoskowy (który wykorzystuje się przy większości końcówek, jak -n, -lle, -ksi)
  • rdzeń spółgłoskowy, istniejący tylko wtedy, gdy partitiivi przyjmuje końcówkę -ta|-tä (który wykorzystuje się przy niektórych formach)
  • rdzeń liczby mnogiej (który wykorzystuje się przy niektórych formach l.mn.)

W procesie odmiany rdzeń zmienia formę w zależności od zastosowanej wymiany stóp. Ze względów historycznych zmiany nie zawsze są regularne (por. lasilasin – szkło i vuosivuoden – rok). Niektóre przymiotniki nie odmieniają się.

WyrazDopełniaczPartitivus Sg.Partitivus Pl.cechaZnaczenie
talotalontaloatalojana -o/ö, -u/ydom
iltaillaniltaailtojadwusylabowe na -a, 1. samogł. a/e/iwieczór
kuumakuumankuumaakuumiadwusylabowe na -a, 1. samogł. o/ugorący
omenaomenanomenaaomenoitatrzysylabowe na -a/äjabłko
lasilasinlasialasejana -i z genetiivi -inszkło, szklanka
vuosivuodenvuottavuosiana -sirok
vuodevuoteenvuodettavuoteitatrzysylabowe na -ełóżko
ihminenihmisenihmistäihmisiäna -nenczłowiek
rikasrikkaanrikastarikkaitana -as/äsbogaty
kiitoskiitoksenkiitostakiitoksiana -os/öspodziękowanie
puhunutpuhuneenpuhunuttapuhuneitaimiesłowyten, który mówił

Tabela pokazuje przykłady najważniejszych typów deklinacyjnych. Z podanych form wyprowadzane są pozostałe.

Przypadki

W języku fińskim istnieje piętnaście zasadniczych przypadków , tzw. przymiotnikowych. Większość z nich funkcjonuje w językach indoeuropejskich (w tym polskim) jako przyimki . Przypadki dzielą się wewnętrznie na gramatyczne (mające podobne funkcje do polskich), lokalne (określające relacje miejsca w stosunku do desygnatu), abstrakcyjne (określające stany i ich przemiany) oraz tzw. przypadki marginalne (niezbyt produktywne w języku współczesnym i poza utartymi formami często zastępowane wyrażeniami z przyimkami i poimkami ). Oprócz tych 15 przypadków przymiotnikowych istnieje dalszych 12 przypadków przysłówkowych, które są również w większości nieproduktywne. Jednocześnie jednak ich skostniałe formy występują w języku nagminnie.

Przypadek tworzy się dodając końcówkę przypadka do rdzenia wyrazu. Końcówki większości przypadków są takie same dla poszczególnych typów morfologicznych rzeczowników, ale nie jest to reguła absolutna. Końcówki liczby mnogiej są w większości przypadków identyczne z końcówkami liczby pojedynczej, przy czym między rdzeniem i odpowiednim sufiksem pojawia się wrostek -i-, por. np. l.poj. talossa (w domu) i l.mn. taloissa (w domach). Także od tej reguły są wyjątki, z których najbardziej widocznym jest mianownik liczby mnogiej, przyjmujący końcówkę -t, talot (domy).

Nie wszystkie przypadki używane są równie często. Najczęściej pojawiają się: mianownik l. poj. – 35,24% (spośród wszystkich form deklinacyjnych), dopełniacz l. poj. – 15,69%, mianownik l. mn. – 9,89% najrzadziej – abessivus – 0,01%[20]

PrzypadekKońcówki l.p.Końcówki l.mn.Przykład (l.poj, l.mn.)Odp. polskiZnaczenie, objaśnienia
Przypadki gramatyczne
Nominatiivi -ttalo, talot
, yöt
liikenne, liikenteet
dom, domy
noc, noce
ruch6), ruchy
forma podstawowa występująca w słownikach, często podmiot zdania, odp. wołacza (więcej )
Genetiivi -n-(i/j)en2), -(i)den równ. z -(i)tten, wyj. -(i)ntalon, talojen
yön, öiden/öitten
liikenteen, l..nteiden (-tten)
domu, domów
nocy, nocy (l.mn.)
ruchu, ruchów
przynależność (czego? czyj?), czasami podmiot zdania, wyst. z przy- i poimkami (więcej )
Akkusatiivi ∅ oraz -n1)-ttalon i talo, talot
yön i , yöt
l..nne i l..nteen, liikenteet
dom, domy
noc, nocy
ruch, ruchy
często dopełnienie bliższe w akkusatiivi (więcej )
Partiviivi -a|-ä, -ta|-tä, -tta|-ttä-(i/j)a|-(i/j)ä, -(i)ta|-(i)tätaloa, taloja
yötä, öitä
liikennettä, liikenteitä
dom part., domy part.
noc part., noce part.
ruch part., ruchy part.
przyp. cząstkowy, nieoznaczona liczba, nieokreśloność, często podmiot lub dop. bl. w partitiivi, wyst. z przy- i poimkami (więcej )
Przypadki lokalizacji wewnętrznej
Inessiivi -ssa|-ssä-(i)ssa|-(i)ssätalossa, taloissa
yössä, öissä
liikenteessä, liikenteissä
w domu, w domach
w nocy, w nocach
w ruchu, w ruchach
poł. we wnętrzu lub w przestrzeni (gdzie? w czym?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Elatiivi -sta|-stä-(i)sta|-(i)stätalosta, taloista
yöstä, öistä
liikenteestä, liikenteistä
z domu, z domów
z nocy, z nocy (l.mn.)
z ruchu, z ruchów
wyprowadzenie z wnętrza (skąd? do czego? o czym?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Illatiivi -Vn3), -hVn, -seen-(i)hin, -(i)siintaloon, taloihin
yöhön, öihin
liikenteeseen, liikenteisiin
do domu, do domów
w noc, w noce
w ruch, w ruchy
wprowadzenie do wnętrza (dokąd? do czego?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Przypadki lokalizacji zewnętrznej
Adessiivi -lla|-llä-(i)lla|-(i)llätalolla, taloilla
yöllä, öillä
liikenteellä, liikenteillä
na domu, na domach
w nocy, w nocach (dosł. na)
na ruchu, na ruchach
poł. na powierzchni obiektu (gdzie? na czym?) lub w jego pobliżu (przy czym?), również (czym?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Ablatiivii -lta|-ltä-(i)lta|-(i)ltätalolta, taloilta
yöltä, öiltä
liikenteeltä, liikenteiltä
z domu, z domów [z dachu]
z nocy, z nocy (l.mn.)
z ruchu, z ruchów
wyprowadzenie z pow. obiektu (skąd? z czego?) lub z jego pobliża (od czego?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Allatiivi -lle-(i)lletalolle, taloille
yölle, öille
liikenteelle, liikenteille
na dom, na domy
na noc, na noce
na ruch, na ruchy
umieszczenie na pow. obiektu (dokąd? na co?) lub w jego pobliżu (do czego?), odp. celownikowi w j. pol. (czemu?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Przypadki abstrakcyjne
Essiivi -na|-nä-(i)na|-(i)nätalona, taloina
yönä, öinä
liikenteenä, liikenteinä
jako dom, domy
jako noc, noce
jako ruch, ruchy
stan, postać, rola, funkcja (jako co? w jakim charakterze?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Translatiivi -ksi-(i)ksitaloksi, taloiksi
yöksi, öiksi
liikenteeksi, liikenteiksi
w dom, domy (zmienić się)
w noc, noce (zmienić się)
w ruch, ruchy (zm. się)
zmiana stanu, postaci, roli, funkcji, różne znaczenia przenośne (więcej )
Przypadki marginalne
Abessiivi -tta|-ttä-(i)tta|-(i)ttätalotta, taloitta
yöttä, öittä
liikenteettä, liikenteittä
bez domu, domów
bez nocy, nocy (l.mn.)
bez ruchu, ruchów
stan polegający na byciu pozbawionym czegoś (bez czego?), różne znaczenia przenośne (więcej )
Instruktiivi -n (rzadko)-(i)njalan, käsin4)nogą, ręką (dosł. rękoma)sposób (jak? czym?), z reguły w liczbie mnogiej, w użyciu formy tylko dla wybranych wyrażeń (więcej )
Komitatiivi – (nie wyst.)-(i)ne-5)taloineen
öineen
liikenteineen
z (jego) domem/domami
z (jego) nocą/nocami
z (jego) ruchem/ruchami
przyporządkowanie w grupę, związek (z kim? z czym?); zawsze w liczbie mnogiej (więcej )

1) w l. poj. akkusatiivi posiada równolegle dwie formy; zasady ich doboru są wyszczególnione niżej
2) w końcówkach liczby mnogiej (i) symbolizuje znacznik liczby mnogiej; między samogłoskami przyjmuje formę (j); nie należy ściśle rzecz biorąc do końcówki przypadka
3) podwojenie ostatniej samogłoski + n
4) dla słów talo, , liikenne formy w tym przypadku istnieją (taloin, öin, liikentein), ale nie są używane; zamiast tego pokazano formy słów jalka (noga) oraz käsi (ręka)
5) rzeczowniki w komitatiivi wymagają dodania sufiksu dzierżawczego
6) w znaczeniu ruch uliczny

Nominatiivi

Nominatiivi (łac. nominativus, pol. mianownik) jest podstawową formą słów z grupy rzeczownika, a także formą, w jakiej wymieniane są one w słowniku. W l.poj. nie stosuje się przy nim żadnej końcówki. W l.mn. końcówką jest -t (wrostek liczby mnogiej -i- nie występuje).

W stosunku do języka polskiego nominatiivi najbardziej przypomina polski mianownik. W języku fińskim pełni następujące funkcje:

  • w nominatiivi występuje często podmiot zdania, zwłaszcza tam, gdzie jest on dobrze określony i policzalny, np mies seisoo kadulla (mężczyzna stoi na ulicy)
  • w nominatiivi występują wyrażenia odpowiadające użyciu polskiego wołacza, np. Liettua! Isänmaani! (Litwo! Ojczyzno moja!); w j. fińskim nie występują odrębne formy wołacza
  • w nominatiivi występują przymiotniki (ew. imiesłowy) w l.poj., określające właściwości rzeczowników policzalnych w l.poj., np. auto on nopea (samochód jest szybki), a także przymiotniki (ew. imiesłowy) w l.mn., określające właściwości rzeczowników w l.mn., w pewnych określonych przypadkach, m.in. gdy rzeczownik nie posiada liczby pojedynczej, jest nazwą parzystej części ciała, występuje z zaimkiem wskazującym, lub gdy przymiotnik reprezentuje cechę typową (nieodłączną) danego rzeczownika, odpowiednio np. sakset ovat terävät (nożyczki są ostre), jalat olivat pitkät (nogi były długie), nämä kirjat ovat kalliit (te książki są drogie) oraz sitruunat ovat keltaiset (cytryny są żółte [zazwyczaj])

Liczebniki w nominatiivi (za wyjątkiem 1), wymuszają na określanym wyrażeniu przyjęcie formy partitiivi ( ) l.poj.

Genetiivi

Genetiivi (łac. genetivus, pol. dopełniacz) określa przynależność, odpowiada często na pytania "czego?" oraz "czyj?". W l.poj. charakteryzuje się końcówką -n. W l.mn., w zależności od postaci wyrazu odmienianego, może przyjmować formę -(i)en, -ten lub zamiennie -(i)tten lub -(i)den, gdzie (i) oznacza wrostek liczby mnogiej. W wypadku gdy znacznik l.mn. -i- znajduje się pomiędzy dwiema samogłoskami, przyjmuje on postać -j-. Warto zwrócić uwagę, że w przypadku końcówki -ten znacznik liczby mnogiej -i- ulega zupełnej redukcji (np. ihmisten (ludzi)). W przypadku niektórych wyrazów w l.mn., funkcjonuje na zasadzie oboczności również końcówka -(i)n (np. jalkain obok jalkojen (nóg)).

W stosunku do języka polskiego genetiivi najbardziej przypomina polski dopełniacz. Pełni jednak zupełnie inne funkcje umowne (np. nie występuje w formie dopełnienia bliższego w zdaniach przeczących, gdzie pojawia się zamiast tego partitiivi). W języku fińskim pełni następujące funkcje:

  • określa relacje przynależności, np. Helmin auto (samochód Helmi)
  • występuje z poimkami, np. sinun vieressä (obok ciebie), kylän keskellä, lattian alla (pod podłogą); niektóre poimki występują jednak też z partitiivi (patrz poniżej), zaś niektóre poimki występujące z genetiivi występują z partitiivi jako przyimki
  • w genetiivi występuje podmiot1) w zdaniach z czasownikami täytyy oraz pitää (musieć) oraz w podobnych im zdaniach z czasownikiem olla (być) i imiesłowami, np. hänen piti mennä (musiał/powinien iść), hänen oli mentävä (musiał iść)
  • w genetiivi występuje podmiot1) w zdaniach typu meidän oli hyvä olla (było nam dobrze/dobrze się czuliśmy)
  • genetiivi występuje też w różnych wyrażeniach z imiesłowami i bezokolicznikami, np. Helmin ostama auto (samochód kupiony przez Helmi), syksyn tullessa (gdy przychodzi jesień), heidän tultua (po ich przyjściu)
  • w genetiivi występują określniki przynależności w zdaniach typu tämä auto on minun (ten samochód jest mój)
  • przypadkiem genetiivi rządzi m.in. czasownik:
  • antaa (w znaczeniu pozwolić), w twierdzeniach np. hän antoi minun mennä (pozwolił mi iść) oraz przeczeniach hän ei ikinä anna minun mennä (on nigdy nie pozwoli mi iść)

1) tradycyjne ujęcia gramatyki fińskiej wprowadzają czasami specjalną nazwę dla występujących w tej roli wyrażeń w genetiivi, odróżniając je od podmiotu i w konsekwencji uznając te zdania za bezpodmiotowe.

Akkusatiivi

Akkusatiivi (łac. accusativus, pol. biernik) w l.poj. występuje w dwóch formach - tzw. genetiiviakkusatiivi, która jest identyczna z genetiivi (przyjmuje końcówkę -n) oraz nominatiiviakkusatiivi, która jest identyczna z nominatiivi (nie posiada końcówki). W l.mn. forma akkusatiivi jest identyczna z nominatiivi l.mn (przyjmuje końcówkę -t). Wyjątkami od tej reguły są zaimki osobowe oraz zaimek pytajny kuka, przyjmujące w akkusatiivi końcówkę -t, a także liczebniki (za wyjątkiem 1), które w akkusatiivi przyjmują zawsze postać identyczną z nominatiivi (do tego wymuszają wtedy na rzeczowniku przyjęcie postaci partitiivi l.poj.).

W stosunku do języka polskiego akkusatiivi najbardziej przypomina polski biernik. W języku fińskim pełni następujące funkcje:

  • w akkusatiivi występuje dopełnienie bliższe czasowników, gdy:
  1. czasownik nie rządzi innym przypadkiem oraz
  2. czasownik nie jest zaprzeczony, ani nie są spełnione żadne pozostałe warunki, które uzasadniałyby przyjęcie przez dopełnienie przypadka partitiivi ( )
  • występuje w wyrażeniach określających czas trwania, odległość oraz w pewnych podobnych, tam gdzie nie ma podstaw do użycia partitiivi. Przykładowo: olen ollut siellä viikon (byłem tam przez tydzień), ole siellä viikko! (bądź tam przez tydzień!), kävin kerran Puolassa (byłem raz/pewnego razu w Polsce), juostiin kilometri (przebiegnięto [jakieś osoby przebiegły] kilometr).

Jeżeli dopełnienie bliższe ma wystąpić w akkusatiivi, to kryteria doboru formy są następujące:

  • formy nominatiiviakkusatiivi używa się w l.poj., gdy:
  • czasownik występuje w stronie biernej, np. auto varastettiin yöllä (samochód skradziono w nocy), lub
  • czasownik występuje w trybie rozkazującym, np. osta auto! (kup samochów!), lub
  • podmiot występuje w genetiivi, np. minun täytyy ostaa kirja (muszę/powinienem kupić książkę)
  • w pozostałych wypadkach w l.poj. używa się formy genetiiviakkusatiivi, np. ostin auton (kupiłem samochód)
  • w l.mn. używa się formy l.mn. niezależnie od typu zdania, np. ostin autot (kupiłem samochody), autot varastettiin yöllä (samochody skradziono w nocy)
  • zasady doboru formy akkusatiivi l.poj. dla wyrażeń dot. czasu i odległości są takie same, jak dla innych wypowiedzi
Partitiivi

Partitiivi (łac. partitivus) wyraża cząstkowość, niekompletność, niepoliczalność oraz niedokonaność. Przyjmuje końcówki -a|-ä, -ta|-tä oraz w l.poj. dodatkowo -tta|-ttä. W wypadku gdy znacznik l.mn. -i- wypada pomiędzy dwiema samogłoskami, ulega on zamianie na -j-.

Nie ma odpowiednika w języku polskim, ale jego funkcje umowne często pokrywają się z funkcjami polskiego dopełniacza, a w formie dopełnienia w zdaniu twierdzącym odpowiada polskiemu biernikowi. W języku fińskim pełni następujące funkcje:

  • występuje w liczbie pojedynczej po liczebnikach głównych większych od 1, występujących w nominatiivi ( ) lub akkusatiivi ( ), np. kaksi tyttöa (dwie dziewczynki)
  • występuje w l.poj. lub l.mn. po rzeczownikach określających liczbę, ilość, lub miarę, np. kilo omenoita (kilo jabłek), vähän vettä (trochę wody), pala suklaata (kawałek czekolady)
  • występuje z wybranymi przyimkami i poimkami, w tym m. in. lähellä (w pobliżu), ilman (bez), ennen (przed [czas]), pitkin (wzdłuż), kohti (w stronę), kohtaan (w stroną) varten (w celu), np. lähellä kylää (blisko wsi), sinua kohtaan (do ciebie [np. uczucie]), tietä pitkin (wzdłuż drogi)
  • występuje w wyrażeniach określających materiał, z którego coś się składa lub jest zrobione, np. tämä tuoli on puuta (to krzesło jest drewniane), również w znaczeniu przenośnym np. tämä tuoli on roskaa (to krzesło to śmieć)
  • w konstrukcjach równoważnikowych z użyciem czasownika przeczącego ei występuje w znaczeniu "brak" lub "nie ma", np. w Finlandii często spotyka się znak ei talvikunnossapitoa (brak zimowego utrzymania w dobrym stanie [w sensie: dane miejsce nie jest zimą odśnieżane/posypywane piaskiem]), ei läpikulkua (nie ma przejścia)
  • w partitiivi występuje często podmiot zdania, zwłaszcza tam, gdzie jest on nieokreślony i/lub niepoliczalny, np. kadulla seisoo miehiä (na ulicy stoją [jacyś] mężczyźni), jääkaapissa on olutta (w lodówce jest piwo [bliżej nieokreślona ilość piwa])
  • w partitiivi występuje często dopełnienie bliższe zdania, zwłaszcza tam gdzie jest ono nieokreślone, niepoliczalne, np. hän antoi minulle kahvia (dał mi kawy [jakąś ilość])
  • w partitiivi występuje dopełnienie bliższe w zdaniach w czasie przeszłym, kiedy zdanie ma mieć sens niedokonany (również wtedy, gdy dopełnienie to jest określone i/lub policzalne), np. mies näki koiraa (mężczyzna widział psa [być może bardzo konkretnego, zależy od kontekstu])
  • w partitiivi występuje dopełnienie bliższe w zdaniach w czasie teraźniejszym, kiedy zdanie ma mieć sens teraźniejszy (również wtedy, gdy dopełnienie to jest określone i/lub policzalne), np. luen kirjaa (czytam książkę); nieużycie partitiivi zazwyczaj nadaje zdaniu sens przyszły
  • w partitiivi występuje dopełnienie bliższe w zdaniach przeczących, o ile tylko czasownik nie rządzi innym przypadkiem w przeczeniu, np. en näe sitä tyttöä (nie widzę tej dziewczynki); dotyczy to również wszystkich liczebników, np. en näe kahta tyttöä (nie widzę dwóch dziewczynek)
  • w partitiivi występują przymiotniki (ew. imiesłowy) w l.poj., określające właściwości rzeczowników niepoliczalnych, np. kahvi on kuumaa (kawa jest gorąca), a także przymiotniki (ew. imiesłowy) w l.mn. określające właściwości rzeczowników w l.mn., wszędzie tam, gdzie niespełnione są kryteria użycia nominatiivi ( ), np. omenat ovat puolalaisia (jabłka są polskie).
  • w partitiivi występują zazwyczaj przymiotniki (ew. imiesłowy) w zdaniach, których podmiotem jest bezokolicznik, zdanie podrzędne, lub gdy podmiot nie istnieje, np. on parasta syödä jotain (najlepiej coś zjeść), on naurettavaa, että ... (to śmieszne, że), Linnanmäellä oli kivaa (W Linnanmäki [parku rozrywki w Helsinkach] było fajnie); od tej reguły ją jednak wyjątki, w których dopuszczalne jest użycie nominatiivi zamiast partitiivi np. (oli) hauska(a) tutstua (miło było poznać).
  • przypadkiem partitiivi rządzi kilkadziesiąt różnych czasowników, które można ogólnie podzielić na dwie grupy:
  • czasowniki wyrażające emocje m. in.: rakastaa (kochać), vihata (nienawidzić), sääliä (żałować [współczuć komuś]), kaivata (tęsknić), pelätä (bać/obawiać się)2), np. pelkään koiria (boję się psów)
  • czasowniki wyrażające czynności pozbawione konkretnego rezultatu1), m.in. etsiä (szukać), odottaa (czekać [na coś/kogoś]), verrata (porównywać), ajatella (myśleć o czymś/kimś [w sensie: myślę o tobie (nic konkretnego)]), korostaa (podkreślać), seurata (iść za), np. minä seuraan sinua (idę/pójdę za tobą)

1) często istnieją inne czasowniki wyrażające analogiczną czynność, ale uwieńczoną rezultatem; te nie wymagają bezwzględnie użycia partiviivi
2) wyłamują się z tego schematu czasowniki pitää oraz tykätä (lubić), które rządzą przypadkiem elatiivi ( )

Inessiivi

Inessiivi (łac. inessivus) wyraża umiejscowienie wewnątrz czegoś. Posiada też szereg znaczeń przenośnych. Przyjmuje końcówkę -ssa|-ssä w l.poj. i l.mn. Wyjątki od tej reguły spotyka się wśród zaimków, np. siinä (w tym) od se (to).

W języku polskim odpowiednikiem inessiivi użytego dosłownie jest najczęściej przyimek "w" z miejscownikiem. W języku fińskim inessiivi pełni następujące funkcje:

  • określa lokalizację wewnątrz innego przedmiotu lub obszaru przestrzeni, np. talossa on kaksi huonetta (w domu są dwa pokoje), lentokone oli ilmassa (samolot był w powietrzu), laseissa on maitoa (w szklankach jest mleko)
  • niekiedy określa przynależność w relacjach pomiędzy dwoma przedmiotami nieożywionymi i materialnymi (tzn. nie dotyczy to idei i pojęć abstrakcyjnych), np. tässä pöydässä on kolme jalkaa (ten stół ma trzy nogi)
  • występuje w pewnych wyrażeniach, które w innych językach wyrażane są często przez relacje posiadania, np. minussa on flunssa (mam przeziębienie), autossani on joku vika (mój samochód ma jakąś awarię)
  • występuje w wyrażeniach określających bycie pokrytym czymś, przenośnie również stany, np. olla tulessa (płonąć), olla veressä (być zakrwawionym), olla jäässä (być zamrożonym lub pokrytym lodem), olla vinossa (być nie w porządku [coś nie tak]), olla yhdessä kappaleessa (być w jednym kawałku)
  • występuje w pewnych utartych wyrażeniach, w których użycie adessiivi mogłoby się wydawać bardziej logiczne, np. sinulla on sukat jalassa (masz skarpetki na nogach [dosł. w nodze])
  • występuje w pewnych przenośnych wyrażeniach idiomatycznych, np. pöydässä (przy stole), laiturissa (przy molo [o łodzi])
  • w wyrażeniach czasowych określa czas, w jakim czynność została dokonana, np. hän juoksi sata metriä kymmenessä sekunnissa (przebiegł 100m w dziesięć sekund)
Elatiivi

Elatiivi (łac. elativus) wyraża wyprowadzenie lub wyjście z wewnątrz czegoś. Posiada też szereg znaczeń przenośnych. Przyjmuje końcówkę -sta|-stä w l.poj. i l.mn. Wyjątki od tej reguły spotyka się wśród zaimków, np. siitä (z tego/o tym) od se (to).

W języku polskim odpowiednikiem elatiivi jest najczęściej przyimek "z" z dopełniaczem oraz przyimek "o" z miejscownikiem. Co do jego zastosotawnia w języku fińskim, jako ogólną zasadę można przyjąć, iż większość zastosowań inessiivi ( ) występuje też w przypadku elatiivi. Znaczenie ulega jednak jednocześnie zmianie ze statycznego "wewnątrz" na dynamiczne "z wewnątrz". Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony elatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań inessiivi.

Funkcje, w których elatiivi stanowi dynamiczny analog inessiivi, obrazują następujące przykłady: talosta tuli kolme miestä (z domu wyszło/przyszło trzech mężczyzn), juo maito lasseista! (wypij mleko ze szklanek!), tästä pöydästä rikottiin jalka (z tego stołu ktoś wyłamał nogę), hän nousi pöydästä (wstał od stołu), riisu sukat jalasta! (zdejmij skarpetki z nóg!), itp.

Dodatkowo elatiivi pełni następujące funkcje:

  • w elatiivi występują zawsze tematy rozmów, rozmyślań, opinii oraz wszelkiego rodzaju treści pisanych, np. puhuimme lomastamme (mówiliśmy o naszych wakacjach), älä sano minusta mitään! (nie mów nic o mnie!), mitä hänestä ajattelet/luulet? (co o nim myślisz?), kirjoitan artikkelin sammakoista (napiszę artykuł o żabach)
  • w elatiivi występuje autor opinii bądź przekonania w wyrażeniach typu: Helmin mielestä (według Helmi/zdaniem Helmi), hänen mielestään (jego zdaniem); także strótowo minusta/sinusta/hänestä (moim/twoich/jego/jej zdaniem)
  • w elatiivi l.mn. występuje nazwa zbioru, z którego dana część pochodzi, np. kaksi naisista (dwie spośród kobiet), moni meistä (wielu z nas); także w l.poj. w sensie np. kaksi pyörää siitä autosta (dwa koła z tego samochodu)
  • występuje (wraz z illatiivi) w wyrażaniach "od-do", np. aamusta iltaan (od rana do wieczora), maanantaista perjantaihin (od poniedziałku do piątku), czy kahdeksasta neljään (od ósmej do czwartej [zauw. licz. główne]); podobnie w wyrażeniach dotyczących odległości przestrzennych i abstrakcyjnych, np lämpötila kolmesta viiteen asteeseen (temperatura od trzech do pięciu stopni); także w znaczeniu przenośnym np. isästä poikaan (z ojca na syna)
  • w elatiivi występują nazwy materiałów, z których coś jest wykonane, w tych przypadkach, kiedy w zdaniu pojawia się forma czasownika "zrobić" lub podobnego (np. wyciąć, wyrzeźbić, upleść, itp.), np. tämä tuoli on tehty puusta (to krzesło jest/zostało zrobione z drewna); por. partitiivi ( )
  • występuje w określeniach przyczyn, dla których coś się dzieje, np. pelosta (ze strachu), kivusta (z bólu), onnesta (ze szczęścia); również ogólnie np. siitä syystä (z tego powodu)
  • występuje w związkach z formami słowa kiitos (dziękuję), wskazując na powód podziękowania, np. kiitos avusta (dziękuję za pomoc)
  • występuje w wyrażeniach określających przemiany, np. hänestä tulee lääkäri (zostanie lekarzem/będzie z niego lekarz), tästä tullee vielä hankaluuksia (z tego prawdopodobnie będą jeszcze kłopoty [potn.])
  • w wyrażeniach czasowych określa chwilę w czasie, od której coś zachodzi lub nie zachodzi, np. olen ollut täällä viime talvesta (asti/saakka) (byłem/jestem/siedzę tu od zeszłej zimy [asti/saakka można dodać by podkreślić, że wcześniej się tu nie było]), en ole ollut täällä viime talvesta (nie byłem tu od zeszłej zimy)
  • z pewnymi czasownikami okoliczniki przyjmują formę elatiivi, np. mistä sen tiedät? (skąd to wiesz?), löysin avaimen kaapista (znalazłem klucz w szafce); w porównaniu na przykład z językiem polskim czy angielskim, w których np. rzeczy znajduje się gdzieś, j. fiński obfituje w wyrażenia, w których zamiast tego występuje elatiivi, np. rzeczy znajduje się nie "w jakimś miejscu", tylko z jakiegoś miejsca
  • przypadkiem elatiivi rządzą m.in. następujące czasowniki:
  • pitää oraz tykätä (lubić), np. pidän sinusta (lubię cię), tykkään mansikoista (lubię truskawki), również w przeczeniach, np. en tykkää mansikoista (nie lubię truskawek)
Illatiivi

Illatiivi (łac. illativus) wyraża wprowadzenie lub wejście do wewnątrz czegoś. Posiada też szereg znaczeń przenośnych.

Zasady doboru końcówki illatiivi są stosunkowo złożone:

  • w liczbie pojedynczej, jeżeli rdzeń wyrazu:
  • kończy się jedną samogłoską, to końcówką jest powtórzenie ostatniej samogłoski oraz n, co zazwyczaj zapisuje się jako -Vn, np. talo (dom) → taloon (do domu), jalka (noga) → jalkaan (do nogi)
  • jest jednosylabowy i kończy się samogłoską długą lub dyftongiem (czyli in. dwiema samogłoskami), to końcówką jest h, powtórzenie ostatniej samogłoski oraz n, co zazwyczaj zapisuje się jako -hVn, np. pää (głowa) → päähän (do głowy), työ (praca) → työhön (do pracy)
  • jest wielosylabowy i kończy się samogłoską długą lub dyftongiem, to końcówką jest -seen, np. perhe (rodzina) → rdzeń perhee-perheeseen (do rodziny), taivas (niebo) → rdzeń taivaa-taivaaseen (do nieba), Porvoo (miasto w poł. Finlandii) → Porvooseen (do Porvoo)
  • w liczbie mnogiej, jeżeli rdzeń wyrazu wraz ze znacznikiem liczby mnogiej -i- i po zastosowaniu odpowiednich przemian samogłoskowych:
  • kończy się jedną samogłoską, czyli występującym po spółgłosce znacznikiem -i-, to końcówką jest -in (czyli również de facto -Vn), np ihminen (człowiek) → rdzeń l.mn. ihmisi-ihmisiin (do ludzi), kivi (kamień) → rdzeń l.mn. kivi-kiviin (do kamieni)
  • kończy się dyftongiem (dwiema samogłoskami), czyli występującym po samogłosce znacznikiem -i-, to końcówką jest -hin (czyli również de facto -hVn), np. kaupunki (miasto) → rdzeń l.mn. kaupunkei-kaupunkeihin (do miast), työ (praca) → rdzeń l.mn. i-töihin (do prac)
  • dodatkowo, dla wyrazów które w l.poj. przyjmowały końcówkę -seen, dopuszczalna (i często bardziej rozpowszechniona) jest w l.mn. końcówka -siin (obok -hin), np. perhe (rodzina) → perheisiin (do rodzin, obok perheihin), taivastaivaisiin (do nieb, obok taivaihin)

W języku polskim odpowiednikiem illatiivi jest najczęściej przyimek "do" z dopełniaczem. Co do jego zastosotawnia w języku fińskim, jako ogólną zasadę można przyjąć iż illatiivi jest przeciwieństwem elatiivi ( ) i dynamicznym wariantem inessiivi ( ) o znaczeniu "do wewnątrz". Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony illatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań inessiivi czy elatiivi.

Funkcje, w których illatiivi stanowi dynamiczny analog inessiivi i przeciwieństwo elatiivii, obrazują następujące przykłady: taloon meni kolme miesta (do domu poszło/weszło trzech mężczyzn), kaada maito lasseihin! (nalej mleko do szklanek!), tähän pöytään kiinnitettiin jalka (do tego stołu ktoś przymocował nogę), hän istui pöytään (usiadł do stołu), pue/pane sukat jalkaan! (załóż skarpetki na nogi!), itp.

Dodatkowo illatiivi pełni następujące funkcje

  • występuje (wraz z elatiivi) w wyrażeniach od-do, np. aamusta iltaan (od rana do wieczora), więcej patrz opis elatiivi ( )
  • w wyrażeniach czasowych określa przedział czasu (jego długość), przez jakis coś nie zachodziło, np. en ole ollut täällä vuoteen (nie byłem tu przez rok)
  • z pewnymi czasownikami okoliczniki przyjmują formę illatiivi, np. minä jään Varsovaan (zostaję/zostanę w Warszawie), minä jätän sinut Varsovaan (zostawię cię w Warszawie), ripusta lamppu kattoon! (zawieś lampę na suficie), talo rakennettiin metsään (dom zbudowano w lesie); w porównaniu na przykład z językiem polskim czy angielskim, w których np. rzeczy buduje się gdzieś, j. fiński obfituje w wyrażenia, w których zamiast tego występuje illatiivi, np. rzeczy buduje się nie "w jakimś miejscu", tylko w jakieś miejsce
  • przypadkiem illatiivi rządzą m.in. następujące czasowniki:
  • luottaa (ufać/wierzyć w kogoś/liczyć na coś lub kogoś), np. minä luotan sinuun (liczę na ciebie), również w przeczeniach, np. Helmiin ei voi luota (Helmi nie można ufać)
  • uskoa (wierzyć w coś [w istnienie]), np. uskon Joulupukkiin (wierzę w Świętego Mikołaja [że istnieje]), również w przeczeniach, np. en usko Joulupukkiin (nie wierzę w Świętego Mikołaja); ale por. uskoa - uskon sinua (wierzę ci [że mówisz prawdę]) rządzący partitiivi
Adessiivi

Adessiivi (łac. adessivus) wyraża umiejscowienie na powierzchni czegoś lub umiejscowienie w kontakcie/bliskości/związku z czymś. Posiada też szereg znaczeń przenośnych, z których najważniejszym jest występowanie w zdaniach odpowiadających w j. polskim zdaniom z czasownikiem "mieć". Przyjmuje końcówkę -lla|-llä w l.poj. i l.mn.

W języku polskim odpowiednikiem adessiivi użytego dosłownie jest najczęściej przyimek "na" z miejscownikiem. W języku fińskim adessiivi pełni następujące funkcje:

  • określa lokalizację na powierzchni innego przedmiotu, np. lattialla on leluja (na podładze są zabawki), ruoka on lautasella (jedzenie [to konkretne] jest na talerzu), maalaukset ovat seinillä (obrazy są/wiszą na ścianach)
  • określa lokalizację w kontakcie/bliskości/związku z innym przedmiotem, np. hänen vyöllä oli pistooli (przy jego pasie był pistolet [przypięty]), mies seisoi ikkunalla (mężczyzna stał przy oknie)
  • w adessiivi występują nazwy właścicieli w zdaniach określająchy relacje posiadania, np. minulla on kirja (mam książkę [dosł. na mnie/przy mnie jest książka]), Helmillä ei ole kirjaa (Helmi nie ma książki), meillä on aikaa (mamy czas), hänellä on monta lemmikkiä (on ma wiele zwierząt domowych [zauw. czasow. on w l.poj. mimo, że zwierząt jest wiele!])
  • w adessivi występują nazwy narzędzi służących do wykonania czynności (również narzędzi abstrakcyjnych), a w przypadku imiesłowów również sposoby wykonania czynności, np.: hän löi vasaralla (uderzył młotkiem), kuivaan sen pyyhkeellä (wytrę to ręcznikiem), hän löi minut katsellaan (spojrzał na mnie [wymownie, dosł. uderzył wzrokiem]), he yllättivät meitä kysymyksellä (zaskakiwali nas [wciąż] pytaniami), tällä tavalla ei onnistu (tym sposobem [to] się nie uda) tulin kävelemällä (przyszedłem piechotą ["chodzeniem", idąc, spacerkiem])
  • w adessivi występują nazwy środków transportu, w których podmiot się znajduje lub służących mu do przemieszczenia się gdzieś, np. olen bussilla (jadę autobusem)1), menkäämme Helsinkiin junalla! (pojedźmy do Helsinek pociągiem!)
  • adessivi używa się wyrażeniach określających stany, typu olla lomalla (być na wakacjach), olla kävelyllä (być na przechadzce)
  • w adessivi występują nazwy okresów czasu (np. sekunda, miesiąc, zima), w których obrębie coś zachodzi:
  • dla okresów z grupy: hetki (chwila), tunti (godzina), viikko (tydzień), kausi (okres) oraz vuosisata (stulecie), adessivi używany jest zawsze, np. viime viikolla olin Ruotsissa (w zeszłym tygodniu byłem w Szwecji [kiedyś, jakiś czas, niekoniecznie cały tydzień]), tällä hetkellä täällä ei ole ketään (w tej chwili nie ma tu nikogo)
  • dla pozostałych okresów adessivi używany jest tylko w tych przypadkach, w których nazwa okresu pozbawiona jest jakiegokolwiek dodatkowego określnika typu "przyszły", "ubiegły", "ten", "tamten" itp., np. talvella sataa lunta (w zimie pada śnieg), yöllä on pimeää (w nocy/nocą jest ciemno); w przypadku gdy określnik występuje - patrz essiivi ( )

1) por. olen bussissa (dosł.: jestem fizycznie wewnątrz autobusu [np. w celu wykonania naprawy])

Ablatiivi

Ablatiivi (łac. ablativus) wyraża zdjęcie z powierzchni czegoś lub wyprowadzenie ze stanu kontaku/bliskości/związku z czymś. Posiada też szereg znaczeń przenośnych. Przyjmuje końcówkę -lta|-ltä w l.poj. i l.mn.

W języku polskim odpowiednikiem ablatiivi jest najczęściej przyimek "z" z dopełniaczem, także "od" z dopełniaczem. Co do jego zastosotawnia w języku fińskim, jako ogólną zasadę można przyjąć, iż większość zastosowań adesiivi ( ) występuje też w przypadku ablatiivi. Znaczenie ulega jednak jednocześnie zmianie ze statycznego "na powierzchni" na dynamiczne "z powierzchni". Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony ablatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań adessiivi.

Funkcje, w których ablatiivi stanowi dynamiczny analog adesiivi, obrazują następujące przykłady: kerää leluja lattialta! (pozbieraj zabawki z podłogi!), syökää ensin ruoka omalta lautaseltanne! (zjedzcie najpierw jedzenie z własnych talerzy! [dosł. l.poj.]), maalaus otettin pois seinältä (obraz zdjęto ze ściany), hän irtosi pistoolin vyöltään (odpiął pistolet od pasa), pikku kissa pelastettin ikkunalta (z okna uratowno malutkiego kotka [w dom. wisiał na jednym pazurku przy oknie od zewnętrznej strony]), Helmi palasi kävelyltä (Helmi wróciła z przechadzki), itp.

Dodatkowo ablatiivi pełni następujące funkcje:

  • odpowiada na pytanie "od kogo?", np. sain sen äidiltä (dostałem to od mamy), se on lahja isältä (to prezent od taty), również kuulin sen äidiltä (słyszałem to od mamy), kysy häneltä! (zapytaj się go!)
  • występuje w konstrukcjach przenośnych w znaczeniu "od czego?", np. sankarimme pelasti neidon lohikäärmeeltä (nasz bohater ocalił pannę od smoka)
  • ablatiivi odpowiada często na pytania "jak?" oraz "jak co?" w zdaniach z czasownikami określającymi odczucia, tj. näyttää (wyglądać), kuulostaa (brzmieć), tuoksua (pachnieć), haista (śmierdzieć), maistua (smakować), tuntua (przybl. być odczuwanym, wydawać się), np. tämä maistuu hyvältä (to dobrze smakuje), täällä haisee mädältä ruualta (tu śmierdzi zgniłym jedzeniem), se tuntuu oudolta (to sprawia dziwne wrażenie), również z imiesłowami, np. näytät hyvin väsyneeltä (wyglądzasz na bardzo zmęczonego)
  • podobnie jak elatiivi występuje z czasownikami takimi jak löytää (znaleźć), tam gdzie lokalizacja wymaga użycia przypadków zewnętrznych, np. löysin avaimet kadulta (znalazłem klucze na ulicy [dosł. z])
  • występuje w konstrukcjach typu jäikö sinulta jotain? (zapomniałeś [zabrać] czegoś?)
  • występuje w konstrukcjach takich jak np. Helmiltä katkesi sormi (Helmi złamała sobie palec)
  • występuje w wyrażeniach czasowych określających z jakiego czasu coś pochodzi, np. tämä pommi on sodan ajoilta (ta bomba jest z czasów wojny), lub od kiedy się zaczyna kokous alkaa kahdeksalta (zebranie zaczyna się o ósmej)
  • występuje w wyrażeniach tj. mies oli näöltään komea (mężczyzna był przystojny z wyglądu), kirja oli aika eriköinen pituudeltaan (książka była dość wyjątkowa pod względem swojej długości)
  • występuje w określeniach ilości przypadających na daną cenę towaru, np. maito maksaa kaksi euroa tölkiltä (mleko kosztuje 2 euro za karton)
Allatiivi

Allatiivi (łac. allativus) wyraża położenie na powierzchni czegoś lub wprowadzenie do stanu kontaku/bliskości/związku z czymś. Odpowiada również na pytania "komu?" oraz "czemu?" i posiada szereg znaczeń przenośnych. Przyjmuje końcówkę -lle w l.poj. i l.mn.

W języku polskim odpowiednikiem allatiivi jest najczęściej przyimek "na" z biernikiem lub celownik. Co do jego zastosotawnia w języku fińskim, jako ogólną zasadę można przyjąć, iż większość zastosowań adesiivi ( ) występuje też w przypadku allatiivi. Znaczenie ulega jednak jednocześnie zmianie ze statycznego "na powierzchni" na dynamiczne "na powierzchnię". W tym sensie allatiivi jest też przeciwieństwem ablatiivi ( ). Od tej reguły są wyjątki, a z drugiej strony allatiivi pełni też wiele innych funkcji nie mających odpowiednika wśród zastosowań adessiivi czy ablatiivi.

Funkcje, w których allatiivi stanowi przeciwieństwo ablatiivi i dynamiczny analog adesiivi, obrazują następujące przykłady: älä heitä leluja lattialle! (nie rzucaj zabawek na podłogę!), laitan ruuan ensin teidän lautasillenne (nałożę jedzenie najpierw na wasze talerze), pikku kissa hyppäsi ikkunalle (malutki kotek wskoczył na okno [w dom. na parapet]), hän meni lomalle (pojechał na wakacje) itp.

Dodatkowo allatiivi pełni następujące funkcje:

  • odpowiada na pytanie "komu?", np. annoin sen äidille (dałem to mamie), również kerroin siitä äidille (powiedziałem o tym mamie)
  • odpowiada na pytanie "dla kogo?", np. se on lahja isälle (to prezent dla taty)
  • podobnie jak illatiivi występuje z czasownikami takimi jak jäädä (zostać), tam gdzie lokalizacja wymaga użycia przypadków zewnętrznych, np. hän jäi kadulle ([po]został na ulicy [dosł. na ulicę])
Essiivi

Essiivi (łac. essivus) wyraża stan lub rolę, w jakiej coś występuje. Występuje też w wyrażeniach czasowych. Przyjmuje końcówkę -na|-nä w l.poj. i l.mn.

W języku polskim odpowiednikiem essiivi jest najczęściej przyimek "jako" z mianownikiem lub narzędnik (czym coś/ktoś jest). W języku fińskim essiivi pełni następujące funkcje:

  • w essiivi występują nazwy ról pełnionych przez daną rzecz lub osobę, np. olen täällä opettajana (jestem tu nauczycielem [pracuję jako nauczyciel]), Helmi on koulussa vain oppilaana (Helmi jest tylko uczniem w szkole); również w sensie określenia okoliczności, jaką pełnienie danej funkcji stanowi, np. pomona minun pitää tietää kaikesta, mitä tässä firmassa tapahtuu (jako szef muszę wiedzieć o wszystkim, co w tej firmie się dzieje)
  • w essiivi występują nazwy stanów, w jakich coś się przejściowo znajduje, np. hän meni töihin sairaana (poszedł do pracy chory), talo on myytävänä (dom jest na sprzedaż); także nazwa jednego z możliwych stanów, kiedy ma on zostać wyróżniony, np. kosto maistuu parhaalta kylmänä (zemsta smakuje najlepiej na zimno)
  • w wyrażeniach czasowych w essiivi występują daty, nazwy dni tygodnia oraz świąt w znaczeniu "w danym dniu" lub "w dniu danego święta", np. Jouluna olemme mummolassa (na Boże Narodzenie jesteśmy/będziemy u babci/u rodziców), perjantaina en mene töihin (w piątek nie idę do pracy), helmikuun kolmantena päivänä (3-go lutego)
  • w essiivi występują też nazwy okresów czasu (np. noc, lato), w których obrębie coś zachodzi, kiedy nie jest wymagane użycie adessiivi ( ); w szczególności dotyczy to większości okresów czasu występujących z jakimkolwiek określnikiem typu "ubiegły", "pewien", itd., np. ensi keväänä menen lomalle (przyszłą wiosną pojadę na wakacje), hän kävi luonamme viime talvena (odwiedził nas zeszłej zimy), Eräänä päivänä näin hänet kadulla (pewnego dnia widziałem ją na ulicy)
  • przypadkiem essiivi rządzą następujące czasowniki:
  • pysyä w znaczeniu "pozostać kimś/czymś", np. pysy aina minun ystävänäni! (pozostań zawsze moim przyjacielem); również w przeczeniach: et pysy ikuisesti nuorena (nie będziesz wiecznie młody)
Translatiivi

Translatiivi (łac. translativus) wyraża stan do jakiego coś przechodzi lub rolę jaką coś uzyskuje. Występuje też w wyrażeniach czasowych. Przyjmuje końcówkę -ksi w l.poj. i l.mn. W połączeniu z sufiksami dzierżawczymi końcówka przyjmuje postać -kse.

W języku polskim odpowiednikiem translatiivi jest najczęściej przyimek "w" z biernikiem (w co/kogo coś/ktoś się zmienia). W języku fińskim translatiivi pełni następujące funkcje:

  • w translatiivi występują nazwy ról przyjmowanych przez daną rzecz lub osobę, lub takich, do których ona aspiruje, np. opiskelen täällä lääkäriksi (uczę się tu na lekarza), Helmi valittiin kuukauden työntekijäksi (Helmi wybrano pracownikiem miesiąca), hän käytti nyrkkiään vasaraksi (używał pięści jako młotka), tuletko vaimokseni? (czy zostaniesz moją żoną?)
  • w translatiivi występują nazwy stanów, jakie coś przejściowo przyjmuje, np. hän tuli sairaaksi (zachorował), Helmi vei marjat torille myytäväksi (Helmi zabrała jagody na rynek na sprzedaż), sää vaihtui kauniimmaksi (pogoda się poprawiła [dosł. zmieniła w ładniejszą])
  • w translatiivi występują często wyniki czynności w sensie "czym to się skończyło", np. tämä tilanne menee paitsioksi (sport. ta sytuacja kończy się spalonym), pallo meni kopiksi (od koppi (chwyt), w żargonie pesäpallo o piłce, która została złapana w powietrzu); w języku bardziej potocznym również np. menoksi! (w drogę, ruszamy)
  • w translatiivi występują rzeczy, za które ktoś mylnie uważa coś lub kogoś, np. ai tuo on kissa? minä luulin sitä oravaksi... (ach to jest kot? a ja myslałem, że wiewiórka...), hän luuli minua suomalaiseksi (myślał, że jestem Finem)
  • w translatiivi występują miana i przezwiska nadawane rzeczom lub osobom, np. älä kutsu minua idiootiksi! (nie nazywaj mnie idiotą!), tämä sanotaan hänen pahimmaksi virheeksi (nazywa się to jego największym błędem)
  • w wyrażeniach czasowych w translatiivi występują okresy czasu w jakich czynność będzie miała miejsce (czynność trwa przynajmniej przez czas tego okresu), np. menemme mummolaan Jouluksi (jedziemy do babci/do rodziców na Boże Narodzenie [w sensie: spędzimy je tam całe]), asun Turussa mutta kesäksi menen pohjoiseen etsimään töitä (mieszkam w Turku, ale na lato jadę na północ szukać pracy)
Abessiivi

Abessiivi (łac. abessivus) wyraża stan polegający na byciu pozbawionym czegoś. W przypadku pewnych rzeczowników i wyrażeń ma to znaczenie przenośne. Przyjmuje końcówkę -tta|-ttä w l.poj. i l.mn. Użycie abessiivi w przypadku rzeczowników jest w zasadzie ograniczone do pewnej liczby słów, których się w abessiivi używa oraz pewnej liczby utartych wyrażeń. Formy tworzone ad hoc dla pozostałych rzeczowników, np. omenoitta (bez jabłek) są nienaturalne i są zastępowane konstrukcjami z użyciem przysłówka ilman (bez) i przypadku partitiivi, np. ilman omenoja.

W abessivi występują natomiast często i produktywnie formy odczasownikowe pochodzące od 3. bezokolicznika, tj. np. hän lähti odottamatta minua (poszedł nie czekając na mnie). Ich użycie jest zupełnie naturalne, również w języku mówionym.

W zdaniu formy abessiivi występują w tej samej roli, co przysłówki. W języku polskim ich odpowiednikiem są wyrażenia tworzone przy pomocy "bez", a także zaprzeczone formy imiesłowów przysłówkowych.

Do utartych wyrażeń zawierających rzeczowniki w abessiivi należą m. in. luvatta (bez pozwolenia), kengittä (boso [dosł. bez butów]), vaikeuksitta (bez trudności), muitta mutkitta (bez zbędnych komplikacji [dosł. bez innych zakrętów]), pitemmittä puheitta (bez dłuższych przemów), syyttä (bez powodu), syyttä suotta (bez dania racji).

Oprócz tego utarte i/lub idiomatyczne wyrażenia występują wśród form 3. bezokolicznika w abessiivi, niezależnie od tego, że dla tych form abessiivi zachował normalną produktywność. Do tych form należą m.in. epäilemättä (bez wątpienia), äkkiarvaamatta (niespodziewanie), lukuun ottamatta (nie licząc), riippumatta siitä(, että) (niezależnie od tego[, że]), siitä huolimatta (mimo tego).

Wśród przysłówków występują stosunkowo często używane, skostniałe formy abessiivi charakterujące się alternatywną końcówką -ti, która nie została nigdy włączona do klasycznej gramatyki fińskiej, np. alati (nieustannie, od zawsze [dosł. bez początku]), huoleti (beztrosko), alasti (nago), czy ääneti (bezgłośnie).

Abessiivi występuje często w przysłowiach, np. joka kuritta kasvaa, se kunniatta kuolee (kto bez dyscypliny wyrasta, ten w chwale nie umiera [dosł. umiera bez chwały, uznania, zaszczytu]).

Warto tu dodać, że w j. fińskim nagminnie występują odmienne przymiotniki utworzone z rzeczowników przy pomocy końcówki słowotwórczej -ton|-tön (bez), np. velaton (pozbawiony długu [nieobciążony]). Te przymiotniki nie są jednak formami abessiivi, a co gorsza, teoretycznie mogłyby się w abessiivi odmienić tak jak wszystkie inne przymiotniki, np. hän yritti elää velattomatta asunnotta (próbował żyć bez nieobciążonego długiem mieszkania).

Wreszcie warto podkreślić, że nie każde idiomatyczne wyrażenie zawierające sens "bez" musi koniecznie zawierać abessiivi, por. na przykład ilman muuta (bez wątpienia).

Instruktiivi

Instruktiivi (łac. instructivus) wyraża sposób wykonania czynności poprzez wskazanie rzeczy, która do jej wykonania posłużyła. W przypadku pewnych rzeczowników (lub przymiotników) ma to znaczenie przenośne. Jego końcówką w l.poj. i l.mn. jest -n. W l.poj. ma postać identyczną z genetiivi, ale z drugiej strony rzadko w tej liczbie występuje. Najczęściej pojawia się w l.mn., gdzie jego postać już różni się od genetiivi (który w l.mn. ma inne końcówki, pomijając pewne oboczności). Użycie instruktiivi w zasadzie ograniczone jest do pewnej liczby utartych wyrażeń. W przypadku potrzeby wyrażenia po prostu znaczenia czym [to zrobiono]? używa się raczej przypadka adessiivi ( ).

W języku polskim odpowiednikiem instruktiivi jest często narzędnik, w pozostałych wypadkach różnorakie inne wyrażenia.

Do utartych wyrażeń zawierających instruktiivi należą m. in. jalan (nogą, piechotą [zauw. l. poj.]), omin korvin (na własne uszy), omin silmin (na własne oczy), kynsin hampain (kłami i pazurami [np. trzymać się]), kaksin käsin (obiema rękoma), paljain silmin (gołym okiem), täysin sydämin (z całego serca), ilomielin (z radością), monin paikoin (w wielu miejscach), näillä tienoin (w tych stronach), aikaisin (o czasie), mitä pikimmin (co prędzej), yksin (samotnie), suurin pirtein (z grubsza [w skrócie]), ystävällisin terveisin (serdecznie pozdrawiam [w listach przed podpisem]).

Komitatiivi

Komitatiivi (łac. comitativus) wyraża grupowanie wyrażeń, które łączy jakiś intymny związek lub relacja przynależności do grupy. Występuje wyłącznie w liczbie mnogiej i wymaga dodania sufiksu dzierżawczego (dot. rzeczowników). Jego końcówką jest -ne, z tym że ze względu na powyższe ograniczenia często podaje się ją jako -ine-.

W języku polskim odpowiednikiem komitatiivi jest użycie przyimka "z" z celownikiem, w szczególności w formie "z jego/ich".

Komitatiivi jest przypadkiem stosunkowo rzadkim, choć produktywnym. W mowie używany jest jeszcze rzadziej. Komitatiivi nie jest równoznaczny ze słowami takimi jak kanssa czy kera (razem z). Jego użycie zawsze nadaje wypowiedzi pewną nutę patosu i podkreśla ujęcie w jedną całość. Występuje w pewnych utartych wyrażeniach, np. äiti lapsineen (matka z dziećmi), czy tasavallan presidentti vaimoineen (prezydent republiki z małżonką [warto zwrócić uwagę na użycie liczny mnogiej, choć małżonka najczęściej jest jedna]). Komitatiivi jest stosunkowo rozpowszechniony w języku marketingowym, zwłaszcza często pojawia w różnego rodzaju pisanych folderach i ulotkach zachwalających to czy owo, np. Manamansalo hienoine kultaisine hiekkarantoineen odottaa sinua! (Manamansalo [wyspa na jeziorze Oulujärvi] z jej wspaniałymi złotymi piaszczystymi plażami oczekuje na Ciebie!). Występuje też w wyrażeniach typu Matti kaikkine ongelmineen ja puutteineen (Matti z tymi jego wszystkimi problemami i niedostatkami).

Przypadki przysłówkowe

Wspomnianych 12-tu przypadków przysłówkowych co do zasady nie można dowolnie i twórczo stosować do zupełnie dowolnych wyrazów (z kilkoma mniej lub bardziej produktywnymi wyjątkami). Mimo to, na formy wyrazów w tych przypadkach napotykamy w języku fińskim bardzo często. Dzieje się tak głównie za sprawą rozmaitych zaimków, z których większość ma swoje formy przynajmniej w niektórych przypadkach przysłówkowych, np. täällä (od tämä, nie mylić z formą tällä w "zwykłym" adessiivi), siis, siten czy silloin (od se), muualla (od muu), toisaalta (od toinen), itd. Wiele z tych form tworzone jest niezbyt regularnie, jednak z drugiej strony np. przez przypadek temporaali zaimki (i nie tylko) odmieniają się dość konsekwentnie (milloin, tällöin, tuolloin, silloin, jolloin, muulloin itd.).

Jeżeli chodzi o odmianę rzeczowników czy przymiotników, większość form przypadków przysłówkowych ma charakter form skostniałych. Np. w przypadku prolatiivi , który określaja relację drogi, pośrednio sposób poruszania się i wyróżnia się końcówką -tse, spotykamy kilkanaście takich skostniałych form, np. ohitse (obok), meritse (przez morze, morzem), puhelimitse (przez telefon, telefonicznie). W innym przypadku temporaalinen distributiivi spotykamy szereg słów określających porę dnia, roku, itp. w jakich jakaś czynność się powtarza, np. öisin (nocami), maanantaisin (w poniedziałki), päivisin (codziennie), kesäisin (latem [w sensie w każde lato]). Pojawiające się czasami słowa vierekkäin (przybl. bok w bok), kasvokkain (przybl. twarzą w twarz, w sensie pozostawania w zasięgu wzroku) są formami przypadku situatiivi, zaś takie jak np. kasvotusten (twarzą w twarz w sensie dokładnie naprzeciw siebie) czy selätysten (plecami do siebie) są formami oppositiivi.

Najbardziem produktywnym przypadkiem przysłówkowym jest multiplikatiivi wyróżniający się końcówką -sti. Odmianie podlegają:

  • wszystkie liczebniki, np. kolmesti (trzykrotnie)
  • wszystkie przymiotniki i część imiesłowów, w wyniku czego powstają odpowiadające im przysłówki, np. nopea (szybki) przechodzi w nopeasti (szybko). O tym mechaniźmie mówi się czasami bez odwoływania się do pojęcia przypadku przysłówkowego, wprowadzając po prostu -sti jako końcówkę właściwą dla przysłówków
  • zaimki określające ilość, np. monesti (wiele razy, od moni)
  • rzeczowniki, przy czym jest to już ograniczone do utartych wyrażeń, tj. pirusti (diabelnie) czy leikisti (żartobliwie)

Mnogość utartych form oraz pewna bardzo ograniczona produktywność charakteryzuje też przypadek distributiivi, którego przykładami są päivittäin (przybl. całymi dniami), kasoittain (na kopy, kupami). Można również spotkać przykładowo ogłoszenie Lakkaa edullisesti sangoittain (Moroszka korzystnie na wiadra/wiadrami) od sanko (wiadro).

Przymiotniki

Przydawka przymiotnikowa stoi zawsze przed wyrazem określanym i ma uwspólnioną formę gramatyczną (liczbę i przypadek) – występuje kongruencja , podobnie jak w języku polskim. Nie ma różnicy między przymiotnikiem w funkcji orzecznika i przydawki.

  • punainen kukka – czerwony kwiat → punaisessa kukassa – w czerwonym kwiecie

Stopień wyższy przymiotnika tworzy się za pomocą końcówki -mpi, np. iso (duży) → isompi (większy)

Stopień najwyższy przymiotnika tworzy się za pomocą końcówki -in, np. iso (duży) → isoin (największy).

Formy przymiotników we wszystkich stopniach są odmienne przez przypadki przymiotnikowe.

Przymiotniki nieodmienne

Następujące wyrazy, klasyfikowane jako przymiotniki, są bezwzględnie nieodmienne: aika1) (dość), aimo (przybl. porządny/słuszny), ensi (następny/przyszły), eri (inny), kelpo1) (przybl. porządny/słuszny), koko1) (cały), pikku (malutki), tosi (naprawdę) oraz viime (ostatni/ubiegły); w języku mniej oficjalnym występują również: eka (pierwszy), toka (drugi) oraz vika1) (ostatni).

Z uwagi na brak możliwości odmiany, wyrazy te nigdy nie uzgadniają swojej formy z resztą wyrażenia w którym występują. Za faktem tym nie stoi żadna ogólna reguła.

Przykłady: pikku kissa (malutki kot[ek]), näin pikku kissan (zobaczyłem malutkiego kotka), pikku kissalla oli musta karva (malutki kotek miał czarną sierść), koko maailma (cały świat), koko maailmassa (w całym świecie), koko maailmasta tuli pikku kissoja (z całego świata przyszły [ew. przysłano] malutkie kotki), puhuimme koko maailmasta (rozmawialiśmy o całym świecie), ensi/viime kesänä olen/olin Lapissa (w przyszłe/zeszłe lato będę/byłem w Laponii), yövyimme tosi hyvässä hotellissa (nocowaliśmy w naprawdę dobrym hotelu), yhtäkkiä olin eri isossa kaupungissa (nagle byłem w innym dużym mieście), itd.

1) występuje też taki sam wyraz odmienny

Zaimki

W języku fińskim występują zaimki (fin. pronominit) osobowe, wskazujące, pytające (pytajne), zaimek zwrotny, zaimek wzajemny, a także zaimki względne i nieokreślone. Większość zaimków jest odmienna i odmienia się jak rzeczowniki, choć nierzadko nieregularnie (np. forma przypadku inessiivi od zaimka se to siinä). Dla kilku zaimków końcówki deklinacyjne dołączają się do rdzenia dwukrotnie, raz w środku i raz na końcu, np. joku (ktoś) -> jollekulle (komuś), dla innych końcówkę dołącza się w środku rdzenia, np. jokin (coś) → joksikin (w coś [zmienić się]). W przypadku niektórych zaimków w miarę odmiany przez przypadki zmianie ulega też rdzeń, co może pociągać za sobą zmianę dominującej grupy samogłosek z przednich na tylnie lub odwrotnie, np. kuka? (kto?) ale keneltä? (od kogo?), minä (ja) ale minulta (ode mnie).

W odróżnieniu od języka polskiego, w języku fińskim nie istnieją zaimki dzierżawcze . Zamiast nich używa się zawsze form innych zaimków (zazwyczaj osobowych, wskazujących, względnych, lub pytających) w genetiivi (dopełniaczu). Ponieważ zaimek taki jest już odmieniony, to siłą rzeczy jego form nie uzgadnia się z formą rzeczowniką w pozostałych przypadkach, por. polskie "mój dom" / "w moim domu" i fińskie minun taloni / minun talossani (w j. fińskim forma nie ulega zmianie).

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe (fin. persoonapronominit) w języku fińskim, to:

OsobaFińskiPolski
1. l.poj.minäja
2. l.poj.sinäty
3. l.poj.hänon, ona (o osobie)
1. l.mn.memy
2. l.mn.tewy
3. l.mn.heoni, one (o osobach)

Zaimki osobowe przyjmują w przypadku akkusatiivi specyficzną końcówkę -t (minut, sinut itd.).

Warto podkreślić, że nawet zaimek osobowy w trzeciej osobie liczby pojedynczej nie rozróżnia między formą męską, a żeńską – obie wyraża się przez hän. Po drugie, zaimki osobowe odnoszą się wyłącznie do osób. Dla obiektów nieożywionych oraz ożywionych nieosobowych stosuje się zaimki wskazujące ( ).

Formą grzecznościową (odpowiednikiem form "pan", "pani" oraz "państwo" w języku polskim) jest druga osoba liczby mnogiej te (w języku fińskim zawsze małą literą). Użycie drugiej osoby liczby mnogiej w roli formy grzecznościowej jest jednak ograniczone do zaimka osobowego i czasownika, por. olkaa hyvä! (proszę [dosł. proszę być dobrym]) grzecznościowo do pojedynczego rozmówcy i olkaa hyvät (proszę) do grupy rozmówców. W szczególności dotyczy to też form imiesłowów w czasach złożonych, por. np. oletteko nähnyt? (czy pan widział?) vs. oletteko nähneet? (czy państwo widzieli/czy widzieliście).

Zwracanie się w formie grzeczościowej (fin. teititellä - być na wy) jest w Finlandii o wiele mniej rozpowszechnione niż w Polsce, Niemczech czy Francji. Pomiędzy ludźmi młodymi, a także w nieosobistych przypadkowych rozmowach, w których osoby kontaktują się w ramach wykonywanych ról (np. klient⇔kasjer w sklepie) dominuje forma bezpośrednia (fin. sinutella - być na ty). Jednak rozmowa między tymi samymi dwiema osobami (znowu, np. przy kasie) może przejść na formę grzecznościową kiedy tylko zaczyna wykraczać poza temat dokonywanych zakupów, lub kiedy jej ton zaczyna być negatywnie nacechowany emocjonalnie. Co do zasady: gdy nie jest się pewnym, należy używać form grzecznościowych. Częstym sposobem uniknięcia wyboru właściwego trybu zwracania się do danej osoby jest, podobnie jak w języku polskim, zupełne pominięcie zaimka, np miten voin autaa? (w czym mogę [panu/pani/tobie] pomóc?). W oficjalnych sytuacjach możliwe jest też zwracanie się tylko przy użyciu nazwiska (bez tytułu rouva – pani, herra – pan) i w 3. os. liczby pojedynczej, np. Lehtinen sanoi, että ... ([Pan] Lehtinen powiedział, że ...).

Zaimki wskazujące

Zaimki wskazujące (fin. demonstratiivipronominit) występujące w j. fińskim są następujące:

LiczbaFińskiPolski
l.poj.tämäten, ta to
tuotamten, tamta, tamto
seten, ta, to (pot. on, ona, ono)
l.mn.nämäci, te
nuotamci, tamte
neci, te (pot. oni, one)

Zaimki osobowe mogą występować albo samodzielnie (np. jako podmiot lub dopełnienie zdania) albo też w funkcji przydawki.

W funkcji przydawki zaimek wskazujący może dotyczyć zarówno osób, ożywionych obiektów nieosobowych (np. zwierząt) jak i przedmiotów nieożywionych, np. tuo kirja (tamta książka), se koira (ten pies). W odniesieniu do osób zaimek wskazujący w funkcji przydawki jest określeniem zupełnie neutralnym i kulturalnym, np. tämä mies (ten mężczyzna), tuo näinen (tamta kobieta).

W odniesieniu do osób, w funkcji podmiotu lub dopełnienia używany jest zazwyczaj zaimek osobowy. Od tej reguły są jednak wyjątki.

Po pierwsze, użycie zaimków wskazujących w zdaniach orzekających (tj. "to jest") jest częste i neutralne, np. tämä on Matti Lehtinen (to jest Matti Lehtinen); por. też tässä on poniżej.

Po drugie, zaimków wskazujących tämä/nämä używa się w odniesieniu do osób tam, gdzie w zdaniu złożonym zachodzi potrzeba rozróżnienia pomiędzy dwiema możliwymi interpretacjami sensu. Jest to subtelny mechanizm, posiadający swój odpowiednik również w języku polskim. Użycie w drugim zdaniu zaimka wskazującego zamiast osobowego, zmienia sens tego zdania z sensu, w którym dotyczy ono podmiotu pierwszego zdania, na sens, w których dotyczy ono dopełnienia pierwszego zdania, por. np. Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, muttei tuntenut tämän puhelinnumeroaan (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale nie znała jej numeru telefonu) vs. Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, muttei tuntenut hänen puhelinnumeroaan (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale nie znała swojego numeru telefonu); również np. Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, mutta tämä ei ollut kotona (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale tej nie było w domu), Pinja yritti ottaa yhteyttä Helmiin, mutta kukaan ei pystynyt löytää tätä (Pinja usiłowała skontaktować się z Helmi, ale tej nikt nie mógł znaleźć).

Po trzecie, w języku potocznym używa się nagminnie zaimków wskazujących se oraz ne również w odniesieniu do osób, co ma również charater zupełnie neutralny (nieobraźliwy) i nie ma odpowiednika w języku polskim.

Natomiast użycie w podmiocie lub dopełnieniu zaimka wskazującego tuo/nuo w odniesieniu do osoby, choć również poprawne gramatycznie, ma już charakter zdecydowanie obraźliwy (niezależnie od tego, czy jest to język oficjalny czy potoczny), np. tuo sanoi, että ... ("tamto [coś]" powiedziało, że ...). Oczywiście wypowiedź taka może być do przyjęcia jako wydpowiedź żartobliwa, ironiczna czy pieszczotliwa, o ile okoliczności są po temu stosowne.

W przypadku ożywionych obiektów nieosobowych (np. zwierząt) oraz przedmiotów nieożywionych, w funkcjach podmiotu i dopełnienia używa się zawsze zaimków wskazujących.

Klasyfikacja fińskich zaimków wskazujących zawiera 3 klasy relacji względem autora wypowiedzi (tämä/nämä, tuo/nuo oraz se/ne) i nie daje się łatwo przełożyć ma klasyfikację polską składającą się z dwóch klas (ten/ta/to/ci/te oraz tamten/tamta/tamto/tamci/tamte):

  • tämä/nämä używa się przede wszystkim, gdy:
  • przedmiot wypowiedzi pozostaje w ręku autora wypowiedzi lub w jego bezpośrednim zasięgu i jest przez niego wskazywany, np. tämä kirja (ta książka) o książce trzymanej w ręce i pokazywanej rozmówcy, lub też wskazywanej np. palcem z bardzo bliskiej odległości
  • autor wypowiedzi uczestniczy w czynności stanowiącej przedmiot wypowiedzi, np. tämä on hauskaa! (to jest fajne!) gdy mówa jest o przejażdżce kolejką górską, w której a.w. sam siedzi
  • w większości przypadków gdy przedmiot wypowiedzi jest abstrakcyjny, np. tämä ajatus (ten pomysł/ta myśl), aczkolwiek inne zaimki też występują
  • tuo/nuo używa się przede wszystkim, gdy:
  • przedmiot wypowiedzi pozostaje w zasięgu wzroku autora wypowiedzi i jest przez niego wskazywany, np. tuo rakennus (tamten budynek), o budynku widocznym w oddali
  • autor wypowiedzi obserwuje z pewnej odległości czynność stanowiącą przedmiot wypowiedzi, podczas gdy wykonują ją inni, np. tuo on hauskaa! (to/tamto jest fajne!) wskazując na widoczną w oddali kolejkę i bawiących się na niej ludzi
  • ironicznie w znaczeniu podobnym do polskiego "toto" w sytuacjach kiedy w tonie neutralnym uzasadnione by było użycie innego zaimka, np. mikä tuo on olevinaan?! (co to niby ma być, to coś?!) pokazując komuś jakiś trzymany w ręku przedmiot, który budzi negatywne odczucia
  • se/ne używa się przede wszystkim, gdy:
  • przedmiot wypowiedzi pozostaje w danym momencie jedynie w sferze wyobraźni lub pamięci, np se rakennus Kuopiossa ... (ten budynek w Kuopio), podczas gdy a.w. znajduje się zupełnie gdzie indziej
  • przedmiot wypowiedzi pozostaje w ręku adresata wypowiedzi lub w jakiś inny sposób w ramach jego "strefy wpływów" (np. w jego kieszeni, na jego głowie, itd.), niezależnie od relacji względem autora wypowiedzi, np. se on hyvä kirja (o książce trzymanej przez rozmówcę)
  • autor wypowiedzi komentuje jakieś czynności, które miały miejsce zupełnie gdzie lub kiedy indziej, niezależnie od tego czy w nich uczestniczył czy nie, np. se oli hauskaa! (o czymś co miało miejsce 3 tygodnie temu)

W przypadku narracji w 3. os. zaimki dobiera się zazwyczaj zgodnie z relacją przedmiotu względem podmiotu wypowiedzi, chyba że kontekst wymaga wskazania relacji względem jeszcze innych osób.

Form inessiivi zaimków wskazujących liczby pojedyńczej, tj. tässä, tuossa oraz siinä używa się w znaczeniu "oto", stosownie do opisanych powyżej klas relacji autora wypowiedzi względem przedmiotu, np. tässä tasarahaa (oto równa kwota [podając należność sprzedawcy]), siinä kaikki (to wszystko/to tyle/ot i wszystko). W formie grzecznościowej używa się tych form również do osób, np. tässä on herra Lehtinen (oto pan Lehtinen), aczkolwiek forma tämä on ... też nie jest w tym kontekście wykluczona.

Zaimki wskazujące mają też bardzo istotne i często spotykane formy w wybranych przypadkach przysłówkowych liczby pojedynczej. Oddają one dokładnie te same relacje autora wypowiedzi względem jej przedmiotu, co formy podstawowe i występują w logicznych grupach tj. tänne, tuonne, sinne odpowiadające znaczeniu "do danego miejsca" odpowiednio w relacji oddawanej przez tämä, tuo, se.

LiczbaForma podstawowaWażne przypadki przysłówkowe
l.poj.tämätäällä1) (tutaj), täältä (stąd), tänne ([do] tutaj), tällöin (wtedy2)), täten (tak, tym sposobem)
tuotuollä (tam), tuolta (stamąd), tuonne ([do] tam), tuolloin (wtedy2))
sesiellä (tam), sieltä (stamąd), sinne ([do] tam), silloin (wtedy2)), siten (tak, tamtym sposobem), siis (więc)
l.mn.nämä
nuo
ne

1) form tych nie należy mylić z formami w przypadkach przymiotnikowych np. por. tällä (na tym) oraz täällä (tutaj), por. też meidän pitäisi istua kivellä; tällä emme kuitenkaan saa istua (powinniśmy siedzieć na kamieniu; na tym [kamieniu] jednakże siedzieć nam nie wolno) vs. meidän pitäisi istua kivellä; täällä emme kuitenkaan saa istua (powinniśmy siedzieć na kamieniu; tutaj jednakże siedzieć nam nie wolno [w ogóle])
2) wszystkie trzy formy tłumaczą się na "wtedy", w języku fińskim formę dobiera się zgodnie z zamierzoną relacją względem autora wypowiedzi, na normalnych zasadach; uwaga: tällöin nie znaczy *"teraz"

Zaimki pytające

Zaimki pytające (fin. interrogatiivipronominit) to kuka? (kto?), mikä? (co?) oraz kumpi? (który spośród dwóch?). Formy takie jak missä? (gdzie?) czy milloin? (kiedy?) są formami tego samego zaimka mikä? w innych przypadkach, a nie odrębnymi zaimkami, jak w języku polskim.

Zaimek kuka? posiada nieregularny rdzeń infleksyjny kene-, przyjmuje nieregularną formę ketä? w przypadku partitiivi, a w przypadku akkusatiivi specyficzną końcówkę -t: kenet?.

Zaimek mikä? posiada nieregularny rdzeń infleksyjny mi-, np. millä? (m.in. czym?). Jednką z jego form jest minä? (jako co?), której nie należy mylić z zaimkiem osobowym minä.

Zaimek kumpi? posiada synonim kumpainen?, który jest znacznie rzadziej używany.

Uwaga na marginesie: przynajmniej trzy formy zaimka mikä? tłumaczą się na język polski jako co?: mikä?, mitä? oraz minkä?, co wydaje się być często zagwozdką dla Polaków zaczynających uczyć się języka fińskiego. W celu zrozumienia tego "fenomenu" należy po pierwsze zrozumieć, że są to formy tego samego zaimka odmienione przez różne przypadki, a po drugie zapoznać się z funkcjami tych przypadków w zdaniach. Dobór zaimka pytającego jest dostostowany do funkcji, jaką w zdaniu pełni rzecz, o którą pytamy. Sytuację komplikuje fakt, że w j. polskim zaimek co? posiada tę samą formę w mianowniku i w bierniku liczby pojedynczej. W fińskim formy te są różne, por. mikä söi koiran? (co zjadło psa?) vs. mitä koira söi? (co pies jadł?) vs. minkä koira söi? (co pies zjadł?).

Zaimek zwrotny

Zaimek zwrotny (fin. refleksiivipronomini) to itse. Jest regularnie odmienny przez przypadki i zazwyczaj jest używany w połączeniu z sufiksem dzierżawczym, np. katso itseäsi! (popatrz na siebie!). Nie należy go mylić ze stanowiącym jego homonim przysłówkiem itse (sam [samodzielnie]), por. minä tein sen itse (zrobiłem to sam).

Warto dodać, że wiele czasowników fińskich niesie w samej swojej formie podstawowej sens zwrotny i nie wymaga dodania zaimka zwrotnego.

Zaimki wzajemne

Zaimek wzajemny (fin. resiprookkipronomini) w języku fińskim to toinen. Odpowiada polskiemu "się" w zdaniach typu "lubimy się [wzajemnie]". Używa się go na dwa różne sposoby.

Pierwszy sposób wymaga powtórzenia zaimka, przez co przyjmuje on formy toinen toisemme, toinen toisenne i toinen toisensa, np. me pidämme toinen toisestamme (lubimy się [wzajemnie]). Odmianie przez przypadki podlega wyłącznie drugi wyraz, podczas gdy pierwszy pozostaje niezmienny. Sufiks dzierżawczy dostosowuje się do osoby, w której pojawia się czasownik.

Drugi sposób (uznawany do niedawna za mniej poprawny, obecnie równorzędny) to użycie zaimka toinen w liczbie mnogiej (bez powtórzenia), tj. toisiaan, np. he rakastavat toisiaan (kochają się [wzajemnie]), me pidämme toisistamme (lubimy się [wzajemnie]). I tu sufiks dzierżawczy dostosowuje się do osoby, w której pojawia się czasownik.

W przypadkach gdy opisywana czynność nie jest dosłowna, pojawiają się też formy toinen w liczbie pojedynczej, np. ongelma seuraa toistaan (przybl. problem wychodzi jeden za drugim [problem goni problem]).

Zaimki względne

Zaimki względne (fin. relatiivipronominit) w języku fińskim to joka (który/a/e) oraz mikä (co, homonim zaimka pytającego mikä?). Joka odnosi się zazwyczaj do ostatniego wyrażenia zdania nadrzędnego, a mikä do całego zdania nadrzędnego (zauw. analogię z językiem polskim), np. tässä on poika, joka asuu täällä (oto chłopiec, który tu mieszka), hän asui Suomessa kuukauden, mikä oli hänelle hyväksi (mieszkał w Finlandii przez miesiąc, co dobrze mu zrobiło). W niektórych zdaniach z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu najwyższym joka bywa zastępowane przez mikä w znaczeniu odpowiadającym polskiemu "jaki", np. tämä on paras elokuva, mikä olen nähnyt (to najlepszy film, jaki widziałem).

Joka posiada nieregularny rdzeń infleksyjny jo-, np. jota (który part.), jossa (w którym), itd. Mikä posiada nieregularny rdzeń infleksyjny mi-, np. mitä (co part.), missä (w czym), itd.

Zaimki nieokreślone

Zaimków nieokreślonych (fin, indefiniittipronominit) jest w języku fińskim około 20. Wiele z zaimków nieokreślonych odmienia się regularnie, ale często według nietypowych reguł. Najczęściej używane zaimki nieokreślone, to:

ZaimekPolskiSchemat odmianyWażne przyp. przysł.Przykłady
jokuktośpodwójna końcówka, np. jonkun, jotakuta, jollekulle, joihinkuihinjoku on ollut täällä (ktoś tu był), annoin paitani jollekulle (oddałem swoją koszulę komuś)
jokincośkońcówka przed kin, często oboczn. kinin, np. jonkin, jotakinjotain, jossakinjossainjokin on täällä (coś tu jest), sen täytyy olla jossain (to musi gdzieś być)
jompikumpiktóryś z dwóchpodw. końcówka, niereg., wym. stóp, np. jompaakumpaa, jommallakummallajompikumpi on ollut täällä (któryś [z dwóch] tu był)
kumpikinobydwajkońcówka przed kin, niereg., wym. stóp, np. kummankin, kumpaankinkumpikin on ollut täällä (obaj tu byli)
kumpikaanżaden z dwóchkońcówka przed kaan, niereg., wym. stóp, np. kummankaan, kumpaankaankumpikaan ei ole ollut täällä (żaden z nich dwóch tu nie był)
kukinkażdy z nichkońcówka przed kin, np. kunkin, kutakin, kullakinkullakin on ollut kirves (każdy miał siekierę)
kukaannikt/żaden z nichkońcówka przed kaan, rdzeń kene-, np. kenenkään, kenelläkääntäällä ei ole ketään (tu nie ma nikogo) kenelläkään ei ole kirvestä (nikt nie ma siekiery)
mikinkażda z tych [rzeczy]końcówka przed kin, np. mikin, milläkinmilläkin on ollut joku vika (każdy miał jakąś wadę [o przedmiotach])
mikäännic/żadna z tych [rzeczy]kä- zwykle znika, ale nie zawsze, np. miän millään ale miksikäänmilloinkaan (nigdy), minnekään (donikąd), mitenkään (nijak)täällä ei ole mitään (tu nic nie ma), tämä ei onnistu millään (to się nie uda żadnym sposobem), tämä juna ei lähde milloinkaan (ten pociąg nigdy nie odjedzie)
kaikkiwszyscy/wszystkordzeń kaikke-, wym. stóp, np. kaiken, kaikkiinkaikkialla/-alta/-alle (wszędzie/zewsząd/[do] wszędzie)kaikki on hyvin (wszystko jest dobrze), kaikkialta tuli miehiä (zewsząd przychodzili mężczyźni)
muuinnynp. muun, muussa, muissamuualla/-alta/-alle (gdzie indziej/skądinąd/[do] g. indziej), muulloin (kiedy indziej), muuten (inaczej)muut olivat hiljaa (inni byli cicho), muualla on enemmän ihimisiä (gdzie indziej jest więcej ludzi)
toinendrugijak wszystkie -nen, np. toisen, toisessa, toistatoisaalta (przen. z drugiej strony)toinen oli hiljaa (drugi był cicho), toisalla oli kirves (drugi miał siekierę)
eräspewienrdzeń erää-, part. erästä, np. erään, eräästä (elatiivi!)pari miestä asui tuolla, ja eräs asui täällä (dwóch mężczyzn mieszkało tam, a pewien [inny] mieszkał tu)
moniwiele/wielurdzeń mone-, part. monta, np. monen, monestamonesti (wiele razy), moniaalla/-aalta/-aalle (w/z/do wielu miejsc(ach))moni ei uskoisi tätä (wielu by w to nie uwierzyło), näin monta (widziałem wielu)
molemmatobaj/obietylko l. mn., wym. stóp, np. molempia, molemmissamolemmat ovat tärkeitä (obie [rzeczy] są ważne)
useaniejedennp. usean, useassauseasti (nie raz)usealla on oma kirves (niejeden ma własną siekierę)
jokainenwszyscy z nichjak wszystkie -nen np. jokaisen, jokaista, jokaisellajokaisella on kirves (wszyscy mają siekiery)
muutamaco poniektórynp. muutaman, muutamaa, muutamallamuutamalla oli kirves (co poniektórzy mieli siekiery)
samaten/taki samnp. saman, samaa, samallasama ei toistu (to samo się nie powtórzy), samoin! (nawzajem! [dosł. tym samym])

Wiele zaimków występuje też w formie przydawki, np. eräs mies (pewien mężczyzna), muutama nainen (co poniektóra kobieta), jossain paikassa (w jakimś miejscu), kaikki miehet ovat jo täällä (wszyscy mężczyźni już tu są).

Zaimek joku występuje czasem w formie nieodmienionej w znaczeniu jakiś, np. hänellä oli joku kirja (miał jakąś książkę); zdania te można też skonstruować z użyciem zaimka jokin, np. hänellä oli jokin kirja.

Sufiksy dzierżawcze

W przeciwieństwie do języków indoeuropejskich, w tym również języka polskiego , relacje posiadania nie są wyrażane wyłącznie przez przymiotniki bądź zaimki (mój, twój, itp.), ale również przez odpowiednie sufiksy mające wartość dzierżawczą (wyrażające relację posiadania), np. kirjani to "moja książka".

Do rzeczownika opatrzonego sufiksem dzierżawczym może dojść dopełniacz zaimka osobowego, np. minun kirjani (moja książka). W przypadku 1. i 2. osoby jest to opcjonalne, w przypadku 3. osoby zazwyczaj wymagane, chyba że zdanie ma podmiot tożsamy z właścicielem wyrazu określanego, a kontekst zdania nie dopuszcza możliwości błędnej interpretacji sensu. Dopuszczalna jest więc konstrukcja tyttö palasi kotiinsa (dziewczynka wróciła do (swojego) domu), ale już nie *talonsa paloi, musi być hänen talonsa paloi (jego dom się palił).

OsobaSufiksPrzykładPolski
1. l.poj.-ni(minun) talonimój dom
2. l.poj.-si(sinun) talositwój dom
3. l.poj.-nsa|-nsä1), -Vn2)hänen talonsajego dom
1. l.mn.-mme(meidän) talommenasz dom
2. l.mn.-nne(teidän) talonnewasz dom
3. l.mn.-nsa|-nsä1), -Vn2)heidän talonsaich dom

1) ta końcówka podlega harmonii samogłosek , tzn. zamiast a może wystąpić ä
2) podwojenie samogłoski poprzedzającej + n. Ten wariant występuje w tych przypadkach poza mianownikiem, w których forma bez sufiksu kończy się samogłoską, np. w inessiivi hänen talossaan (w jego/jej domu)

W przypadku, gdy dla danego przypadka nie występuje końcówka (końcówką jest ∅), sufiksy dzierżawcze dołącza się do rdzenia infleksyjnego (samogłoskowego), np. talo (dom) → taloni (mój dom), ajatus (myśl/pomysł) → ajatukseni (moja myśl/mój pomysł). Dołączenie się sufiksu dzierżawczego powoduje ujednolicenie form mianownika l.p., dopełniacza l.p., mianownika l.mn. oraz biernika l.p. i l.mn. Przykładowo formy talo, talon i talot po dodaniu sufiksu dzierżawczego -ni ujednolicają się wszytkie do taloni. Dodatkowo, jako że sufiksy dzierżawcze nigdy nie powodują wymiany spółgłosek, dla rzeczowników w których może ona zachodzić, formy z sufiksem dzierżawczym dla tych ujdenoliconych przypadków występują w stopie mocnej nawet wtedy gdy to samo słowo bez sufiksu dzierżawczego wystąpiłoby w stopie słabej, np. lapsi näki äidin (dziecko zobaczyło mamę), ale läpsi näki äitinsa (dziecko zobaczyło swoją mamę).

Sufiksy dzierżawcze występują również przy użyciu poimków , kiedy słowo określane przyjmuje formę dopełniacza , np. (minun) lähelläni (blisko mnie), (minun) edessäni (przede mną), (sinun) kanssasi (z tobą), itd.

Oprócz tego sufiksy dzierżawcze mogą wskazywać podmiot w równoważnikach zdania, np. (minun) tultuani (po moim przyjściu), (sinun) haluamattasi (bez twojej chęci), itd.

Liczebnik

Dwa pierogi karelskie (specjalność kuchni fińskiej) – kaksi karjalanpiirakkaa – to dalej liczba pojedyncza

Budowa fińskich liczebników głównych opiera się zasadniczo na nazwach liczb naturalnych z przedziału 1-10: yksi (1), kaksi (2), kolme (3), neljä (4), viisi (5), kuusi (6), seitsemän (7), kahdeksan (8), yhdeksän (9) i kymmenen (10). Rząd dziesiątek tworzy się przez dodanie -kymmentä, tak więc kaksikymmentä to "dwie dziesiątki" czyli dwadzieścia. Większe liczby tworzy się dodając na końcu liczbę jednostek: kaksikymmentäyksi – dwadzieścia jeden. Podobnie postępuje się przy wyższych rzędach – setkach (sata), tysiącach (tuhat) itd.

Liczby z przedziału od 11 do 19 odstają nieco od powyższego systemu i tworzy się je przy pomocy sufiksu -toista, zatem np. kolmetoista dla trzynastu, kahdeksantoista dla osiemnastu. Dosłownie tłumacząc oznacza to "trzeci z drugiego" czyli trzeci element drugiej dziesiątki. System ten służył dawniej do rozszerzania kolejnych dziesiątek o pozycje jednostkowe, tak więc 35 czytane było viisineljättä – piąty z czwartego (rzędu). Ten sposób liczenia zniknął z dzisiejszego języka, znajduje się go jeszcze w starszych tekstach, np. w numeracji rozdziałów w Kalevali . Na podobnej zasadzie zbudowane jest słowo puolitoista (półtora) – "pół z drugiego". Człon -toista jest nieodmienny i w odmienionych formach liczebnikach doczepia się go po końcówce przypadku, np. viidestatoista (z piętnastu).

Do osobliwości fińskiego liczebnika należy zaliczyć uwspólnianie przypadka, gdy liczebnik występuje w funkcji przydawkikolmesta talosta – "z trzech domów" (to dość rzadkie zjawisko występuje m.in. w jęz. polskim). W wypadku liczebników złożonych uwspólnienie dotyczy wszystkich elementów:

  • 234 domy: kaksisataakolmekymmentäneljä taloa
  • z 234 domów: kahdestasadastakolmestakymmenestäneljästä talosta

Liczebniki o wartości powyżej dwóch, występujące w mianowniku wymagają użycia partitiwu liczby pojedynczej dla rzeczowników policzalnych: yksi auto – jeden samochód, kaksi autoa – dwa samochody. W innych wypadkach liczebnik i wyraz określany występują w tej samej liczbie i przypadku, a rzeczownik zawsze w liczbie pojedynczej: kahdessa autossa (w dwóch autach).

Liczebniki porządkowe

Pierwsze dwa liczebniki porządkowe mają nieregularne formy ensimmäinen (pierwszy) oraz toinen (drugi). Pozostałe liczebniki porządkowe tworzy się z liczebników głównych przez dodanie końcówki -s, czyli kolmas (trzeci), neljäs (czwarty), viides (piąty). Przy określaniu pozycji z kolejnych dziesiądek, setek czy tysięcy dla liczby 1-2 dziesiątek, setek, czy tysięcy używa się form yhdes- i kahdes- czyli np. kahdeskymmenesviides (dwudziesty piąty). Dla liczebników 11-19 podobnie jak przy liczebnikach głównych odmianie podlega tylko rdzeń poprzedzający końcówkę -toista, np. neljästoista (czternasty) przy czym dla 11 i 12 również używa się form yhdes i kahdes, np. yhdestoista (jedenasty), kahdestoista (dwunasty). W przypadku gdy liczba większa od 20 kończy się na 1 lub 2 dopuszczalne są dwie formy kahdeskymmenesensimmäinen lub kahdeskymmenesyhdes (dwudziesty pierwszy) oraz kahdeskymmeneskahdes lub kahdeskymmenestoinen (dwudziesty drugi).

Przy odmianie przez przypadki końcówka -s wymienia się z -tta|ttä dla partitiivi oraz -nne lub -nte dla pozostałych przypadków (zgodnie z zasadami wymiany spółgłosek), np. kahdennessakymmenennessätoisessa talossa (w dwudziestym drugim domu).

Rzeczowniki pochodzące od liczebników

Cyfry od 1 do 10 mają następujące nazwy, kolejno: ykkönen, kakkonen, kolmonen, nelonen, viitonen, kuutonen, seiska, kahdeksikko, yhdeksikkö, kymppi. Dla większych liczb używa się liczebników głównych.

Powyższych słów używa się czasami w znaczeniu przenośnym, np. olisiko sinulla viitonen? (miałbyś może piątaka / 5 euro?).

Czasowniki

Obok rzeczownika jest najbardziej produktywną i nośną znaczeniowo częścią mowy. Czasownik fiński może występować w czterech czasach : teraźniejszym , przeszłym narratywnym (imperfekt) , przeszłym perfekt oraz zaprzeszłym , a także czterech trybach : orzekającym , rozkazującym , przypuszczającym i potencjalnym . Wyróżnia się pięć bezokoliczników i pięć imiesłowów . Ponadto w języku fińskiem występuje specyficzna strona bierna , różniąca się istotnie od strony biernej w językach indoeuropejskich.

W języku fińskim nie występuje podział na czasowniki dokonane i niedokonane. Wszystkie mogą występować w obydwu znaczeniach, niezależnie od formy gramatycznej. Różnica pomiędzy wypowiedziami o znaczeniu dokonanym i niedokonanym wynika albo z formy dopełnienia albo z kontekstu.

Zamiast podziału na czasowniki dokonane i niedokonane występuje jednak w języku fińskim inny ważny podział. Jest nim podział na czasowniki zwrotne i niezwrotne. Do tych dwóch rodzajów dochodzi czasami trzeci rodzaj czasownika, kiedy wyraża on efekt danej czynności. Podobieństwo do występującego w języku polskim podziału na czasowniki dokonane i niedokonane polega tu na tym, że formy te nie są uznawane za formy gramatyczne jednego czasownika, tylko za osobne czasowniki o zbliżonym znaczeniu. Przykładowmi grupami takich czasowników są, np. löytää (znaleźć/znajdować coś) vs. löytyä (znaleźć/znajdować się), pelastaa ([u]ratować coś/kogoś) vs. pelastua ([u]ratować się) czy muuttaa (zmieni[a]ć coś) vs. muuttua (zmieni[a]ć się [np. w coś innego]). Przykładami czasowników, dla których można mówić o trzech formach są zaś: nähdä (widzieć coś) vs. näkyä (być widzianym [pokazywać się]) vs. näyttää (pokazywać coś) czy lämmetä (ogrzewać się) vs. lämmitä (być ogrzewanym [zwiększać temperaturę w wyniku ogrzewania]) vs. lämmittää (ogrzewać coś). Zwrotne warianty czasowników ani nie przyjmują dopłnienia bliższego ani nie wymagają dodania zaimka zwrotnego itse.

Typy koniugacji

Fińskie czasowniki można podzielić na sześć typów koniugacyjnych[21][notatka 3], aczkolwiek w ich obrębie można wyodrębnić podgrupy. Końcówki są jednakowe dla wszystkich typów, jednak podczas odmiany w obrębie rdzenia zachodzą liczne zmiany, wymuszone przez m.in. wymianę stóp .

Wszystkie formy czasowników fińskich wywodzi się z tak zwanego rdzenia bezokolicznikowego. Jego cechy decydują o przynależności czasownika do typu koniugacji, a w konsekwencji o przemianach, jakie musi on przejść przed przyjęciem końcówki danej formy. Forma czasownika wymieniana w słownikach, tak zwany 1. bezokolicznik, jest formą odmienioną powstającą przez dodanie odpowiedniej końcówki do rdzenia bezokolicznikowego (zależnie od jego typu). Z rdzenia bezokolicznikowego powstaje również 2. bezokolicznik, formy trybu potencjalnego, większość form trybu rozkazującego, a także jeden z imiesłowów.

Z rdzenia bezokolicznikowego wyprowadza się dwa kolejne rdzenie czasownika:

  • rdzeń infleksyjny, służący do budowy form osobowych (poza większością form trybu rozkazującego i formami trybu potencjalnego), pozostałych imiesłowów str. czynnej oraz (paradoksalnie) pozostałych trzech bezokoliczników, które nie powstają bezpośrednio z rdzenia bezokolicznikowego
  • rdzeń strony biernej, służący do budowy wszystkich form w stronie biernej (włącznie z imiesłowami str. biernej)

Przy odmianie czasowników występuje zjawisko wymiany stóp, które wpływa na formę rdzenia. Ze względów historycznych oboczności nie zawsze mają charakter regularny (np. tavatatapaan – spotykać i tavatatavaan – literować).

Poniższa tabela obrazuje najważniejsze typy koniugacyjne.

TypCecha charakterystyczna rdzeniaRdzeń bezok. (przykład)Końcówka 1. bezok.1. bezokolicznikRdzeń infleksyjny1. os. cz. teraźniejszego3. os. imperf.Imiesłów cz. przesz.4)Rdzeń str. biernejStr. bierna cz. teraźniejszyPolski (bezok.)
1aost. sam. krótkie o, u lub ypuhu--a|puhuapuhu- (b.z.)puhun1)puhui2)puhunutpuhu- (b.z.)puhutaanmówić
1bost. sam. krótkie e lub ioppi--a|oppiaoppi- (b.z.)opin1)oppi2)oppinutopi- (b.z.)1)opitaan1)uczyć się
1cost. sam. krótkie -a, w 1. sylabie a, e lub ianta--a|antaaanta- (b.z.)annan1)antoi2)antanutanne-1)annetaan1)dawać
1dost. sam. krótkie -a, w 1. sylabie o lub ujohta--a|johtaajohta- (b.z.)johdan1)johti2)johtanutjohde-1)johdetaan1)prowadzić
2aost. sam. długasaa--da|-däsaadasaa- (b.z.)saansai2)saanutsaa- (b.z.)saadaandostać
2b5)ost. dyftongsyö--da|-däsyödäsyö- (b.z.)syönsöi2)syönytsyö- (b.z.)syödäänjeść
3a6)ost. spółgłoska l r lub ntul--la|-lä, -na|-nä lub -ra|-rätullatule-tulentuli2)tulluttul- (b.z.)tullaanprzyjść
3b7)ost. spółgłoska snous--ta|-tänoustanouse-nousennousi2)noussutnous- (b.z.)noustaanwstać
4ost. spółgłoska t, przed nią samogłoska inna niż i oraz ehalut-3)-a| (!)halutahalua-haluanhalusi (zam. a -> s)halunnut (zam. t -> n)halu- (!)halutaan1)chcieć
5ost. spółgłoska t, przed nią samogłoska itarvit-3)-a| (!)tarvitatarvitse-tarvitsentarvitsitarvinnut (zam. t -> n)tarvi- (!)tarvitään1)potrzebować
6ost. spółgłoska t, przed nią samogłoska epaet-3)-a| (!)paetapakene-pakenenpakenipaennut (zam. t -> n)1)pae- (!)paetaan1)uciekać

1) podlega wymianie stóp
2) podlega przemianom samogłosek przed i
3) rdzeń bezokolicznikowy podlega wymianie stóp, a rdzeń infleksyjny i wszystkie formy z niego powstałe nie; formy strony biernej podlegają wymianie stóp zawsze
4) wyprowadzany z rdzenia bezokolicznikowego
5) do tej grupy zalicza się m.in. czasownik käydä (b. wieloznaczny, ogólnie "pójść"), przyjmujący w czasie przeszłym imperfekt i trybie przypuszczającym odrębny rdzeń kävi-, np. kävin (poszedłem), kävisit (poszedłbyś); przez analogię zalicza się też tu czasowniki tehdä (robić) oraz nähdä (widzieć), które charakteryzują się niecodziennymi rdzeniami bezokolicznikowymi, odpowiednio teh- oraz näh-, a także nieregularnymi rdzeniami infleksyjnymi, odpowiednio teke- oraz näke-
6) do tej grupy zalicza się m.in. czasownik olla (być), przyjmujący nieregularne formy czasu ter. w 3. os. l.poj. on (jest) oraz 3 os. l.mn. ovat (są), a także odrębny, zupełnie nieprzypominający formy podstawowej rdzeń trybu potencjalnego lie-, np. lienevät (prawdopodobnie są/będą); warto też zwrócić uwagę na niecodzienne (acz zgodne z zasadami) procesy wymiany stóp zachodzące w dłuższych słowach tego typu, por. np. ajatella (myśleć), ajattelen, ajatellut, ajateltu - czasowniki z takimi wymianami powstają również produktywnie przez dodanie końcówki frekwentatywnej -ella|-ellä do innych czasowników, np. keinuttaa (huśtać [coś/kogoś]) → keinutella ("pohuśtywać")
7) do tej grupy zaliczają się m.in. czasowniki juosta (biec/biegać), przyjmujący nieregularny rdzeń infleksyjny juokse- oraz czasownik seistä (stać), który posiada tylko niektóre formy tj. seis! (stój!), seiskää! (stójcie!), älkää seiskö (nie stójcie!), seisten (stojąc), seissyt (ten, który stał), a użycie wszelkich innych form wymaga użycia równoznacznego czasownika seisoa (stać), który odmienia się regularnie.

W ujęciach bardziej syntetycznych przyjmuje się często, że najważniejsze formy dystynktywne czasownika fińskiego to 1. bezokolicznik (puhua – mówić), pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego (puhun – mówię), 3 osoba czasu przeszłego (puhui – mówił), imiesłów czynny przeszły (puhunut – mówiony) oraz forma strony biernej czasu przeszłego (puhuttiin – mówiono) i określa się reguły pozwalające na proste wyprowadzenie z nich wszystkich pozostałych form. Niemniej wszystkie te 5 form, poza nielicznymi wyjątkami, wynika jednoznacznie z postaci rdzenia bezokolicznikowego.

Rdzeń infleksyjny

Większość form osobowych czasownika uzyskuje się przez dodanie odpowiedniej końcówki do tzw. rdzenia infleksyjnego. Zasady tworzenia rdzenia infleksyjnego są następujące:

  • dla czasowników typu 1 i 2 rdzeń infleksyjny jest identyczny z bezokolicznikowym
  • dla czasowników typu 3 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy do rdzenia bezokolicznikowego dodać e
  • dla czasowników typu 4 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy końcowe t rdzenia bezokolicznikowego zamienić na a lub ä, zgodnie z harmonią samogłosek (rdzeń infleksyjny zawsze w stopie mocnej)
  • dla czasowników typu 5 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy do rdzenia bezokolicznikowego dodać se
  • dla czasowników typu 6 w celu zbudowania rdzenia infleksyjnego należy końcowe t rdzenia bezokolicznikowego zamienić na ne (rdzeń infleksyjny zawsze w stopie mocnej)

Przeczenie

Przeczenie w języku fińskim wyraźnie różni się od przeczenia w j. indoeuropejskich. Zamiast pojedynczego słowa odpowiadającego polskiemu "nie", w języku fińskim występuje tzw. czasownik przeczący ei, który występuje we wszystkich formach osobowych w jakich występują "zwykłe" czasowniki. W związkach z określonymi formami określanego czasownika, czasownik przeczący nadaje wypowiedzi sens przeczący. Koniugacja wypowiedzi przeczących polega de facto na koniugacji formy czasownika przeczącego, podczas gdy część pochodząca od określanego czasownika pozostaje zasadniczo niezmienna.

Czasownik przeczący musi zawsze występować w formie dostosowanej do kontekstu wypowiedzi. W szczególności nawet udzielając krótkiej odpowiedzi przeczącej na pytanie (bądź rozkaz, polecenie), należy również użyć czasownika przeczącego w odpowiedniej formie osobowej. I tak na pytanie oletko suomalainen? (czy jesteś Finem?) odpowiada się formą 1 os. liczby pojedynczej: en (nie jestem). Podobnie odpowiada się odmownie na polecenie, np. mene kotiin! (idź do domu!) - en! (nie pójdę!). Gdy pytanie (lub polecenie) sformułowane jest w innej osobie, np. oletteko suomalaisia? (czy jesteście Finami?), menkää kotiin! (idźcie do domu!), odpowiedzią musi być już emme! (nie jesteśmy/nie pójdziemy). W 3 os. l.poj. czasownik przeczący przyjmuje formę identyczną z podstawową, tzn. ei. Dlatego też na pytania o osoby trzecie, np. onko hän suomalainen? (czy on/ona jest Finem/Finką?) odpowiada się przecząco ei. Jest to jednak tylko przejaw zbieżności form.

Pojawiania się czasownika przeczącego w formie bezosobowej można się dopatrywać co najwyżej w przypadkach:

  • gdy występuje jako wzmocnienie przeczenia wyrażonego pełnym zwrotem, który musi zawierająć również czasownik przeczący odmieniony, np. oletko suomalainen? (czy jesteś Finem?) - ei, en ole (nie, nie jestem)
  • gdy występuje w wyrażeniach z rzeczownikami w partitiivi oznaczającymi "brak" lub "nie ma", np. ei vettä (nie ma wody), przy czym ten przypadek można potraktować jako skrótową formę täällä ei ole vettä (tu nie ma wody [dosł. tu nie jest woda])

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy (fin. preesens) jest czasem prostym (morfologicznym) i wyraża czynności w teraźniejszości lub przyszłości. Formy czasu teraźniejszego tworzone są przez dodanie odpowiednich końcówek do rdzenia infleksyjnego. Forma końcówek czasu teraźniejszego powoduje, że w przypadku rdzeni zawierających spółgłoski podlegające wymianie stóp, formy twierdzące 1. i 2. osoby występują w stopie mocnej, a formy 3. osoby w stopie słabej (ta mnemotechniczna reguła jest konsekwencją zasad ogólnych).

Zaprzeczenie czasu teraźniejszego tworzą formy osobowe czasownika przeczącego ei w połączeniu z rdzeniem infleksyjnym w stopie słabej (bez żadnej końcówki).

Zapytania w czasie teraźniejszym tworzone są przez dodanie enklityki -ko|-kö do odmienionej formy czasownika (na samym końcu). W przypadku pytań o przeczenie (o to czy czynność nie zachodzi) enklitykę -ko|-kö dołącza się do formy osobowej czasownika przeczącego, pozostawiając następujący po nim rdzeń bez zmian.

Zaimki osobowe w 1. i 2. osobie czasu teraźniejszego zwykle opuszcza się, ponieważ osoba jest jednoznacznie określona przez końcówki czasownika (por. polskie my poszliśmyposzliśmy). W 3. osobie zaimki należy zachować, chyba że zdanie występuje w l.poj. i ma wyrażać prawdę ogólną, a nie odnosić się do konkretnego podmiotu.

Koniugacja czasowników w czasie teraźniejszym:

OsobaOdp. polskiKońcówkaF. osobowa eiZaimek os.Przykłady (typ 1)Przykład (typ 2)Przykład (typ 3)Przykład (typ 4)Przykład (typ 5)Przykład (typ 6)
1. bezokolicznikpuhua (mówić)lukea (czytać)saada (dostać)tulla (przyjść)pelätä (bać się)tarvita (potrzebować)lämmetä (ogrzewać się)
r. infleksyjny (ew. st. mocna/słaba)puhu-luke-/lue-3)saa-tule-pelkää-tarvitse-lämpene-
Formy osobowe
1. l.p.mówię
nie mówię
czy mówię
czy nie mówię?
-nen(minä)puhun
en puhu
puhunko?
en puhu?
luen
en lue
luenko?
en lue?
saan
en saa
saanko?
en saa?
tulen
en tule
tulenko?
en tule?
pelkään
en pelkää
pelkään?
en pelkää?
tarvitsen
en tarvitse
tarvitsenko?
en tarvitse?
lämpenen
en lämpene
lämpenen?
en lämpene?
2. l.p.mówisz
nie mówisz
czy mówisz?
czy nie mówisz?
-tet(sinä)puhut
et puhu
puhutko?
et puhu?
luet
et lue
luetko?
et lue?
saat
et saa
saatko?
et saa?
tulet
et tule
tuletko?
et tule?
pelkäät
et pelkää
pelkäät?
et pelkää?
tarvitset
et tarvitse
tarvitsetko?
et tarvitse?
lämpenet
et lämpene
lämpenet?
et lämpene?
3. l.p.on/ona/ono mówi
nie mówi
czy mówi?
czy nie mówi?
-V1)ei1)hän/sepuhuu
ei puhu
puhuuko?
ei puhu?
lukee
ei lue
lukeeko?
ei lue?
saa1)
ei saa
saako?1)
ei saa?
tulee
ei tule
tuleeko?
ei tule?
pelkää1)
ei pelkää
pelkää?1)
ei pelkää?
tarvitsee
ei tarvitse
tarvitseeko?
ei tarvitse?
lämpenee
ei lämpene
lämpenee?
ei lämpene?
1. l.mn.mówimy
nie mówimy
czy mówimy?
czy nie mówimy?
-mmeemme(me)puhumme
emme puhu
puhummeko?
emme puhu?
luemme
emme lue
luemmeko?
emme lue?
saamme
emme saa
saammeko?
emme saa?
tulemme
emme tule
tulemmeko?
emme tule?
pelkäämme
emme pelkää
pelkäämme?
emme pelkää?
tarvitsemme
emme tarvitse
tarvitsemmeko?
emme tarvitse?
lämpenemme
emme lämpene
lämpenemme?
emme lämpene?
2. l.mn.mówicie
nie mówicie
czy mówicie?
czy nie mówicie?
-tteette(te)puhutte
ette puhu
puhutteko?
ette puhu?
luette
ette lue
luetteko?
ette lue?
saatte
ette saa
saatteko?
ette saa?
tulette
ette tule
tuletteko?
ette tule?
pelkäätte
ette pelkää
pelkäätte?
ette pelkää?
tarvitsette
ette tarvitse
tarvitsetteko?
ette tarvitse?
lämpenette
ette lämpene
lämpenette?
ette lämpene?
3. l.mn.oni/one mówią
nie mówią
czy mówią?
czy nie mówią?
-vat|-vät2)eiväthe/nepuhuvat
eivät puhu
puhuvatko?
eivät puhu?
lukevat
eivät lue
lukevatko?
eivät lue?
saavat
eivät saa
saavatko?
eivät saa?
tulevat
eivät tule
tulevatko?
eivät tule?
pelkäävät
eivät pelkää
pelkäävät?
eivät pelkää?
tarvitsevat
eivät tarvitse
tarvitsevatko?
eivät tarvitse?
lämpenevät
eivät lämpene
lämpenevät?
eivät lämpene?

1) podwojenie poprzedzającej samogłoski występuje tylko przy samogłosce pojedynczej, ale nigdy przy samogłosce długiej ani dyftongu
2) końcówka podlegająca harmonii samogłosek , tzn. zamiast -a może pojawić się
3) rdzeń zawiera spółgłoskę k podlegającą wymianie stóp, która w przypadku tego rdzenia ma postać k → ∅

Czas przeszły imperfekt

Czes przeszły imperfekt (fin. imperfekti) jest w języku fińskim czasem prostym (morfologicznym) i oznacza przeszłość zamkniętą w przeszłości (por. angielski czas past simple). Podobnie jak dla czasu teraźniejszego, formy czasu przeszłego imperfekt tworzy się zazwyczaj na podstawie rdzenia infleksyjnego ( ), po dodaniu doń znacznika czasu przeszłego -i-. Dołączone po znaczniku -i- końcówki są podobne do stosowanych w czasie teraźniejszym ( ), z tym że 3. os. l.poj. nie posiada żadnej końcówki. Dodanie znacznika czasu przeszłego powoduje specyficzne, regularne przemiany samogłosek końcowych rdzenia ( ). Ponadto głoska i tworzy dyftongi ze wszystkimi innymi samogłoskami poza i, a jednocześnie zasady przemian samogłoskowych powodują redukcję występujących już wcześniej w rdzeniu końcowych dyftongów, samogłosek długich oraz głosek i. W związku z powyższym, przekształcenie formy czasu teraźniejszego do czasu przeszłego imperfekt, nie powoduje nigdy powstania dodatkowej sylaby wyrazu, a to z kolei oznacza, iż formy cz. przeszłego imperfekt podlegają dokładnie takim samym wymianom stóp ( ), jak odpowiadające im formy cz. teraźniejszego.

W cz. przeszłym imperfekt nieregularnie odmieniają się czasowniki typu 4, np. haluta (chcieć), mające rdzeń infleksyjny w postaci halua-. Występuje dla nich odrębny rdzeń imperfekt, w którym końcowe t rdzenia bezokolicznikowego zamienia się na s, np. halusin (chciałem). Nieregularnie odmieniają się też wszystkie czasowniki, w których zastosowanie normalnych zasad odmiany doprowadziłoby do powstania końcówki -tiX (ew. -diX), gdzie X symbolizuje dowolną końcówkę osobową (w tym też ∅ 3. os. l.poj.). W przypadku tych czasowników również występuje wymiana na ts, co powoduje zmianę końcówki wyrazu na -siX, np. tietää (wiedzieć) → tiedän (wiem) ale tiesin (wiedziałem). Koncówka -siX nie powoduje wymiany stóp w rdzeniu, por. hypätä (skakać) → hyppään (skaczę), hyppäsin (skakałem).

Zaprzeczenie czasu przeszłego imperfekt tworzą formy osobowe czasownika przeczącego ei w połączeniu z imiesłowem czynnym przeszłym w mianowniku. Zasady jego tworzenia opisane są przy imiesłowach ( ). Dla form liczby mnogiej imiesłów występuje w liczbie mnogiej.

Zapytania w czasie przeszłym imperfekt tworzone są przez dodanie enklityki -ko|-kö do odmienionej formy czasownika (na samym końcu). W przypadku pytań o przeczenie (o to czy czynność nie zaszła) enklitykę -ko|-kö dołącza się do formy osobowej czasownika przeczącego, pozostawiając następujący po nim imiesłów bez zmian.

Koniugacja czasowników w czasie przeszłym imperfekt:

OsobaOdp. polskiKońcówkaZaimek os.Przykłady (typ 1)Przykład nier. (typ 1)Przykład (typ 2)Przykład (typ 3)Przykład (typ 4)Przykład (typ 5)Przykład (typ 6)
1. bezokolicznikpuhua (mówić)lukea (mówić)tietää (wiedzieć)saada (dostać)tulla (przyjść)pelätä (bać się)tarvita (potrzebować)lämmetä (ogrzewać się)
r. infleksyjny imperf.puhu-luke-/lue-ties-saa-tule-pelkäs-tarvitse-lämpene-
Formy osobowe
1. l.p.mówiłe/am
nie mówiłe/am
czy mówiłe/am?
czy nie mówiłe/am?
-i- + -n(minä)puhuin
en puhunut
puhuinko?
en puhunut?
luin
en lukenut
luinko?
en lukenut?
tiesin
en tiennyt
tiesinko?
en tiennyt?
sain
en saanut
sainko?
en saanut?
tulin
en tullut
tulinko?
en tullut?
pelkäsin
en pelännyt
pelkäsin?
en pelännyt?
tarvitsin
en tarvinnut
tarvitsinko?
en tarvinnut?
lämpenin
en lämmennyt
lämpenin?
en lämmennyt?
2. l.p.mówiłe/aś
nie mówiłe/aś
czy mówiłe/aś?
czy nie mówiłe/aś?
-i- + -t(sinä)puhuit
et puhunut
puhuitko?
et puhunut?
luit
et lukenut
luitko?
et lukenut?
tiesit
et tiennyt
tiesitko?
et tiennyt?
sait
et saanut
saitko?
et saanut?
tulit
et tullut
tulitko?
et tullut?
pelkäsit
et pelännyt
pelkäsit?
et pelännyt?
tarvitsit
et tarvinnut
tarvitsitko?
et tarvinnut?
lämpenit
et lämmennyt
lämpenit?
et lämmennyt?
3. l.p.on/ona/ono mówił/a/o
nie mówił/a/o
czy mówił/a/o?
czy nie mówił/a/o?
-i- + ∅hän/sepuhui
ei puhunut
puhuiko?
ei puhunut?
luki
ei lukenut
lukiko?
ei lukenut?
tiesi
ei tiennyt
tiesiko?
ei tiennyt?
sai
ei saanut
saiko?
ei saanut?
tuli
ei tullut
tuliko?
ei tullut?
pelkäsi
ei pelännyt
pelkäsi?
ei pelännyt?
tarvitsi
ei tarvinnut
tarvitsiko?
ei tarvinnut?
lämpeni
ei lämmennyt
lämpeni?
ei lämmennyt?
1. l.mn.mówili/łyśmy
nie mówili/łyśmy
czy mówili/łyśmy?
czy nie mówili/łyśmy?
-i- + -mme(me)puhuimme
emme puhuneet
puhuimmeko?
emme puhuneet?
luimme
emme lukeneet
luimmeko?
emme lukeneet?
tiesimme
emme tienneet
tiesimmeko?
emme tienneet?
saimme
emme saaneet
saimmeko?
emme saaneet?
tulimme
emme tulleet
tulimmeko?
emme tulleet?
pelkäsimme
emme pelänneet
pelkäsimme?
emme pelänneet?
tarvitsimme
emme tarvinneet
tarvitsimmeko?
emme tarvinneet?
lämpenimme
emme lämmenneet
lämpenimme?
emme lämmenneet?
2. l.mn.mówili/łyście
nie mówili/łyście
czy mówili/łyście?
czy nie mówili/łyście?
-i- + -tte(te)puhuitte
ette puhuneet
puhuitteko?
ette puhuneet?
luitte
ette lukeneet
luitteko?
ette lukeneet?
tiesitte
ette tienneet
tiesitteko?
ette tienneet?
saitte
ette saaneet
saitteko?
ette saaneet?
tulitte
ette tulleet
tulitteko?
ette tulleet?
pelkäsitte
ette pelänneet
pelkäsitte?
ette pelänneet?
tarvitsitte
ette tarvinneet
tarvitsitteko?
ette tarvinneet?
lämpenitte
ette lämmenneet
lämpenitte?
ette lämmenneet?
3. l.mn.oni/one mówili/ły
nie mówili/ły
czy mówili/ły?
czy nie mówili/ły?
-i- + -vat|-väthe/nepuhuivat
eivät puhuneet
puhuivatko?
eivät puhuneet?
lukivat
eivät lukeneet
lukivatko?
eivät lukeneet?
tiesivät
eivät tienneet
tiesivatko?
eivät tienneet?
saivat
eivät saaneet
saivatko?
eivät saaneet?
tulivat
eivät tulleet
tulinivat?
eivät tulleet?
pelkäsivät
eivät pelänneet
pelkäsivät?
eivät pelänneet?
tarvitsivat
eivät tarvinneet
tarvitsivatko?
eivät tarvinneet?
lämpenivät
eivät lämmenneet
lämpenivät?
eivät lämmenneet?

Czas przeszły perfekt

Czas przeszły perfekt (fin. perfekti) jest czasem złożonym i oznacza czynność, która rozpoczęła się kiedyś w przeszłości i albo trwa do chwili obecnej albo wpływa na teraźniejszość. Czas perfekt nie występuje w języku polskim w żadnej formie, a jego sens może być przekazany jedynie przez kontekst. Nie należy mylić go z występującym w j. polskim podziałem na czasowniki dokonane i niedokonane, ponieważ wyrażenia w czasie przeszłym perfekt mogą mieć sens zarówno dokonany jak i niedokonany. Analog dla tego czasu można natomiast znaleźć w innych językach, m.in. w j. angielskim odpowiada mu czas present perfect, np. I have spoken. W porównaniu z nim czas fiński jest jednak czasem ściśle przeszłym, nie implikuje stanu teraźniejszości.

Czas perfekt tworzy się przy użyciu czasownika posiłkowego olla (być) w czasie teraźniejszym, odmienionego w odpowiedniej liczbie i osobie oraz imiesłowu czynnego przeszłego w mianowniku liczby pojedynczej lub mnogiej. Zasady tworzenia i odmiany imiesłowu podane są w rozdziale o imiesłowach poniżej.

Zaprzeczenie czasu przeszłego perfekt uzyskuje się przez normalne zaprzeczenie czasownika posiłkowego. Zapytania w formie czasu przeszłego perfekt uzyskuje się przez dołączenie enklityki -ko|kö do form czasownika posiłkowego, lub do form czasownika przeczącego ei w przypadku pytań o zaprzeczenie. We wszystkich opisanych przypadkach imiesłów pozostaje bez zmian.

Przykładowe formy czasu przeszłego perfekt dla czasownika puhua (mówić), to:

OsobaOdp. polskiZaimek os.TwierdzeniePrzeczeniePytaniePytanie o zaprzeczenie
1. l.p.mówiłe/am (nie/czy/czy nie)(minä)olen puhunuten ole puhunutolenko puhunut?enkö ole puhunut?
2. l.p.mówiłe/aś (nie/czy/czy nie)(sinä)olet puhunutet ole puhunutoletko puhunut?etkö ole puhunut?
3. l.p.mówił/a/o (nie/czy/czy nie)hän/seon puhunutei ole puhunutonko puhunut?eikö ole puhunut?
1. l.mn.mówili/łyśmy (nie/czy/czy nie)(me)olemme puhuneetemme ole puhuneetolemmeko puhuneet?emmekö ole puhuneet?
2. l.mn.mówili/łyście (nie/czy/czy nie)(te)olette puhuneetette ole puhuneetoletteko puhuneet?ettekö ole puhuneet?
3. l.mn.mówili/ły (nie/czy/czy nie)heovat puhuneeteivät ole puhuneetovatko puhuneet?eivätkö ole puhuneet?

Czas zaprzeszły

Czas zaprzeszły (fin. pluskvamperfekti) jest czasem złożonym i ukazuje relacje między wydarzeniami w przeszłości i obrazuje uprzedniość jednej czynności względem drugiej (w czasie zaprzeszłym występuje czynność wcześniejsza, określająca tło późniejszych przeszłych wydarzeń). Nie ma odpowiednika we współczesnym języku polskim, odpowiada jednak luźno staropolskiemu czasowi zaprzeszłemu przyjmującego formy tj. np. "mówiłem był". Wśród języków współczesnych analog fińskiego czasu zaprzeszłego można znaleźć m.in. w postaci angielskiego czasu Past Perfect, czy niemieckiego Plusquamperfekt.

Tworzenie czasu zaprzeszłego jest lustrzanym odbiciem tworzenia czasu przeszłego perfekt, z tym że czasownik posiłkowy olla (być) występuje we wszystkich formach w czasie przeszłym imperfekt (olin, oli, en ollut itd.).

Przykładowe formy czasu zaprzeszłego dla czasownika puhua (mówić), to:

OsobaOdp. polskiZaimek os.TwierdzeniePrzeczeniePytaniePytanie o zaprzeczenie
1. l.p.mówiłe/am zaprz. [był/a] (nie/czy/czy nie)(minä)olin puhunuten ollut puhunutolinko puhunut?enkö ollut puhunut?
2. l.p.mówiłe/aś zaprz. [był/a] (nie/czy/czy nie)(sinä)olit puhunutet ollut puhunutolitko puhunut?etkö ollut puhunut?
3. l.p.mówił/a/o zaprz. [był/a] (nie/czy/czy nie)hän/seoli puhunutei ollut puhunutoliko puhunut?eikö ollut puhunut?
1. l.mn.mówili/łyśmy zaprz. [byli/ły] (nie/czy/czy nie)(me)olimme puhuneetemme olleet puhuneetolimmeko puhuneet?emmekö olleet puhuneet?
2. l.mn.mówili/łyście zaprz. [byli/ły] (nie/czy/czy nie)(te)olitte puhuneetette olleet puhuneetolitteko puhuneet?ettekö olleet puhuneet?
3. l.mn.mówili/ły zaprz. [byli/ły] (nie/czy/czy nie)heolivat puhuneeteivät olleet puhuneetolivatko puhuneet?eivätkö olleet puhuneet?

Czas przyszły

Czas przyszły we współczesnym języku fińskim nie występuje ani w postaci morfologicznej, ani jednoznacznej konstrukcji złożonej (por. ang. shall, will). Wydarzenia w przyszłości oddaje się przy użyciu czasu teraźniejszego . Wymagana jest jednak taka konstrukcja zdania w czasie teraźniejszym, aby miało ono jasny sens przyszły. Można to osiągnąć następującymi sposobami:

  • poprzez zawarcie w zdaniu explicite określenia czasu w przyszłości, kiedy wydarzenie zajdzie, np. menen huomenna leffaan (pójdę jutro do kina [por. polskie idę jutro do kina]).
  • używając przypadka akkusatiivi w dopełnieniu bliższym czasownika, np. luen kirjan (przeczytam książkę), w przeciwieństwa do zdania z użyciem partitiivi luen kirjaa (czytam [właśnie] książkę).
  • skonstruować wypowiedź w formie wyrażającej zamiar, najczęściej przy użyciu czasownika aikoa (zamierzać), np: aion syödä (zamierzam (z)jeść)

W przypadku niemożności wykorzystania powyższych metod lub ich nieporęczności stosuje się często utarty zwrot z czasownikiem tulla (przyjść) oraz formami 3. bezokolicznika, np. tulen etsimään sitä (będę tego szukał [kiedyś]). Konstrukcje takie zostały zapożyczone z języków indoeuropejskich.

Liittopreesens i liittoimperfekti

Czasy liittopreseens oraz liittoimperfekti są specyficznymi archaicznymi czasami o znaczeniu przyszłym. Nie używa się ich już we współczesnym języku fińskim, jednak ich formy zachowały się licznie w fińskim tłumaczeniu Biblii. Są to czasy złożone, tworzone z formami czasownika posiłkowego olla (być) w czasie (odpowiednio) teraźniejszym i przeszłym imperfekt, w połączeniu z imiesłowem czynnym teraźniejszym, np.:

  • liittopreseens: olet lukeva (będziesz czytał/przeczytasz)
  • liittoimperfekti: olit lukeva ("byłbyś już do tamtego czasu przeczytał")

Oba czasy są silnie nacechowane tonem determinizmu, rozkazu i objawienia przyszłości lub alternatywnej przeszłości. Por. cytat z Biblii ks. rodz. 3:15 fin. Ja minä panen vainon sinun ja vaimon välille ja sinun siemenesi ja hänen siemenensä välille; se on polkeva rikki sinun pääsi, ja sinä olet pistävä sitä kantapäähän. pol. Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie i niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę.

Tryby

Podstawową formą czasowników w j. fińskim jest tryb orzekający (fin. indikatiivi). Wyraża on obiektywny, neutralny stosunek mówiącego do wypowiadanej treści, która jest przedstawiana jako fakt (niezależnie od jej obiektywnej prawdziwości). W języku fińskim formy trybu orzekającego występują dla wszystkich czasów i dla wszystkich osób w l.poj. i l.mn.

Wszystkie powyżej przedstawione schematy odmiany oraz formy czasowników są przykładami trybu orzekającego.

Pozostałymi często spotykanymi trybami są tryb rozkazujący, tryb przypuszczający i tryb potencjalny. Kolejne dwa tryby występują sporadycznie.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący (fin. imperatiivi) występuje wyłącznie w czasie teraźniejszym i przeszłym perfekt.

W czasie teraźniejszym wyraża nakazy, zakazy, kategoryczne życzenia lub przyzwolenie i występuje we wszystkich osobach poza 1. os. l.poj., przy czym jego użycie w 2. os. jest najbardziej rozpowszechnione. Formą trybu rozkazującego 2. os. l.poj. jest po prostu rdzeń infleksyjny czasownika w stopie słabiej. Pozostałe formy tworzy się przez dodanie odpowiednich końcówek bezpośrednio do rdzenia bezokolicznikowego. W przeczeniach formy t. rozkazującego tworzy się przy użyciu czasownika przeczącego, który w trybie rozkazującym przyjmuje zupełnie inne formy niż w pozostałych trybach, oraz formy rdzenia bezokolicznikowego ze specyficzną końcówką -ko|-kö. Sensem zaprzeczenia t. rozkazującego jest polecenie nie wykonywania czynności.

W czasie przeszłym perfekt t. rozkazujący występuje bardzo rzadko, wyłącznie w 3. os. l.poj. i l.mn. i wyraża nie tyle rozkaz, ile żal lub irytację z powodu tego, że dana czynność nie została w przeszłości wykonana. W znaczeniu przenośnym występuje w wypowiedziach emocjonalnych typu "oby się był [wcześniej] udławił". Formy t. rozkazującego cz. perfekt tworzy się przez zestawienie formy czasownika posiłkowego olla w trybie rozkazującym czasu teraźniejszego z imiesłowem czynnym przeszłym czasownika w mianowniku. Formy przeczące tworzy się przez zaprzeczenie czasownika posiłkowego zgodnie z regułami przeczenia w t. rozkazującym. Imiesłów pozostaje przy tym bez zmian, poza tym, że dla form liczby mnogiej występuje w mianowniku liczby mnogiej.

Poniższa tabela pokazuje formy czasowników w trybie rozkazującym:

OsobaOdp. polskiRdzeńKońcówkaZaprzeczeniePrzykład (typ 1)Przykład (typ 2)Przykład (typ 3)Przykład (typ 4)Przykład (typ 5)Przykład (typ 6)
1. bezokolicznikpuhua (mówić)saada (dostać)tulla (przyjść)pelätä (bać się)tarvita (potrzebować)lämmetä (ogrzewać się)
r. bezokolicznikowypuhu-saa-tul-pelät-tarvit-lämmet-
r. infleksyjnypuhu-saa-tule-pelkää-tarvitse-lämpene-
Czas teraźniejszy
2. l.p.mów!
nie mów!
Infl. (s. słaba)älä ↔∅puhu!
älä puhu!
saa!
älä saa!
tule!
älä tule!
pelkää!
älä pelkää!
tarvitse!
älä tarvitse!
lämpene!
älä lämpene!
3. l.p.niech mówi!
niech nie mówi!
Bezok.-koon|-köönälköön ↔-ko|-köpuhukoon!
älköön puhuko!
saakoon!
älköön saako!
tulkoon!
älköön tulko!
pelätköön!
älköön pelät!
tarvitkoon!
älköön tarvitko!
lämmetköön!
älköön lämmet!
1. l.mn.mówmy!
nie mówmy!
Bezok.-kaamme|-käämmeälkäämme ↔-ko|-köpuhukaamme!
älkäämme puhuko!
saakaamme!
älkäämme saako!
tulkaamme!
älkäämme tulko!
pelätkäämme!
älkäämme pelät!
tarvitkaamme!
älkäämme tarvitko!
lämmetkäämme!
älkäämme lämmet!
2. l.mn.mówcie!
nie mówcie!
Bezok.-kaa|-kääälkää ↔-ko|-köpuhukaa!
älkää puhuko!
saakaa!
älkää saako!
tulkaa!
älkää tulko!
pelätkää!
älkää pelät!
tarvitkaa!
älkää tarvitko!
lämmetkää!
älkää lämmet!
3. l.mn.niech mówią!
niech nie mówią!
Bezok.-koot|-köötälkööt ↔-ko|-köpuhukoot!
älkööt puhuko!
saakoot!
älkööt saako!
tulkoot!
älkööt tulko!
pelätkööt!
älkööt pelät!
tarvitkoot!
älkööt tarvitko!
lämmetkööt!
älkööt lämmet!
Czas przeszły perfekt
3. l.p.oby był powiedział!
oby nie był powiedział!
olkoon puhunut!
älköön olko puhunut!
olkoon saanut!
älköön olko saanut!
olkoon tullut!
älköön olko tullut!
olkoon pelännyt!
älköön olko pelännyt!
olkoon tarvinnut!
älköön olko tarvinnut!
olkoon lämmennyt!
älköön olko lämmennyt!
3. l.mn.oby byli powiedzieli!
oby nie byli powiedzieli!
olkoot puhuneet!
älkööt olko puhuneet!
olkoot saaneet!
älkööt olko saaneet!
olkoot tulleet!
älkööt olko tulleet!
olkoot pelänneet!
älkööt olko pelänneet!
olkoot tarvinneet!
älkööt olko tarvinneet!
olkoot lämmenneet!
älkööt olko lämmenneet!
Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający (fin. konditionaali) występuje w czasie teraźniejszym oraz w czasie przeszłym perfekt. Opisuje czynności i wydarzenia hipotetyczne lub zależne od spełnienia pewnych warunków (zarówno możliwe, jak i nierzeczywiste). Występuje też (podobnie jak w języku polskim) w wyrażeniach o charakterze uprzejmych próśb, np. tulisitko tänne? (czy mógłbyś tu przyjść?).

Formy trybu przypuszczającego w czasie teraźniejszym tworzy się na podstawie rdzenia infleksyjnego ( ), po dodaniu doń znacznika trybu przypuszczającego -isi-. Dołączone po znaczniku -isi- końcówki są takie same jak stosowane w czasie przeszłym imperfekt ( ), w szczególności 3. os. l.poj. nie posiada żadnej końcówki. Dodanie znacznika trybu przypuszczającego powoduje specyficzne, regularne przemiany samogłosek końcowych rdzenia ( ). Forma znacznika powoduje, że rdzeń występuje zawsze w stopie mocnej.

Zaprzeczenie trybu przypuszczającego tworzą formy osobowe czasownika przeczącego ei w połączeniu z rdzeniem trybu przypuszczającego pozbawionym końcówki osobowej.

Zapytania w trynie przypuszczającym tworzone są przez dodanie enklityki -ko|-kö do odmienionej formy czasownika (na samym końcu). W przypadku pytań o przeczenie (o to czy czynność by nie zaszła) enklitykę -ko|-kö dołącza się do formy osobowej czasownika przeczącego, pozostawiając następujący po nim rdzeń bez zmian.

Koniugacja czasowników w czasie teraźniejszym w trybie przypuszczającym:

OsobaOdp. polskiKońcówkaPrzykłady (typ 1)Przykład (typ 2)Przykład (typ 3)Przykład (typ 4)Przykład (typ 5)Przykład (typ 6)
1. bezokolicznikpuhua (mówić)lukea (mówić)tietää (wiedzieć)saada (dostać)tulla (przyjść)pelätä (bać się)tarvita (potrzebować)lämmetä (ogrzewać się)
r. infleksyjnypuhu-luke-tietä-saa-tule-pelkää-tarvitse-lämpene-
Formy osobowe
1. l.p.mówił/abym
nie mówił/abym
czy mówił/abym?
czy nie mówił/abym?
-isi- + -npuhuisin
en puhuisi
puhuisinko?
en puhuisi?
lukisin
en lukisi
lukisinko?
en lukisi?
tietäisin
en tietäisi
tietäisinko?
en tietäisi?
saisin
en saisi
saisinko?
en saisi?
tulisin
en tulisi
tulisinko?
en tulisi?
pelkäisin
en pelkäisi
pelkäisin?
en pelkäisi?
tarvitsisin
en tarvitsisi
tarvitsisinko?
en tarvitsisi?
lämpenisin
en lämpenisi
lämpenisin?
en lämpenisi?
2. l.p.mówił/abyś
nie mówił/abyś
czy mówił/abyś?
czy nie mówił/abyś?
-isi- + -tpuhuisit
et puhuisi
puhuisitko?
et puhuisi?
lukisit
et lukisi
lukisitko?
et lukisi?
tietäisit
et tietäisi
tietäisitko?
et tietäisi?
saisit
et saisi
saisitko?
et saisi?
tulisit
et tulisi
tulisitko?
et tulisi?
pelkäisit
et pelkäisi
pelkäisit?
et pelkäisi?
tarvitsisit
et tarvitsisi
tarvitsisitko?
et tarvitsisi?
lämpenisit
et lämpenisi
lämpenisit?
et lämpenisi?
3. l.p.on/ona/ono mówił/a/oby
nie mówił/a/oby
czy mówił/a/oby?
czy nie mówił/a/oby?
-isi- + ∅puhuisi
ei puhuisi
puhuisiko?
ei puhuisi?
lukisi
ei lukisi
lukisiko?
ei lukisi?
tietäisi
ei tietäisi
tietäisiko?
ei tietäisi?
saisi
ei saisi
saisiko?
ei saisi?
tulisi
ei tulisi
tulisiko?
ei tulisi?
pelkäisi
ei pelkäisi
pelkäisi?
ei pelkäisi?
tarvitsisi
ei tarvitsisi
tarvitsisiko?
ei tarvitsisi?
lämpenisi
ei lämpenisi
lämpenisi?
ei lämpenisi?
1. l.mn.mówili/łybyśmy
nie mówili/łybyśmy
czy mówili/łybyśmy?
czy nie mówili/łybyśmy?
-isi- + -mmepuhuisimme
emme puhuisi
puhuisimmeko?
emme puhuisi?
lukisimme
emme lukisi
lukisimmeko?
emme lukisi?
tietäisimme
emme tietäisi
tietäisimmeko?
emme tietäisi?
saisimme
emme saisi
saisimmeko?
emme saisi?
tulisimme
emme tulisi
tulisimmeko?
emme tulisi?
pelkäisimme
emme pelkäisi
pelkäisimme?
emme pelkäisi?
tarvitsisimme
emme tarvitsisi
tarvitsisimmeko?
emme tarvitsisi?
lämpenisimme
emme lämpenisi
lämpenisimme?
emme lämpenisi?
2. l.mn.mówili/łybyście
nie mówili/łybyście
czy mówili/łybyście?
czy nie mówili/łybyście?
-isi- + -ttepuhuisitte
ette puhuisi
puhuisitteko?
ette puhuisi?
lukisitte
ette lukisi
lukisitteko?
ette lukisi?
tietäisitte
ette tietäisi
tietäisitteko?
ette tietäisi?
saisitte
ette saisi
saisitteko?
ette saisi?
tulisitte
ette tulisi
tulisitteko?
ette tulisi?
pelkäisitte
ette pelkäisi
pelkäisitte?
ette pelkäisi?
tarvitsisitte
ette tarvitsisi
tarvitsisitteko?
ette tarvitsisi?
lämpenisitte
ette lämpenisi
lämpenisitte?
ette lämpenisi?
3. l.mn.oni/one mówili/łyby
nie mówili/łyby
czy mówili/łyby?
czy nie mówili/łyby?
-isi- + -vat|-vätpuhuisivat
eivät puhuisi
puhuisivatko?
eivät puhuisi?
lukisivat
eivät lukisi
lukisivatko?
eivät lukisi?
tietäisivät
eivät tietäisi
tiesisivatko?
eivät tietäisi?
saisivat
eivät saisi
saisivatko?
eivät saisi?
tulisivat
eivät tulisi
tulisivatko?
eivät tulisi?
pelkäisivät
eivät pelkäisi
pelkäisivät?
eivät pelkäisi?
tarvitsisivat
eivät tarvitsisi
tarvitsisivatko?
eivät tarvitsisi?
lämpenisivät
eivät lämpenisi
lämpenisivät?
eivät lämpenisi?

W czasie przeszłym perfekt tryb przypuszczający wyraża zdarzenia, jakie zaszłyby do czasu obecnego, bądź to hipotetycznie, bądź to przy spełnieniu pewnych warunków.

Formy trybu przypuszczającego tworzy się z użyciem form czasownika posiłkowego olla oraz imiesłowu czynnego przeszłego w mianowniku. W przeczeniach zaprzeczeniu podlega czasownik posiłkowy, podobnie w pytaniach enklityka -ko|-kö doczepia się do form czasownika posiłkowego. Imiesłów pozostaje zawsze bez zmian poza tym, że w liczbie mnogiej przyjmuje formy mianownika liczby mnogiej.

W trybie przypuszczającym czasu przeszłego perfekt, formy tworzy się wg. schematu:

  • dla twierdzenia np.: olisin puhunut (byłbym mówił), olisimme puhuneet (bylibyśmy mówili), olisi lukenut (byłby (prze)czytał), olisivat saaneet (byliby dostali) itd.
  • dla przeczenia np.: en olisi puhunut (byłbym nie mówił), emme olisi puhuneet (bylibyśmy nie mówili), ei olisi lukenut (byłby nie (prze)czytał), eivät olisi saaneet (byliby nie dostali) itd.
  • dla pytania np.: olisinko puhunut? (czy byłbym mówił?), olisimmeko puhuneet? (czy bylibyśmy mówili?), olisiko lukenut? (czy byłby (prze)czytał?), olisivatko saaneet? (czy byliby dostali?) itd.
  • dla pytania o zaprzeczenie np.: enkö olisi puhunut? (czy byłbym nie mówił?), emmekö olisi puhuneet? (czy bylibyśmy nie mówili?), eikö olisi lukenut? (czy byłby nie (prze)czytał?), eivätkö olisi saaneet? (czy byliby nie dostali?) itd.
Tryb potencjalny

Tryb potencjalny (fin. potentiaali) występuje w czasie teraźniejszym oraz w czasie przeszłym perfekt. Opisuje czynności i wydarzenia prawdopodobne (zdaniem mówiącego). Oddawany stopień prawdopodobieństwa można porównać z polskim prawdopodobnie zrobię, bardziej prawdopodobny niż może zrobię, a mniej prawdopodobny niż pewnie zrobię albo chyba zrobię. W porównaniu z innymi trybami występuje stosunkowo rzadko, a w języku mówionym wyjątkowo rzadko. Często zastępuje się go konstrukcjami z wyrażeniami kai (chyba), ei kai (chyba nie), ehkä (może), ehkei (może nie), lub varmaankin/varmaankaan (zapewne/zapewne nie).

Formy trybu potencjalnego w czasie teraźniejszym tworzy się na podstawie rdzenia bezokolicznikowego, przy czym dla pewnych typów czasowników wymaga on nieregularnej modyfikacji, której zasady są identyczne z zasadami modyfikacji rdzenia bezokolicznikowego dla tworzenia imiesłowu czynnego przeszłego:

  • dla czasowników typów 4, 5 i 6 końcowe t rdzenia bezokolicznikowego zamienia się na n
  • dla czasowników innych typów, które podlegają w czasie przeszłym imperfekt przemianie rdzenia ts występuje oboczność:
  • dopuszczalna jest zarówno forma utworzona regularnie,
  • jak i forma powstała z rdzenia poddanego przemianie tn na tych samych zasadach, co ts dla czasu przeszłego imperfekt

Znacznikami trybu przypuszczającego są -ne-, -le-, -re- lub -se-, przy czym końcówki dobiera się odpowiednio do ostatniej spółgłoski rdzenia (z uwzględnieniem wymian tn opisanych powyżej); w przypadku rdzeni kończących się samogłoską znacznik przyjmuje zawsze postać -ne-. Znacznik sam w sobie nie powoduje wymiany stóp, ale dla rdzeni kończących się spółgłoskami występuje podwojenie spółgłoski, w związku z czym poprzedzająca je sylaba przechodzi w stopę słabą.

Dla czasownika olla (również w roli czasownika posiłkowego) występuje wyjątkowo zupełnie nieregularny rdzeń trybu potencjalnego lie-.

Dołączone po znaczniku trybu potencjalnego końcówki są takie same jak stosowane w czasie teraźniejszym ( ), w szczególności 3. os. l.poj. występuje zawsze końcówka -e (w rezultacie podwojenia ostatniej samogłoski znacznika).

Zaprzeczenie trybu potencjalnego tworzą formy osobowe czasownika przeczącego ei w połączeniu z rdzeniem trybu przypuszczającego pozbawionym końcówki osobowej.

Zapytania w trybie przypuszczającym tworzone są przez dodanie enklityki -ko|-kö do odmienionej formy czasownika (na samym końcu). W przypadku pytań o zaprzeczenie enklitykę -ko|-kö dołącza się do formy osobowej czasownika przeczącego, pozostawiając następujący po nim rdzeń bez zmian. Sens zapytań jest zbliżony do polskiego "czyżbym robił?/czyżbym nie robił?" w sensie czasu teraźniejszego i w sensie niewarunkowym, tzn. nie *"czyżbym tak robił, gdyby ..."; można też przybliżać go przez "czy to możliwe/prawdopodobne, że robię?".

Koniugacja czasowników w czasie teraźniejszym w trybie potencjalnym:

OsobaOdp. polskiKońcówkaPrzykłady (typ 1)Przykład (typ 2)Przykład (typ 3)Przykład (typ 4)Przykład (typ 5)Przykład (typ 6)
1. bezokolicznikpuhua (mówić)lukea (mówić)tietää (wiedzieć)saada (dostać)tulla (przyjść)olla (być)pelätä (bać się)tarvita (potrzebować)lämmetä (ogrzewać się)
r. bezokolicznikowy potn.puhu-luke-tietä-/tien-1)saa-tul-lie-3)pelän-tarvin-lämpen-
Formy osobowe
1. l.p.pr.2) mówię
pr. nie mówię
(pr. mówię)?5)
(pr. nie mówię)?
-Xe-2) + -npuhunen
en puhune
puhunenko?
en puhune?
lukenen
en lukene
lukenenko?
en lukene?
tietänen/tiennen
en tietäne/en tienne
tietänenko/tiennenko?
en tietäne/en tienne?
saanen
en saane
saanenko?
en saane?
tullen
en tulle
tullenko?
en tulle?
lienen
en liene
lienenko?
en liene?
pelännen
en pelänne
pelännen?
en pelänne?
tarvinnen
en tarvinne
tarvinnenko?
en tarvinne?
lämmennen
en lämmenne
lämmennen?
en lämmenne?
2. l.p.pr. mówisz
pr. nie mówisz
(pr. mówisz)?
(pr. nie mówisz)?
-Xe- + -tpuhunet
et puhune
puhunetko?
et puhune?
lukenet
et lukene
lukenetko?
et lukene?
tietänet/tiennet
et tietäne/et tienne
tietänetko/tiennetko?
et tietäne/et tienne?
saanet
et saane
saanetko?
et saane?
tullet
et tulle
tulletko?
et tulle?
lienet
et liene
lienetko?
et liene?
pelännet
et pelänne
pelännet?
et pelänne?
tarvinnet
et tarvinne
tarvinnetko?
et tarvinne?
lämmennet
et lämmenne
lämmennet?
et lämmenne?
3. l.p.pr. mówi
pr. nie mówi
(pr. mówi)?
(pr. nie mówi)?
-Xe- + epuhunee
ei puhune
puhuneeko?
ei puhune?
lukenee
ei lukene
lukeneeko?
ei lukene?
tietänee/tiennee
ei tietäne/ei tienne
tietäneeko/tienneeko?
ei tietäne/ei tienne?
saanee
ei saane
saaneeko?
ei saane?
tullee
ei tulle
tulleeko?
ei tulle?
lienee
ei liene
lieneeko?
ei liene?
pelännee
ei pelänne
pelännee?
ei pelänne?
tarvinnee
ei tarvinne
tarvinneeko?
ei tarvinne?
lämmennee
ei lämmenne
lämmennee?
ei lämmenne?
1. l.mn.pr. mówimy
pr. nie mówimy
(pr. mówimy)?
(pr. nie mówimy)?
-Xe- + -mmepuhunemme
emme puhune
puhunemmeko?
emme puhune?
lukenemme
emme lukene
lukenemmeko?
emme lukene?
tietänemme/tiennemme
emme tietäne/emme tienne
tietänemmeko/tiennemmeko?
emme tietäne/emme tienne?
saanemme
emme saane
saanemmeko?
emme saane?
tullemme
emme tulle
tullemmeko?
emme tulle?
lienemme
emme liene
lienemmeko?
emme liene?
pelännemme
emme pelänne
pelännemme?
emme pelänne?
tarvinnemme
emme tarvinne
tarvinnemmeko?
emme tarvinne?
lämmennemme
emme lämmenne
lämmennemme?
emme lämmenne?
2. l.mn.pr. mówicie
pr. nie mówicie
(pr. mówicie)?
(pr. nie mówicie)?
-Xe- + -ttepuhunette
ette puhune
puhunetteko?
ette puhune?
lukenette
ette lukene
lukenetteko?
ette lukene?
tietänette/tiennette
ette tietäne/ette tienne
tietänetteko/tiennetteko?
ette tietäne/ette tienne?
saanette
ette saane
saanetteko?
ette saane?
tullette
ette tulle
tulletteko?
ette tulle?
lienette
ette liene
lienetteko?
ette liene?
pelännette
ette pelänne
pelännette?
ette pelänne?
tarvinnette
ette tarvinne
tarvinnetteko?
ette tarvinne?
lämmennette
ette lämmenne
lämmennette?
ette lämmenne?
3. l.mn.pr. mówią
pr. nie mówią
(pr. mówią)?
(pr. mówią)?
-Xe- + -vat|-vätpuhunevat
eivät puhune
puhunevatko?
eivät puhune?
lukenevat
eivät lukene
lukenevatko?
eivät lukene?
tietänevät/tiennevät
eivät tietäne/eivät tienne
tietänevätko/tiennevätko?
eivät tietäne/eivät tienne?
saanevat
eivät saane
saanevatko?
eivät saane?
tullevat
eivät tulle
tullevatko?
eivät tulle?
lienevät
eivät liene
lienevätko?
eivät liene?
pelännevät
eivät pelänne
pelännevät?
eivät pelänne?
tarvinnevat
eivät tarvinne
tarvinnevatko?
eivät tarvinne?
lämmennevät
eivät lämmenne
lämmennevät?
eivät lämmenne?

1) oboczność
2) ozn. prawdopodobnie
3) wyjątek
4) -ne-, -le-, -re- lub -se-
5) trudno przetłumaczalne, patrz objaśnienia w tekście

W czasie przeszłym perfekt tryb potencjalny wyraża wydarzenia, które prawdopodobnie zaszły do czasu obecnego. Formy tworzy się z użyciem form czasownika posiłkowego olla oraz imiesłowu czynnego przeszłego w mianowniku. W przeczeniach zaprzeczeniu podlega czasownik posiłkowy, podobnie w pytaniach enklityka -ko|-kö doczepia się do form czasownika posiłkowego. Imiesłów pozostaje zawsze bez zmian poza tym, że w liczbie mnogiej przyjmuje formy mianownika liczby mnogiej.

W trybie potencjalnym czasu przeszłego perfekt, formy tworzy się wg. schematu:

  • dla twierdzenia np.: lienen puhunut (prawd. mówiłem), lienemme puhuneet (prawd. mówiliśmy), lienee lukenut (prawd. (prze)czytał), lienevät saaneet (prawd. dostali) itd.
  • dla przeczenia np.: en liene puhunut (prawd. nie mówiłem), emme liene puhuneet (prawd. nie mówiliśmy), ei liene lukenut (prawd. nie (prze)czytał), eivät liene saaneet (prawd. nie dostali) itd.
  • dla pytania np.: lienenkö puhunut? (czy to możliwe/prawd., że mówiłem?), lienemmekö puhuneet? (czy to możliwe/prawd. że mówiliśmy?), lieneekö lukenut? (czy to możliwe/prawd., że (prze)czytał?), lienevätkö saaneet? (czy to możliwe/prawd., że dostali?) itd.
  • dla pytania o zaprzeczenie np.: enkö liene puhunut? (czy to możliwe/prawd., że nie mówiłem?), emmekö liene puhuneet? (czy możliwe/prawd., że nie mówiliśmy?), eikö liene lukenut? (czy to możliwe/prawd., że nie (prze)czytał?), eivätkö liene saaneet? (czy to możliwe/prawd., że nie dostali?) itd.
Pozostałe tryby

Niezwykle rzadko i wyłącznie w literaturze (w poezji, w Kalevali, ale i również choćby w fińskim przekładzie Władcy pierścieni J.R.R. Tolkiena) można natknąć się na formy dwóch innych archaicznych trybów. Pierwszy, eventiivi, stanowi dokładne połączenie trybu przypuszczającego i potencjalnego, np. kävelleisin (może bym szedł, połączenie kävelisin i kävellen). Drugi, optatiivi, jest w języku fińskim niekategoryczną, grzeczną odmianą trybu rozkazującego, np. istuos! (zechciej usiąść, proszę).

Strona bierna

W przeciwieństwie do języka polskiego i większości języków indoeuropejskich fińska strona bierna nie jest przeciwieństwem strony czynnej , ale formą bezosobową opisującą działania jakichś osób (!), których tożsamość nie jest autorowi wypowiedzi znana lub nie jest w jego odczuciu istotna.

Jedyny dokładny analog fińskiej strony biernej, występujący w języku polskim, występuje jedynie w czasie przeszłym: wyrażenia typu "pomalowano dom" odpowiadają dokładnie sensem fińskiemu wyrażeniom typu talo maalattiin. W ramach czasu teraźniejszego nie istnieje w języku polskim żadna konstrukcja, którą można by bezpiecznie i w każdych okolicznościach przetłumaczyć na fińską stronę bierną. Często wyrażeniom w stronie biernej czasu teraźniejszego odpowiadają w języku polskim wyrażenia w 3. os. l.mn. takie jak "malują dom". Jednak w sytuacji gdyby ta sama wypowiedź miała być odpowiedzią na pytanie "co Janek i Zbyszek robią?", to tłumaczenie tej odpowiedzi na stronę bierną nie miałoby sensu. Czasami znaczenie strony biernej j. fińskiego oddaje się w języku polskim przez "się", np. Ranskassa puhutaan ranskaa (we Francji mówi się po francusku), albo sanotaan, että ... (mówi się, że ...). Jednak już wypowiedź "do Francji nie da się dopłynąć Wisłą" przetłumaczona na stronę bierną j. fińskiego brzmiałaby co najmniej absurdalnie, z grubsza jak stwierdzenie faktu, że w tej chwili nikt tą rzeką do Francji nie usiłuje płynąć. Różnica między tymi przypadkami polega na tym, że w przypadku wypowiedzi "we Francji mówi się po francusku" można zidentyfikować rzeczywiście istniejącą grupę osób, która we Francji rzeczywiście mówi po francusku (choć dokładna liczba ani tożsamość tych osób nie są istotne). Z uwagi na takie subtelności tworzenie analogii pomiędzy fińską stroną bierną a konstrukcjami z innych języków jest co do zasady zdradliwe.

W języku fińskim strony biernej używa się gdy:

  1. podmiot domyślny zdania jest osobą ludzką lub grupą osób; np. polskie zdanie "Podczas wypadku została zabita jedna osoba" nie mogłoby zostać przetłumaczone na j. fiński przy użyciu strony biernej, gdyż wskazywałoby, że jakaś (nieznana) osoba lub grupa osób zabiła człowieka podczas wypadku oraz
  2. dokładna tożsamość osoby - podmiotu, bądź też tożsamość i liczebność grupy - podmiotu oraz tożsamości jej członków:
  • nie są znane, lub
  • nie są istotne dla przekazu

Formy strony biernej występują dla wszystkich czasów i trybów, w jakich występują formy osobowe. Z tego powodu czasami można się spotkać z pojęciem "czwartej osoby" gramatycznej, o wspólnych formach l.poj. i l.mn., czyli innymi słowy z rozszerzeniem istniejącego podziału na osoby "ja/my", "ty/wy" i "on/oni" o czwartą pozycję "jakieś nieokreślone osoby". Choć spojrzenie takie właściwie umiejscawia i oddaje rolę form strony biernej w gramatyce fińskiej i jest zdecydowanie mniej mylące niż określenie "strona bierna" (zwłaszcza dla użytkowników j. indoeuropejskich), to w klasycznym ujęciu gramatyki fińskiej nie występuje.

Odmiana czasownika w stronie biernej

Wszystkie formy strony biernej tworzy się z rdzenia strony biernej:

  • dla czasowników typu 1a, 1b oraz 2 i 3 rdzeń str. biernej jest identyczny z bezokolicznikowym
  • dla czasowników typu 1c i 1d w celu zbudowania rdzenia str. biernej należy ostatnie a rdzenia bezokolicznikowego zamienić na e
  • dla czasowników typu 4, 5 i 6 w celu zbudowania rdzenia str. biernej należy usunąć końcowe t rdzenia bezokolicznikowego

Przy tym rdzeń strony biernej występuje zawsze w stopie słabej (tak, jakby kończyła go niewidoczna spółgłoska).

W czasie teraźniejszym formę strony biernej tworzy się przez dodanie:

  • -daan|-dään do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 2
  • -laan|-lään, -raan|-rään lub -naan|-nään do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 3a, zgodnie z ostatnią literą rdzenia
  • -taan|-tään w pozostałych wypadkach (tj. typy 1, 3b, 4, 5 i 6)

Skrótowa, prosta reguła mnemotechniczna mówi, że formę strony biernej czasu teraźniejszego czasownika tworzy się z 1. bezokolicznika w stopie słabej, przez dodanie:

  • -taan|-tään dla czasowników typu 1 po odjęciu od bezokolicznika ostatniego a|ä i zamianie bezpośrednio poprzedzającego je drugiego a|ä (jeżeli takie jest) na e
  • -an|-än dla pozostałych przypadków

W czasie przeszłym imperfekt formę strony biernej tworzy się przez dodanie:

  • -ttiin do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 1, 4, 5 i 6
  • -tiin do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 2 i 3

W trybie rozkazującym formę strony biernej tworzy się przez dodanie:

  • -ttakoon|-ttäköön do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 1, 4, 5 i 6
  • -takoon|-täköön do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 2 i 3

W trybie przypuszczającym formę strony biernej tworzy się przez dodanie:

  • -ttaisiin|-ttäisiin do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 1, 4, 5 i 6
  • -taisiiin|-täisiin do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 2 i 3

W trybie potencjalnym formę strony biernej tworzy się przez dodanie:

  • -ttaneen|-ttäneen do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 1, 4, 5 i 6
  • -taneen|-täneen do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 2 i 3

Warto zauważyć, że czasownik olla, który w trybie potencjalnym strony czynnej przyjmuje nietypowy rdzeń lie-, odmienia się w stronie biernej regularnie, tzn. posiada formę oltaneen.

Imiesłowy teraźniejszy i przeszły strony biernej tworzy się przez dodanie, odpowiednio:

  • -ttava|-ttävä oraz -ttu|-tty do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 1, 4, 5 i 6
  • -tava|-tävä oraz -tu|-ty do rdzenia str. biernej dla czasowników typu 2 i 3

Skrótowa, prosta reguła mnemotechniczna mówi, że formy imiesłowów tworzy się z form czasu przeszłego imperfekt przez zastąpienie końcówki -iin końcówkami, odpowiednio, -ava|-ävä lub -u|-y. Podobnie formy poszczególnych trybów tworzymy dodając końcówki -akoon|-äköön, -aisiin|-äisiin lub -aneen|-äneen

W zaprzeczeniach strony biernej dla form czasu teraźniejszego oraz trybów przypuszczającego i potencjalnego używa się czasownika przeczącego ei w połączeniu z formą czasownika w analogicznym zdaniu twierdzącym bez dwóch ostatnich liter końcówki, np. saadaanei saada, puhuttaisiinei puhuttaisi. W trybie rozkazującym postępuje się podobnie, z tym że zamiast formy ei pojawia się forma älköön, np. puhuttakoon!älköön puhuttako!. Zupełnie inaczej tworzy się natomiast zaprzeczenie dla formy czasu przeszłego imperfekt, które składa się z czasownika przeczącego ei oraz imiesłowu biernego przeszłego (nb. analogicznie jak w stronie czynnej), np.: puhuttiinei puhuttu.

Przykłady form strony biernej:

FormaPrzykład (typ 1a, 1b)Przykład (typ 1c, 1d)Przykład (typ 2)Przykład (typ 3a)Przykład (typ 3b)Przykład (typ 4)Przykład (typ 5)Przykład (typ 6)
1. bezokolicznikpuhua (mówić)antaa (dać)saada (dostać)tulla (przyjść)nousta (wstać)pelätä (bać się)tarvita (potrzebować)lämmetä (ogrzewać się)
r. strony biernejpuhu-anne-saa-tul-nous-pelä-tarvi-lämme-
Formy strony biernej
forma cz. teraźniejszegopuhutaanannetaansaadaantullaannoustaanpelätääntarvitaanlämmetään
forma cz. przeszłego perfektpuhuttiinannettiinsaatiintultiinnoustiinpelättiintarvittiinlämmettiin
forma t. rozkazującegopuhuttakoonannettakoonsaatakoontultakoonnoustakoonpelättäkööntarvittakoonlämmettäköön
forma t. przypuszczającegopuhuttaisiinannettaisiinsaataisiintultaisiinnoustaisiinpelättäisiintarvittaisiinlämmettäisiin
forma t. potencjajnegopuhuttaneenannettaneensaataneentultaneennoustaneenpelättäneentarvittaneenlämmettäneen
imiesłów teraźniejszypuhuttavaannettavasaatavatultavanoustavapelättävätarvittavalämmettävä
imiesłów przeszłypuhuttuannettusaatutultunoustupelättytarvittylämmetty
forma cz. ter. w przeczeniuei puhutaei annetaei saadaei tullaei noustaei peläei tarvitaei lämme
forma cz. imperf. w przeczeniuei puhuttuei annettuei saatuei tultuei noustuei pelättyei tarvittuei lämmetty
forma t. rozk. w przeczeniuälköön puhuttakoälköön annettakoälköön saatakoälköön tultakoälköön noustakoälköön pelättäköälköön tarvittakoälköön lämmettäkö
forma t. przyp. w przeczeniuei puhuttaisiei annettaisiei saataisiei tultaisiei noustaisiei pelättäisiei tarvittaisiei lämmettäisi
forma t. pot. w przeczeniuei puhuttaneei annettaneei saataneei tultaneei noustaneei pelättäneei tarvittaneei lämmettäne
formy czasów złożonychon/oli puhuttuon/oli annettuon/oli saatuon/oli tultuon/oli noustuon/oli pelättyon/oli tarvittuon/oli lämmetty
formy cz. zł. w przeczeniuei ole/ollut puhuttuei ole/ollut annettuei ole/ollut saatuei ole/ollut tultuei ole/ollut noustuei ole/ollut pelättyei ole/ollut tarvittuei ole/ollut lämmetty
Czasy złożone w stronie biernej

Czasy złożone strony biernej (przeszły perfekt i zaprzeszły) i ich zaprzeczenia tworzy się analogicznie do form strony czynnej, z tym że czasownik posiłkowy olla występuje zawsze w 3 osobie l.p., a zamiast imiesłowu przeszłego czynnego stosuje się imiesłów przeszły bierny, np. on puhuttu (mówiono perf.), ei ole puhuttu (nie mówiono perf.), oli puhuttu (mówiono zaprzeszły), ei ollut puhuttu (mówiono zaprzeszły).

Analogicznie tworzy się też zdania pytające, np. onko puhuttu? (czy mówiono? perf.), eikö ole puhuttu? (czy nie mówiono? perf.), oliko puhuttu? (czy mówiono? zaprzeszły), eikö ollut puhuttu? (czy nie mówiono? zaprzeszły).

Analogicznie tworzy się również formy wszystkich trybów, które występują w tych czasach, np. olisi puhuttu (mówiono by perf.), ei olisi puhuttu (nie mówiono by perf.), lienee puhuttu (prawdopodobnie mówiono perf.), ei liene puhuttu (prawdopodobnie nie mówiono perf.) itd.

Z uwagi na to że jest to Wikipedia polska, a polski język nie tylko nie posiada tego typu konstrukcji "biernych" (o tym jak myląca jest to nazwa - patrz powyżej), ale też nie posiada żadnego odpowiednika czasu perfekt, warto może podkreślić wprost, iż wyrażenie seinä(ä) on maalattu vihreäksi znaczy nie tyle po prostu *"ściana jest pomalowana na zielono", jak mogłoby sugerować naiwne tłumaczenie słowo po słowie, tylko zawiera formę czasu złożonego perfekt w stronie biernej on maalattu, która stanowi całość. W zależności od przypadku w jakim występuje podmiot zdania, zdanie to oznacza albo "ścianę malowano na zielono" (od jakiegoś czasu aż do teraz, z nieznanym skutkiem) lub "ścianę pomalowano na zielono" (kiedyś w przeszłości, co ma teraz istotne znaczenie, w szczególności w sprzyjającym kontekście może implikować, że ściana jest obecnie zielona), przy czym w obydwu wypadkach (z)robiły to jakieś nieokreślone osoby.

Zdania wyrażające prawdy ogólne

Do wyrażenia ogólnych prawd używa się form czasowników 3 osoby l.p. bez wskazania żadnego konkretnego podmiotu zdania, np.:

  • tuosta saa hyvää sapuskaa! (tam można dostać dobre żarcie! [np. o straganie na ulicy])
  • täällä ei saa tupakoida (tu nie wolno palić)
  • junalla ei pääse Inariin (pociągiem nie można dojechać do Inari)

Zwroty tego typu trzeba rozróżniać od zwrotów w stronie biernej. Np. avaruudessa ei voi hengittää (w próżni nie da się oddychać) wyraża pewną ogólną prawdę dotyczącą wszystkich, którzy ewentualnie znaleźliby się w próżni, podczas gdy avaruudessa ei voida hengittää sugerowałoby że jakieś nieznane ale konkretne osoby znajdują się obecnie w próżni i mają problem z oddychaniem.

Bezokoliczniki

Zazwyczaj wyróżnia się w języku fińskim pięć bezokoliczników , przy czym niektóre gramatyki klasyfikują osobno czwarty z nich (noszący też nazwę rzeczownika odsłownego ) oraz piąty z nich.

Pierwszy bezokolicznik odpowiada polskiemu i jest forma podstawową, podawaną w słownikach. Pozostałe służą do budowy licznych konstrukcji czasowych, celowych, sposobu itp., np. puhuessani – gdy mówię, puhumatta – nie mówiąc, puhuakseni – abym powiedział. Cztery pierwsze bezokoliczniki podlegają odmianie przez przypadki, choć nie każdy z nich występuje we wszystkich przypadkach.

NrNazwa umownaRdzeńPrzypadkiSufiks dzierżawczyZnaczenie
1bezokolicznik Atehdä-2 (nom., tran.)tylko w tran. (wymagany)zależy od przypadku, patrz niżej
2bezokolicznik Etehde-2 (ine., ins.)tylko w ine. (niewymagany)oznacza sposób lub jednoczesność, zależnie od przypadku, patrz niżej
3bezokolicznik MAtekemä-6, (ine., ela., ill., ade., abe., ins.)tylko w spec. konstr.oznacza najczęściej stan polegający na byciu w trakcie wykonywania czynności, ale nie tylko, zależy to od przypadku, patrz niżej
4rzeczownik odsłownytekeminen, tekemis-jak rzeczownik, wszystkiejak rzeczownik (dopuszczalny)robienie (rzeczownik oznaczający daną czynność)
5(brak)tekemäisi-wyłącznie adessiiviwymaganyoznacza stan polegający na byciu u progu przystąpienia do danej czynności
Pierwszy bezokolicznik

Pierwszy bezokolicznik tworzy się przez dodanie do rdzenia bezokolicznikowego końcówki -a|-ä, -da|-dä, -ta|-tä, -la|-lä, -na|-nä lub -ra|-rä, w zależności od postaci rdzenia.

Dodanie końcówki deklinacyjnej translatiivi (-ksi) do rdzenia 1. bezokolicznika nie powoduje nigdy wymiany stóp w rdzeniu, pomimo tego, że po dodaniu końcówek czasami spełnione są po temu warunki, por. np. tarvitakseen (aby potrzebować, syl. tar-vi-tak-seen ale nie *tarvidakseen), por. paita (koszula) → paidakseen (w jego koszulę [przemiana]). Wymianę stóp może natomiast oczywiście powodować dodanie końcówki rdzenia (np. -la), por. np. ajatellakseen (aby myśleć).

Znaczenie zależy od przypadku, w którym bezokolicznik występuje.

PrzypadekFormaZnaczeniePrzykład
Nominatiivitehdärobić, odpowiada polskiemu bezokolicznikowiunohdin mennä ostoksille (zapomniałem iść na zakupy)
Translatiivi (+ s. dzierż.)tehdäkseniaby (z)robić, wyraża cel czynności1)kävin kaupassa ostaakseni leipää (byłem w sklepie, żeby kupić chleb)

1) warto podkreślić, że konstrukcja ta występuje wyłącznie w odpowiednikach zdania podrzędnego i musi dotyczyć podmiotu zdania określanego. Niemożliwe jest niezależnie, arbitralne określenie podmiotu konstrukcji bezokolicznikowej, tzn. np. o ile konstrukcja Helmi kävi kaupassa ostaakseen leipää (Helmi była w sklepie, żeby kupić chleb) jest poprawna, o tyle niemożliwa jest konstrukcja typu ***kävin kaupassa Helmin ***myydäkseen minulle leipää ("poszdłem do sklepu, żeby Helmi sprzedała mi chleb"). Sens taki trzeba już oddać zdaniem złożonym, np. kävin kaupassa, jotta Helmi myisi minulle leipää.

Drugi bezokolicznik

Rdzeń drugiego bezokolicznika tworzy się przez dodanie do rdzenia bezokolicznikowego w zależności od jego postaci końcówki -e, -de, -te, -le, -ne lub -re, na podstawie analogicznych zasad jak przy tworzeniu 1. bezokolicznika (w efekcie końcowe a|ä 1. bezokolicznika ulega zawsze zamianie na e, co stanowi przydatną regułę mnemotechniczną). W przypadku, gdy końcówką bezokolicznika jest e, a ostatnią literą rdzenia bezokolicznikowego jest również e, powstała w wyniku dodania końcówki samogłoska długa ee przekształca się w dyftong ie, np. dla itkeä (płakać) rdzeń bezok. itke- przechodzi w rdzeń 2. bezokolicznika itkie-. Do rdzenia bezokolicznika dodaje się następnie końcówki jednego z dwóch przypadków.

Dodanie końcówek deklinacyjnych do rdzenia 2. bezokolicznika nie powoduje nigdy wymiany stóp w rdzeniu, pomimo tego, że po dodaniu końcówek czasami spełnione są po temu warunki, por. np. tarviten (potrzebując, syl. tar-vi-ten ale nie *tarviden). Wymianę stóp może natomiast oczywiście powodować dodanie końcówki rdzenia (np. -le), por. np. ajatellen (myśląc).

Znaczenie bezokolicznika zależy od przypadku, w którym występuje.

PrzypadekFormaZnaczeniePrzykład
Inessiivi (+ opcj. s. dzierż.)tehdessänigdy robię, oznacza jednoczesność wydarzeńhän kuunteli puhuessäni (słuchał, kiedy mówiłem)
Instruktiivitehdenrobiąc, oznacza sposób wykonania innej czynności1)lapsi juoksee nauraen (dziecko biegnie śmiejąc się)

1) przez "sposób" należy rozumieć sposób zachowania się, a nie sposób na wykonanie czynności (nie "jakim sposobem") - patrz 3. bezokolicznik w adessiivi.

Trzeci bezokolicznik

Rdzeń trzeciego bezokolicznika tworzy się przez dodanie końcówki -ma|-mä do rdzenia infleksyjnego (!) czasownika. Końcówka nie wywołuje wymiany stóp.

Znaczenie zależy od przypadku, w którym bezokolicznik występuje.

PrzypadekFormaZnaczeniePrzykład
Inessiivitekemässäoznacza stan polegający na byciu w trakcie robieniaolimme juuri lämmittämässä saunaa (właśnie grzaliśmy saunę / byliśmy w trakcie grzania sauny)
Elatiivitekemästäwystępuje w związkach z czasownikami wyrażającymi wychodzenie ze stanu określanego przez tekemässätulimme takaisin kotiin syömästä (przyszliśmy z powrotem do domu po jedzeniu, od jedzenia)
Illatiivitekemäänwystępuje w związkach z czasownikami wyrażającymi przechodzenie do stanu określanego przez tekemässämenkäämme syömään! (chodźmy jeść!)
Adesiivitekemälläokreśla sposób (metodę) wykonania czynnościRikoin lasin pudottamalla sen lattialle (stłukłem szklankę upuszczając ją na podłogę)
Abesiivitekemättäbez (z)robienia, wyraża wykonanie jednej czynności bez wykonania innejhän meni ulos katsomatta minua (wyszedł na zewnątrz nie patrząc / nie spojrzawszy na mnie)
Instruktiivitekemänb. rzadki, oznacza konieczność lub przymus zrobienia czegośmilloin minun pitää menemän? (kiedy przyjdzie mi iść?)

Dla czasowników mennä (iść), tulla (przyjść) oraz lähteä (wyruszać) formy 3. bezokolicznika w inessiivi zastępuje się często formami inessiivi od rzeczowników wyrażających odpowiednie czynności, tj. menemässämenossa (w trakcie tego, że się idzie), tulemassatulossa (w trakcie przychodzenia), oraz lähtemässälähdossä (w trakcie wyruszania). Zamiana taka nadaje dodatkowo wypowiedzi sens rychłych konsekwencji danego faktu dla obecnej sytuacji, np. isäsi on tulossa[an] (twój ojciec [już tu] idzie/przychodzi [w sensie: zaraz tu będzie]), isäsi on lähdossä[än] (twój ojciec właśnie wyrusza [w sensie: zaraz go tu nie będzie]).

Czwarty bezokolicznik

Czwarty bezokolicznik (in. rzeczownik odsłowny ) tworzy się przy pomocy przyrostka -minen dodanego do rdzenia infleksyjnego czasownika. Bezokolicznik odmienia się przez przypadki jak rzeczowniki z grupy kończących się na -nen, czyli poza mianownikiem jego rdzeń przyjmuje postać -mis, np. puhuminen (mówienie), puhumisen (mówienia), puhumista (mówienie part.).

Piąty bezokolicznik

Piąty bezokolicznik, występujący tylko w jednym przypadku, tworzymy przez dodanie przyrostka -maisilla|mäisillä i sufiksu dzierżawczego do rdzenia infleksyjnego czasownika. W połączeniu z czasownikiem olla wyraża on okoliczności polegające na tym, że coś ma się niebawem zdarzyć lub rozpocząć, np. aurinko on laskemaisillaan (słońce ma się ku zachodowi). Występuje stosunkowo rzadko.

Zwroty z bezokolicznikami

Bezokoliczniki łączą się często z innymi czasownikami w konstrukcje typu haluan mennä (chcę iść). Podobnie jak niektóre czasowniki, wymagające dopełnienia bliższego w odpowiednim przypadku, niektóre czasowniki wymagają bezokolicznika odpowiedniego typu i w odpowiednim przypadku (w przypadku użycia innego zdanie będzie niepoprawne). Czasami jeden czasownik dopuszcza kilka różnych bezokoliczników i/lub w różnych przypadkach, z tym że zmienia to sens wypowiedzi.

Większość czasowników łączy się po prostu z 1. bezokolicznikiem w mianowniku. Przykładowe nietypowe konstrukcje, to:

Dla czasownika olla (być):

  • hän oli sanoa ... (związek z 1. bezokolicznikiem) - przybl. mało brakowało, a by powiedział ...
  • hän oli sanomassa ... (związek z 2. bezokolicznikiem w inesiivi) - był w trakcie mówienia ...
  • hän oli sanomaisillaan, kun ... - już miał powiedzieć, gdy ...

Czasowniki pitää, tykätä łączą się (podobnie jak ze zwykłymi rzeczownikami) z 4. bezokolicznikiem w elatiivi, np. minä tykkään uimisesta (lubię pływać/pływanie).

Czasownik kieltää (zabraniać) łączy się z 3. bezokolicznikiem w elatiivi, np. äiti kielsi minua menemasta sinne (mama zabroniła mi tam chodzić).

Czasownik pystyä (być w stanie) łączy się z 3. bezokolicznikiem w ilatiivi, np. pystyisitkö sinä leipomaan leipää? (czy ty byś potrafił upiec chleb?).

Bezokoliczniki w stronie biernej

Bezokoliczniki występują również w ograniczonym zakresie w stronie biernej ( ). Ich znaczenie jest wtedy dokładnie takie samo, jak w stronie czynnej, z tym że sprawca jest nieokreślony (nb. analogicznie jak w przypadku wszystkich pozostałych form strony biernej).

Formy strony biernej bezokoliczników tworzone są analogicznie do tego, jak tworzone jest wiele spośród osobowych form strony biernej: przez dodanie końcówki -ttaX|-ttäX lub -taX|-täX do rdzenia strony biernej (czyli zamiast -ttiin lub -tiin cz. przeszł. imperfekt). X symbolizuje tu końcówkę bezokolicznika i przypadku, które są z kolei takie same, jak dla bezokoliczników w stronie czynnej.

W stronie biernej bezokolicznika spotyka się tylko dwie formy:

  • formę inessiivi 2. bezokolicznika (dość rzadko), np. hän tuli kotiin laulettaessa (przyszedł do domu, gdy śpiewano [gdy jakieś nieokreślone osoby śpiewały]), puhuttaessa rauhasta on pakko muistaa, että ... (gdy mowa jest o pokoju, należy pamiętać, że ... [gdy jakieś nieokreślone osoby mówią o pokoju])
  • formę instruktiivi 3. bezokolicznika (bardzo rzadko), np. syötämän ja laulettaman pitää silloin, kun uusi päivä nousee (jeść i śpiewać przychodzi wtedy, gdy nowy dzień wschodzi [jakimś nieokreślonym osobom przyjdzie jeść i śpiewać])

Imiesłowy

W języku fińskim występuje w sumie pięć imiesłowów . Cztery pierwsze można sklasyfikować według relacji czasowych (teraźniejszy lub przeszły) oraz równolegle według strony (czynna lub bierna).

Relacja czasowaStronaRdzeń źr.4)KońcówkaFormaRdzenie5)ZnaczeniePrzykład
teraźniejszyczynnaInfl.
(st. mocna)
-va|-väpuhuvapuhuva-ten, który mówi ("mówiący" w odn. do cz. ter.)pöydässä istuva mies (mężczyzna siedzący przy stole)
teraźniejszybiernaStr. biern.-(t)tava|-(t)täväpuhuttavapuhuttava-ten, o którym jest/będzie mówione1)
(najczęściej przenośnie: "nadający się do tego, by coś z nim zrobić")
onko sinulla jotain syötävää? (czy masz coś do jedzenia)
jotain lisättävää (coś do dodania)
pelättävä koira (dosł. pies, którego trzeba się bać)
przeszłyczynnaBezok.
(wyj. typ 4-6!)
-nut|-nyt, -lut|-lyt,
-rut|-ryt, -sut|-syt
puhunutpuhunut-
puhunee-
ten, który mówił2)kouluun menneet lapset (dzieci, które poszły do szkoły)
przeszłybiernaStr. biern.-(t)tu|-(t)typuhuttupuhuttu-6)ten, o którym mówiono3)eilen poimittuja marjoja (wczoraj zebrane jagody)

1) wykorzystywany również w konstrukcjach typu meidän on puhuttava siitä (musimy o tym mówić/porozmawiać)
2) wykorzystywany również do tworzenia złożonych czasów przeszłych np. olen puhunut (mówiłem perf.)
3) wykorzystywany również do tworzenia złożonych czasów przeszłych w stronie biernej np. on puhuttu (mówiono perf.), oraz wyrażeń określających relacje czasowe np. minun tultuani (po moim przyjściu)
4) rdzeń czasownika, na podstawie którego powstaje dana forma
5) rdzenie występujące w odmianie danej formy przez przypadki
6) podlega wymianie stóp ttt oraz td, np. puhuttupuhutun, saatusaadun

W przeciwieństwie do np. języka polskiego, imiesłowy w języku fińskim ze względu na relację czasową mają charakter teraźniejszy lub przeszły, a nie współczesny lub uprzedni - por. polskie płaczące dziecko siedzi na ławce vs. płaczące dziecko siedziało na ławce (imiesłów współczesny) oraz fińskie itkevä lapsi istuu penkillä vs. itkenyt lapsi istui penkillä (imiesłów teraźniejszy lub przeszły odpowiednio do czasu).

Piąty imiesłów nosi nazwę imiesłowu sprawcy, czasami również nazywany jest agens. Pozwala na określenie danego przedmiotu poprzez nazwanie osoby (sprawcy), która wykonała na nim jakąś czynność, np. minun ottamani kuva (zdjęcie zrobione przeze mnie), Helmin ostama kirja (książka kupiona przez Helmi). Imiesłowu sprawcy używa się w połączeniu z nazwą agens'a w dopełniaczu lub ewentualnie z zaimkiem osobowym w dopełniaczu. W tym drugim wypadku wymagane jest dodanie również odpowiedniego sufiksu dzierżawczego.

Imiesłowu sprawcy nie należy mylić z formami 3-go bezokolicznika; w niektórych przypadkach różnica wynika jedynie z kontekstu, por. np. olen ostamassa ruokaa (jestem w trakcie kupowania jedzenia - 3-ci bezokolicznik) i olen Helmin ostamassa talossa (jestem w domu kupionym przez Helmi - imiesłów sprawcy). Nie należy również mylić go z imiesłowem przeszłym biernym, który spełnia inną funkcję, por. np. Kaikista löydetyistä sienistä Helmin löytämä sieni oli suurin (Ze wszystkich znalezionych grzybów grzyb znaleziony przez Helmi był największy).

Wszystkie imiesłowy są odmienne przez liczbę i przypadki w przybliżeniu analogicznie jak przymiotniki. Niektóre typy imiesłowów odmienia się też często (jeśli nie wręcz produktywnie) również w przypadku przysłówkowym multiplikatiivi, przez co uzyskuje się przysłówki, a w zasadzie należałoby powiedzieć imiesłowo-przysłówki, np. od ter. czynn.: pysyvästi (na stałe [dosł. "trwająco"]), odottavasti (wyczekująco), od ter. biern.: huomattavasti (zauważalnie), od przesz. czynn.: onnistuneesti (z sukcesem [w przeszłości]), a także od przesz. biern.: sanotusti, co jest już zupełnie nieprzetłumaczalne na j. polski, ale w złożeniu niin sanotusti odpowiada polskiemu "jak to się mówi, ..." czy "że tak powiem". Odpowiedniki tych wyrazów są w języku polskim klasyfikowane jako "zwykłe" przysłówki, a nie imiesłowy. Natomiast konstrukcji odpowiadających polskim imiesłowom przysłówkowym należy szukać wśród form fińskich bezokoliczników.

Imiesłów czynny teraźniejszy, występujący w liczbie mnogiej w przypadku essiivi i z sufiksem dzierżawczym wskazującym na podmiot zdania, łączy się w specyficzne zwroty z czasownikiem olla (być), np. hän oli lukevinaan (udawał, że czyta), olin eilen näkevinäni sinut baarissa (zdaje się, że widziałem cię wczoraj w barze [w sensie: jestem zupełnie pewien, że cię tam widziałem - autor wypowiedzi ironizuje złośliwie]), mitä tämä on olevinaan? (co to ma niby być?). Konstrukcja, choć stosunkowo często spotykana, regularna i produktywna, nie ma żadnej konkretnej nazwy (nie jest np. uznawana za odmienny tryb).

Tworzenie imiesłowów

Tworzenie imiesłowów biernych wpisuje się w ogólne zasady tworzenia form strony biernej i zostało już opisane powyżej przy stronie biernej.

Imiesłów czynny teraźniejszy tworzy się regularnie przez dodanie końcówki -va|-vä do rdzenia infleksyjego czasownika (końcówka nie wywołuje wymiany stóp, więc rdzeń zawsze występuje w stopie mocnej).

Tworzenie imiesłowu czynnego przeszłego jest bardziej złożone. Do jego utworzenia służy (wyjątkowo) rdzeń bezokolicznikowy, przy czym:

  • dla czasowników typów 4, 5 i 6 końcowe t rdzenia bezokolicznikowego zamienia się na n
  • dla czasowników innych typów, które podlegają w czasie przeszłym imperfekt przemianie rdzenia ts występuje oboczność:
  • dopuszczalna jest zarówno forma utworzona regularnie,
  • jak i forma powstała z rdzenia poddanego przemianie tn na tych samych zasadach, co ts dla czasu przeszłego imperfekt

Końcówkami imiesłowu czynnego przyszłego są -nut|-nyt, -lut|-lyt, -rut|-ryt lub -sut|-syt, przy czym końcówki dobiera się odpowiednio do zasad harmonii samogłosek oraz do ostatniej spółgłoski rdzenia (z uwzględnieniem wymian tn opisanych powyżej); w przypadku rdzeni kończących się samogłoską imiesłów przyjmuje zawsze końcówkę -nut|-nyt. Końcówka imiesłowu sama w sobie nie powoduje wymiany stóp, ale dla rdzeni kończących się spółgłoskami występuje podwojenie spółgłoski, w związku z czym poprzedzająca je sylaba przechodzi w stopę słabą.

Przykłady tworzenia imiesłowów czynych przeszłych: puhua (mówić, typ 1) → puhunut, lukea (czytać, typ 1) → lukenut, tietää (wiedzieć, typ 1, oboczność) → reg. tietänyt obok niereg. tiennyt (druga forma wyst. częściej), saada (dostać, typ 2) → saanut, tulla (przyjść, typ 3a) → tullut, ajatella (myśleć, typ 3a) → ajatellut, nousta (wstać, typ 3b) → noussut, haluta (chcieć, typ 4) → halunnut, tarvita (potrzebować, typ 5) → tarvinnut, lämmetä (ogrzewać, typ 6) → lämmennyt.

Imiesłów sprawcy tworzy się regularnie przez dodanie końcówki -ma|-mä do rdzenia infleksyjego czasownika (ta końcówka również nie wywołuje wymiany stóp, więc rdzeń zawsze występuje w stopie mocnej).

Mieć

W języku fińskim czasownik "mieć" nie istnieje. Aby oddać relację posiadania używa się konstrukcji, w skład której wchodzi 3 osoba liczby pojedynczej czasownika olla (być) i osoba posiadacza w postaci zaimka osobowego lub rzeczownika w przypadku adessivus . Nie jest to cecha specyficzna dla języka, porównaj rosyjską konstrukcję у мeня ecть lub łaciński dativus posessivus.

  • minulla on auto (dosłownie: "na mnie jest samochód": mam samochód)
  • Karilla on monta ystävää (Kari ma wielu przyjaciół)

Przysłówki

Przysłówki w języku fińskim można podzielić na samodzielne oraz powstające produktywnie przez odmianę przymiotników i imiesłowów. Dla wielu przysłówków, w tym dla wszystkich drugiego typu, występuje zjawisko stopniowania w stopniu wyższym i najwyższym.

W zdaniu przysłówek występuje najczęściej z czasownikiem, w roli okolicznika. W odróżnieniu od języka polskiego jednak, fińskie przysłówki znacznie częściej występują również z rzeczownikami w funkcji przydawki lub dopełniania, w sytuacjach w których w j. polskim występują wyrażenia przyimkowe. Przyimki (oraz poimki) w języku fińskim istnieją nie tyle jako części mowy ("w", "na", "z" czy "obok"), ile jako jedna z możliwych ról przysłówka. Jest to oczywiście do pewnego stopnia jedynie kwestia przyjętej klasyfikacji, jednak wiele form morfologicznych przysłówków może występować w obydwu rolach, zarówno jako okolicznik jak i w wyrażeniu przyimkowym/poimkowym w roli przydawki.

Przysłówki samodzielne

Przysłówki samodzielne odpowiadają na pytania "jak?", "gdzie?", "skąd?", "dokąd", "kiedy?" oraz "jakim sposobem?". Poza bardzo nielicznymi przypadkami nie podlegają stopniowaniu. W zdaniach występują albo w roli okoliczników albo w roli przyimków lub poimków, przy czym dla wielu form występują oba zastosowania, niekoniecznie dokładnie w tym samym sensie.

W literaturze można spotkać różne klasyfikacje tych przysłówków. Przegląd występujących form pozwala wyróżnić pewne rodziny form, pochodzące od tego samego pojęcia, np. dla pojęcia "dół/poniżej" występują formy: alas, alemmas, alla, alta, alle, alhaalla, alhaalta, alhaalle, alitse, a dla pojęcia "tył/z tyłu": taa(s), taemmas, takana, takaa, taakse, takaisin. Można odnieść wrażenie, że mamy tu do czynienia z jakimś tworem, który odmienia się przez wybrane przypadki tak samo jak rzeczownik i do tego w ograniczonym zakresie stopniuje. W niektórych ujęciach gramatyki fińskiej definiuje się w istocie rdzenie przysłówkowe (często niewystępujące w mianowniku) i podaje pozostałe przysłówki jako ich formy odmienione przez przypadki. W takim ujęciu do rdzeni tych zalicza się m.in. ala- ("dół"), ylä- ("góra"), ero- ("osobno/nie w grupie"), esi- lub etu- ("przód"), taka- ("tył"), lähi- lub rzadziej liki- ("blisko"), kauka- lub rzadziej etä- ("daleko"), sisä- ("wewnątrz"), ulko- ("na zewnątrz"), keski- ("środek"), ohi- ("mimo"), vieri- ("obok"), ympäri- ("wokoło"), vasta- ("naprzeciw"), läpi- ("wskroś"), poiki- ("nieobecny"), muka- ("razem z/w grupie"), luo- lub rzadziej tykö- ("tam gdzie coś innego") oraz seka- ("pośród").

Wyróżnienie takich rdzeni ma też sens o tyle, że występują one jako pierwsza część bardzo wielu innych wyrazów (głównie rzeczowników), zachowując przy tym swój pierwotny sens, np. alakerta (parter lub poniższe piętro), alaluokka (podklasa/niższa klasa), alamainen (podległy), ala-arvoinen (poniżej oczekiwań), esimies (przełożony), takapyörä (tylne koło), etukulma (sport. krótki róg), likinaapuri (bliski sąsiad [z domu obok]), ulkonäkö (wygląd zewnętrzny), ohimeno (pominięcie), läpikulku (przejście), yläkerta (powyższe piętro), sekasorto (bałagan, chaos) czy vastarinta (opór [np. wroga]), także w połączeniu z końcówkami słowotwórczymi, np. alanko/ylänkö (nizina/wyżyna), alanne/ylänne (kotlina/wzniesienie), lähistö (pobliże), sisältö (zawartość). Dla niektórych rdzeni, zwłaszcza ala-, ylä-, etu- oraz taka-, można wręcz mówić o ich produktywności w roli przedrostka słowotwórczego. Jest to zjawisko podobne do asymilacji przyimków w polskich słowach tj. "podklasa", "podlegać" czy "podkomendny".

Obrazu komplikacji systemu fińskich przysłówków dopełnia fakt, że z rdzeni przysłówkowych wyprowadza się regularnie formy przymiotnikowe, a z nich dalsze formy, w tym też kolejne przysłówki, por. kauka- ("daleko") → kaukainen (odległy) → kaukaisempi (bardziej odległy), kaukaisin (najbardziej odległy) czy kaukaisesti ("w sposób właściwy dla rzeczy odległej") i dalej → kaukaisemmin, kaukaisimmin ("w sposób (naj)bardziej właściwy dla rzeczy odległej").

Inne ujęcia gramatyki fińskiej traktują te formy przysłówków jako niezależne słowa (bez pojęcia rdzenia), zwracając co najwyżej uwagę na występujące wśród nich regularne grupy. Słowniki wymieniają każdą formę z osobna, zazwyczaj dołączając odnośniki do pozostałych należących do tej samej grupy wyrazów. Grupy najczęściej ograniczają się do "trójek" wyrazów, z których pierwszy ma znaczenie statyczne "w", a pozostałe dwa dynamiczne "z" i "do". Znaczenie statyczne "w" przypomina najczęściej formy inessiivi, adessiivi lub essiivi rzeczowników. Z reguły jeżeli znaczenie "w" czerpie z inessiivi to "z" i "do" czerpią odpowiednio z elatiivi i illatiivi. Jeżeli znaczenie "w" czerpie z adessiivi to "z" i "do" czerpią odpowiednio z ablatiivi i allatiivi. Jeżeli zaś znaczenie "w" czerpie z essiivi to "z" i "do" czerpią odpowiednio z partitiivi i translatiivi (z alternatywną końcówką -kse) lub (przysłówkowego) latiivi.

W porównaniu z polskimi przyimkami przysłówki występujące w języku fińskim są znaczenie bardziej specyficzne i węższe znaczeniowo. Przykładowo polskiemu "przez", w zależności od typu wyrażenia (czasowe, przestrzenne, abstrakcyjne, ...) oraz kontekstu, będzie odpowiadał jeden z przysłówków: halki, kautta, läpi, lävitse, myöten, pitkin, poikki, takia lub vuoksi, z których większość nie jest zamienna. O tyle o ile w j. polskim występują też słowa takie jak "poprzez" czy "(na) wskroś", to zastąpienie ich słowem "przez" nie zmienia zasadniczego sensu zdania, co najwyżej zubaża je trochę znaczeniowo. W języku fińskim zmiana na przykład kautta na poikki zupełnie zmieni sens wypowiedzi.

Poniżej wymienione zostały najważniejsze formy tych pseudo-odmiennych przysłówków oraz inne przysłówki występujące w roli przyimków lub poimków. Oczywiście niemożliwe jest wymienienie wszystkich przysłówków, które można znaleźć w słowniku, więc poniżej znajduje się jakichś ich podzbiór, głównie te najczęściej używane oraz najczęściej mylone ze sobą.

Najbliżej powiązane formy "w", "z", "do" zostały poniżej pogrupowane.

Przysłówki określające miejsce

Pierwszą grupę stanowią przysłówki odpowiadające na pytania "gdzie?", "skąd?" i "dokąd?", które występują samodzielnie. Wiele z tych przysłówków występuje opcjonalnie w złożeniu ze przysłówkiem päin (w kierunku):

PrzysłówkiZnaczeniePrzykłady
alasw dół [o ruchu]hän istui alas (usiadł), katso alas(päin)! (popatrz w dół!); również przenośnie alas kuningas! (precz z królem!)
alemmasniżej [do miejsca, które jest niżej]älä laske alemmas! (nie schodź niżej!); szczątkowy stopień wyższy przysłówka
alhaalla / alhaalta / alhaallena dole [w miejscu znajdującym się gdzieś na dole] / z tego miejsca / do t.m.kellari on alhaalla (piwnica jest na dole), hän meni alhaalle (poszedł na dół [do miejsca, które jest na dole])
edessä / edestä / eteenz przodu [w miejscu znajdującym się z przodu] / z t.m. / do t.m.hän on jossain edessä (on jest gdzieś z przodu), Helmi katsoo eteenpäin (Helmi patrzy wprzód); przeciwieństwo takana itp.
edemmäsw przód [do miejsca, które jest bardziej z przodu]älä mene edemmäs! (nie idź bardziej do przodu!); szczątkowy stopień wyższy przysłówka
kaukana / kaukaa / kauasdaleko [w miejscu znajdującym się daleko]) / z t.m. / do t.m.]np. hän on nyt niin kaukana (jest teraz tak daleko), hän laukoi kaukaa (sport. strzelił z daleka [np. na bramkę])
kauemmasdalej [do miejsca, które jest dalej]älä mene kauemmas! (nie odchodź dalej!); szczątkowy stopień wyższy przysłówka
kohdalla / kohdalta / kohtaanna miejscu [np. zdarzenia] / z t.m. / do t.m.satuin olemaan kohdalla kun onnettomuus tapahtui (akurat byłem na miejscu, gdy zdarzył się wypadek); również używane formy rzeczownika päikkä np. päikällä
kotona / kotoa / kotiin2)w domu [miejscu, które jest czyimś domem] / z domu / do domuolen kotona (jestem w domu), hän lähti kotoa (wyszedł z domu), hän meni kotiin (poszedł do domu), ala mennä kotiinpäin! (marsz w kierunku domu! [dosł. zacznij iść])
lähellä / läheltä / lähelleblisko [w miejscu znajdującym się z blisko] / z t.m. / do t.m.hän on jossain lähellä (on jest gdzieś blisko), hän laukoi läheltä (sport. strzelił z bliska [np. na bramkę])
lähemmäsbliżej [do miejsca, które jest bliżej]älä tule lähemmäs! (nie podchodź bliżej!); szczątkowy stopień wyższy przysłówka
ohi rzadziej ohitseobok, mimohän meni ohi (przeszedł obok), tilaisuus meni meiltä ohi (ominęła nas okazja [dosł. przeszła obok])
oikealla / oikealta / oikeallepo prawej / z prawej / w prawokotini on oikealla (mój dom jest po prawej), auto ajoi oikealta (samochód jechał z prawej)
poissa / poisnie tu [nieobecny] / do stanu nieobecności [stąd, do dowolnego innego miejsca]Helmi on tänään poissa (Helmi dziś [tu] nie ma/jest nieobecna), mene pois! (idź stąd!), heitä se pois! (wyrzuć to! [dosł. rzuć to "gdziekolwiek, byle nie tu"]); również przenośnie pois! albo pois täältä! (precz (stąd)!); trzecia forma "ze stanu nieobecności" nie istnieje, używa się poissaolosta (z bycia nieobecnym)
sisällä / sisältä / sisälle lub sisäänwewnątrz [w miejscu zamkniętym] / z. t.m. / do t.m.et voi pysyä sisällä koko päivää (nie możesz przesiedzieć całego dnia wewnątrz [nie na dworzu]), vie lehmät sisälle! (zaprowadź krowy do środka [do obory]!)
takana / takaa / taakse lub taaw tyle [w miejscu znajdującym się z tyłu] / z t.m. / do t.m.hän on jossain takana (on jest gdzieś z tyłu), Helmi katsoo taaksepäin (Helmi patrzy w tył), hän jäi taakse/taa (został z tyłu [dosł. do tyłu])
taemmasw tył [do miejsca, które jest bardziej z tyły]älä jää taemmas! (nie zostawaj bardziej z tyłu!); szczątkowy stopień wyższy przysłówka
ulkona / ulkoa / ulosna zewnątrz [w miejscu niezamkniętym] / z t.m. / do t.m.menisit joskus ulos... (wyszedłbyś czasem na zewnątrz [na dwór]...), ulkona on aika kylmää (na zewnątrz jest dość zimno), tuuli puhalsi ulkoa sisään (wiatr dmuchał do środka z zewnątrz)
vasemmalla / vasemmalta / vasemmallepo lewej / z lewej / w lewokotini on vasemmalla (mój dom jest po lewej), auto ajoi vasemmalta (samochód jechał z lewej)
ylösw górę [o ruchu]hän nousi ylös (wstał), savu nousee ylös (dym wznosi się [do góry])1)
ylemmäswyżej [do miejsca, które jest wyżej]älä kiipeä ylemmäs! (nie wspinaj się wyżej!); szczątkowy stopień wyższy przysłówka
ylhäällä / ylhäältä / ylhäällena górze [w miejscu znajdującym się gdzieś na górze] / z t.m. / do t.m.vintti on ylhäällä (strych jest na górze), hän tuli ylhäältä (przyszdł z góry [z miejsca, które jest na górze])
ympärillä / ympäriltä / ympärillew otoczeniu [w miejscach znajdujących się dookoła] / z t.m. / do t.m.ympärillä on vain muutama talo (dookoła jest tylko parę [niewiele] domów)

1) w przeciwieństwie do j. polskiego, w którym zwroty typu "wznosić się do góry" uznaje się za przejaw złego stylu (tzw. masło-maślane), w języku fińskim zwrot nousta ylös (wznosić się) jest dopuszczalny i nagminnie stosowany
2) formalnie są to formy rzeczowników koti (dom) oraz koto (domostwo); zostały tu dołączone ze względu na sposób, w jaki ich powyższe 3 formy są używane w utarty, idiomatyczny sposób; jako rzeczowniki wyrazy te mają też oczywiście wszystkie inne formy gramatyczne, np. minulla ei ole kotia (nie mam domu)

Czasami w jednym zdaniu może występować więcej niż jedna forma, np. mene kauas pois! (odejdź daleko stąd).

Drugą grupę stanowią przysłówki określające miejsce względem wyrazu określanego, występujące jako przyimki. Wymagają one postawienie wyrazu określanego w partitiivi, rzadziej w genetiivi:

PrzysłówkiZnaczeniePrzyp.Przykłady
halkina wskrośgen.kuljin halki metsän (szedłem na wskroś lasu)
lähellä / läheltä / lähelleblisko czegoś / z t.m. / do t.m.part.järvi oli lähellä kylää (jezioro było blisko wsi [w kont. np. więc nie było daleko i szybko ze wsi do niego doszliśmy]), hän hiipi lähelle Helmia (podkradał się w pobliże Helmi [był w trakcie])
keskellä / keskeltä / keskellew środku czegoś, otoczona / z t.m. / do t.m.part.saari on keskellä järveä (wyspa jest pośrodku jeziora [otoczona dużą ilością wody z każdej strony]), hän osui keskelle kenttää (trafił w środek pola gry [na pewno nie mógł to być aut, bo przecież trafił gdzieś tam w część środkową, gdzie piłkę od linii bocznej dzieliła duża odległość])
kohtiw kierunku [w ruchu]part.joku meni kohti kylää (ktoś szedł w kierunku wioski)
pitkinwzdłużpart.kävelin pitkin kujaa (spacerowałem wzdłuż alejki [np. w tę i z powrotem])
päinw kierunku [statycznie]part.katsoin päin kaupunkia (patrzyłem w stronę miasta [w kont. np. więc nie widziałem, że z boku ...)
vasteno [w opozycji do]part.seison selkä vasten seinää (stoję opierając się o ścianę)

Trzecią grupę stanowią przysłówki określające miejsce względem wyrazu określanego, występujące jako poimki. Wymagają one postawienie wyrazu określanego w genetiivi, rzadziej w partitiivi, wyjątkowo w innych przypadkach. Wyrazem w genetiivi może być oczywiście dowolny zaimek. W szczególności, gdy jest nim zaimek osobowy lub wskazujący w funkcji osobowego, do formy przysłówka dołącza się sufiks dzierżawczy. Jeżeli sufiks dzierżawczy został dołączony, to zaimek może być opcjonalny, wg tych samych zasad jak w zdaniach wyrażających relacje posiadania.

Warto tu zwrócić uwagę, że o ile przysłówki tj. np. lähellä czy keskellä występują zarówno jako przedimek i poimek, to znaczenie wypowiedzi jest często subtelnie inne (patrz przykłady).

PrzysłówkiZnaczeniePrzyp.Przykłady
alla / alta / allepod czymś / z t.m. / do t.m.gen.koira on pöydän alla (pies jest pod stołem), tulkaapa katon alle! (niech państwo wejdą pod dach!)
alaspo czymś w dół, z czegoś w dółpart.on mentävä mäkeä alas (trzeba iść [w dół zbocza]), kiipesin tikkaita alas (schodziłem po drabinie)
alitse rzadziej aliprzez obszar pod czymśgen.koira juoksi pöydän alitse (pies przebieg(a)ł pod stołem [ani punkt początkowy ani końcowy ruchu nie znajduje się pod stołem]1))
astiaż do czegośillatiivi (!)putki ulottui kylään asti (rurociąg ciągnął się aż do wsi)
edessä / edessä / eteenprzed czymś / z t.m. / do t.m.gen.koira seisoi edessäni (pies stał przede mną [w miejscu przede mną]), hän heitti luun koiran eteen (rzucił kość przed psa), katsoisit eteesi! (patrzyłbyś przed siebie! [niezbyt uprzejmie do kogoś, kto na nas wpadł]); przeciwieństwo takana itp.
halkina wskroś czegośgen.kuljin metsän halki (szedłem na wskroś lasu)
keskellä / keskeltä / keskellew środku czegoś [w centrum] / z t.m. / do t.m.gen.saari on järven keskellä (wyspa jest pośrodku jeziora [w miarę blisko geometrycznego środka]), hän osui kentän keskelle (trafił w środek pola [w miarę blisko geometrycznego środka])
kauttaprzez coś [po drodze będąc gdzieś]gen.bussi Helsinkiin ajaa Jyväskylän kautta (autobus do Helsinek jedzie przez Jyväskylä [w sensie, że zanim dojedzie do H., to zatrzymuje się też w J.]), tie vie metsän kautta (droga prowadzi przez las [w sensie: nie ominiesz lasu])
kohdalla / kohdalta / kohtaan2)w okolicy czegoś / z t.m. / do t.m.gen.hänen kohdallaan oli pari tyttöä (przy nim było parę dziewczyn), bussi Helsinkiin lähtee postin kohdalta (autobus do Helsinek rusza z okolic poczty [zaczyna kurs pod pocztą])
kohtiw kierunku czego [dynamicznie]part.hän kulki kylää kohti (szedł w strnę wsi)
lähellä / läheltä / lähelleblisko czegoś / z t.m. / do t.m.gen.järvi oli kylän lähellä (jezioro było blisko wsi [w kont. np. więc na środku jeziora słychać było śmiech dzieci ze wsi]), hän hiipi Helmin lähelle (podkradł się w pobliże Helmi [i już był przy niej])
läpi rzadziej lävitseprzez cośgen.tie vie metsän läpi (droga wiedzie przez las [w sensie: między innymi idzie się wśród lasu]), nuoli meni jalan lävitse (strzała przeszyła nogę)
luona / luota / luokse lub luo
w dial.tykönä / tyköä / työkse
przy kimś/czymś albo u kogoś / z t.m. / do t.m.gen.Helmi on mummon luona (Helmi jest u Babci), Helmi palasi mummon luota (Helmi wróciła od Babci), Helmi meni mummon luo/luokse (Helmi poszła do Babci), tule luokseni! (chodź/przyjdź do mnie); luo nie używa się z zaimkami i s. dzierżawczymi
myötenczym/przez co [patrz niżej]part.hän tuli tieta myöten (przyszedł drogą [wzdłuż drogi], on pakko mennä ovea myöten (trzeba przejść przez drzwi); wyrażenie to nie kładzie nacisku na obecność w danym miejscu (np. na drodze, w drzwiach czy w lesie), tylko traktuje ją raczej jako sposób osiągnięcia celu, konieczną okoliczność, czasami też w sensie "zła koniecznego", np. sillan sulkemisen takia bussin oli ajettava keskustaa myöten (z powodu zamknięcia mostu autobus musiał pojechać przez centrum miasta [gdzie poza tym nie miał żadnego interesu])
ohi rzadziej ohitseobok, mimo czegośgen.tie menee kylän ohi (droga idzie obok wsi [omija wieś]); ohi nie używa się z zaimkami i s. dzierżawczymi
pitkinwzdłuż czegopart.hän kulki tieta pitkin (szedł wzdłuż drogi)
päinw kierunku czego [statycznie]illatiivi (!)putki ulottui kylään päin (rurociąg ciągnął się w kierunku wsi)
päällä / päältä / päälle2)na wierzchu / z t.m. / do t.m.gen.kuppi on kirjan päällä (filiżanka jest na książce), pue vaatteet päällesi! (załóż na siebie ubranie [dosł. ubrania])
päässä / päästä / päähän2)w odległości / z / dogen.kauppa on kilometrin päässä (sklep jest kilometr stąd [dosł. na końcu kilometra]), hän otti sen kuvan 20 metrin päästä (zrobił to zdjęcie z odległości 20 metrów)
poikkiprzez coś na drugą stronęgen.tie vie metsän poikki (droga wiedzie przez las [w sensie: na drugą stronę lasu]), kana juoksi tien poikki (kurczak przebiegł na drugą stronę drogi)
seassa / seasta / sekaanpośród / z. t.m. / do t.m.gen. l.mn.lampaitten seassa liikkuu pari susia (pośród [w masie] owiec kręci się parę wilków), kenkä joutui hedelmien sekaan (but znalazł się wśród [masy] owoców [trafił tam])
sisässä / sisästä / sisäänw obrębie geometrycznym czegoś / z. t.m. / do t.m.gen.vesimelonin sisässä on kaksi kerrosta: vihreä sekä punainen (wewnątrz arbuza są dwie warstwy: zielona oraz czerowna)
sisällä / sisältä / sisällewewnątrz [funkcjonalnie] / z. t.m. / do t.m.gen.vesimelonin sisällä on siemenia (wewnątrz arbuza są nasiona)
takana / takaa / taakse lub taaza czymś / z t.m. / do t.m.gen.talon takana oli pieni piha (za domem było małe podwórko), hän heitti luun taakseen (rzucił kość za siebie), jänis hyppäsi puun takaa (zając wyskoczył zza drzewa); taa nie używa się z zaimkami i s. dzierżawczymi; przeciwieństwo edessä itp.
vierellä / viereltä / vierelleobok czegoś [przy czymś] / z t.m. / do t.m.gen.autotalli on talon vierellä (garaż jest obok domu), menin hänen vierelleen (podszedłem do niego), uusi talo rakennettiin tien vierelle (nowy dom zbudowano przy drodze); por. vieressä itp.
vieressä / vieressä / viereenprzy boku czegoś [bardzo blisko] / z t.m. / do t.m.gen.autotalli on talon vieressä (garaż jest tuż przy domu [np. oddzielony tylko ścianą]), menin hänen viereen (podszedłem do niego [tuż obok niego lub przytulony]), auto pysähtyi tien viereen (samochód zatrzymał się przy drodze [na poboczu]); por. vierellä itp.
yllä / yltä / yllenad czymś / z t.m. / do t.m.gen.lamppu on pöydän yllä (lampa jest nad stołem), kuva putosi takan yltä (obraz spadł znad kominka [gdzie wisiał])
ylöspo czymś w dół, z czegoś w dółpart.on mentävä mäkeä ylös (trzeba iść [w górę zbocza]), kiipesin tikkaita ylös (wchodziłem po drabinie)
yli rzadziej ylitseprzez obszar nad czymśgen.lintu lensi pöydän yli (ptak przeleciał nad stołem [ani punkt początkowy ani końcowy ruchu nie znajduje się nad stołem])
ympärillä / ympäriltä / ympärillewokół czegoś / z t.m. / do t.m.gen.hänen ympärillään oli muita miehia (wokół niego byli inni mężczyźni), keräsin marjat ympäriltäni (pozbierałem jagod, które były wokół mnie)

1) por. koira juoksi pöydän alla (pies bieg(a)ł pod stołem [albo w kółko albo po prostu w danej chwili, niezależnie od tego skąd i dokąd ogólnie podróżował]), koira juoksi pöydän alta (pies wybieg(a)ł spod stołu), koira juoksi pöydän alle (pies (po)biegł pod stół); podobnie dla ylä-
2) formy te pochodzą od rzeczowników lub przymiotników; zostały tu dołączone ze względu na sposób, w jaki ich powyższe formy są używane w utarty, idiomatyczny sposób, w roli przysłówków; jako rzeczowniki wyrazy te mają też oczywiście wszystkie inne formy gramatyczne

Dodatkowo można tu wspomnieć o złożeniach rdzeni przysłówkowych z formami słowa puoli (strona), najczęściej -puolella / -puolelta / -puolelle. Uzyskuje się w ten sposób słowa o znaczeniu "po [jakiejś] stronie/od [jakiejś] strony/na [jakiejś] powierzchni" oraz odpowiednio "z" i "do". Np. alapuolella (na dolnej stronie), alapuolelle (na dolną stronę), yläpuolella (na górnej stronie), sisäpuolelta (z wewnętrznej strony), ulkopuolelle (na zewnętrzną stronę), itd.

Przysłówki określające czas

Poniższe przysłówki występują w określeniach relacji czasowych. Przy każdej pozycji podano rolę w jakiej przysłówek występuje oraz wymagany przypadek wyrazu określanego.

PrzysłówkiZnaczeniePrzypadek i rolaPrzykłady
allatuż przed [np. świętem]poim. gen.Joulun alla on paljon tekemista (przed Bożym Narodzeniem jest co robić)
asti[aż] do / [aż] odpoim. ill./ela.tein työtä yöhön asti (pracowałem do nocy), tein työtä aamusta asti (pracowałem od rana)
ennenprzed/wcześniej niżprzyim. part.pese kätesi ennen syömista! (umyj ręce przed jedzenie), Helmi tuli ennen minua (Helmi przyszła przede mną)
jälkeenpo/poźniej niżpoim. gen.pese kätesi syömisen jälkeen! (umyj ręce po jedzeniu), Helmi tuli minun jälkeeni (Helmi przyszła po mnie)
keskenw trakcieprzedim. gen.Helmin oli pakko lähteä kesken kokouksen (Helmi musiała wyjść w środku zebrania)
läpiprzez [na przestrzeni]przedim. gen.vuosisatojen läpi ajateltiin, että ... (przez stulecia myślano, że ...), valvoin yön läpi (czuwałem [przez] całą noc)
sittenodprzedim. gen.en ole tavannut hantä sitten kesän (nie spotkałem go od lata)
yli[opuszczenie jakiegoś czasu]poim. gen.hän nukkui Joulun yli (przen. przespał [całe] święta Bożego Narodzenia)
Przysłówki określające inne okoliczności

Poniższe przysłówki określają okoliczności inne niż geometryczne położenie lub czasu. Występują albo samodzielnie albo w roli poimka lub przyimka. Niektóre mogą występować w obu rolach. Przy każdej pozycji oznaczono dopuszczalne role i/lub przypadki.

PrzysłówkiZnaczeniePrzypadek i rolaPrzykłady
alleponiżej ceny/części/miaryprzedimek gen./part.se maksaa alle viiden euron (to kosztuje mniej niż 5 euro); kala painoi alle kilon (ryba ważyła poniżej kilograma); por. yli
ansiosta1)dzięki czemuś lub komuśpoim. gen.olemme täällä hänen ansiostaan (jesteśmy tu dzięki niemu), rohkeutesi ansiosta kaupunki säästyi pahimmalta (dzięki twojej odwadze miasto uniknęło najgorszego [losu])
edelleendalej [wciąż]en noussut, vaan nukuin edelleen (nie wstałem, tylko spałem dalej); sufiks dierżawczy jest w tej formie skostaniały, nie ulega zmianie
edellä / edeltä / edellewcześniej wg jakiejś klasyfikacji / z / do– / poim. gen.hän on jossain edellä (on jest gdzieś w przodzie [wcześniej, bliżej początku w ramach jakiejś klasyfikacji lub kolejności, ale niekoniecznie geometrycznie z przodu]), z genetiivi np. koira kulki edelläni (pies szedł przede mną [pierwszy pies, potem ja; ale jakbym szedł tyłem, to psa miałbym za plecami]), joku lähti pois jonosta minun edeltäni (ktoś wyszedł z kolejki przede mną [z przede mnie w sensie kolejności, stał bliżej początku kolejki, być może 200 metrów dalej i za zakrętem]); przeciwieństwo jäljessä itp.
eduksiku korzyści kogośpoim. gen.hän käytti sen edukseen (wykorzystał to do swoich celów [ku swojej korzyści]), turvallinen kaupunki on kaikkien eduksi (bezpieczne miasto to korzyść dla wszystkich)
erossa / eroonoddzielnie od grupy [od kogoś/czegoś] / z grupyhän pysyy muilta erossa (trzyma się z dala od innych), sinun pitää päästä häneltä eroon (musisz się od niego uwolnić); trzecia forma "do grupy" dla ero- nie istnieje, patrz mukaan poniżej
esillä / esiltä / esille lub esiinna widoku [w stanie niezakrytym] / z / domuseon pihalla oli esillä paritoista tykkiä (w ogrodzie muzeum było [na widoku] kilkanaście armat), tule esiin! (wyjdź [na widok, z dowolnego miejsca, w którym się schowałeś]/pokaż się!); w znaczeniu przeciwnym używa się form rzeczownika piilo (kryjówka), np. piilossa (w ukryciu), piiloon (w ukrycie), itd.
hallussa / hallusta / haltuunpod czyjąś kontrolą / z / dopoim. gen.pallo oli maalivahdin hallussa (piłka była w posiadaniu bramkarza), nappasin pallon haltuuni (przejąłem piłkę); często pośrednio odpowiada na pytanie "gdzie?"
hyväksi1)dla dobra kogoś [nie zawsze w pozytywnym sensie]poim. gen.hän on tehnyt paljon kirkon hyväksi (zrobił wiele dla dobra kościoła), hän käyttää sinua hyväkseen (on cię wykorzystuje)
ilmanbez czegoś/kogośprzedim. part.Helmi ilman Pinjaa (Helmi bez Pinji), kahvi ilman maitoa (kawa bez mleka)
johdosta1)w konsekwencji czegośpoim. gen.hän loukantui omien tekojensa johdosta (odniósł obrażenia w konsekwencji własnych działań)
jälleenznów [ponownie]hän oli jälleen kotona (był znowu w domu [po raz kolejny się w nim znalazł po jakimś okresie nieobecności]); sufiks dierżawczy jest w tej formie skostaniały, nie ulega zmianie
jäljellä1)określa stan bycia pozostałościąjäljellä on vain kaksi piirakkaa (zostały tylko dwa pierożki);
jäljessä / jäljestä / jälkeen1)później wg jakiejś klasyfikacji / z / do– / poim. gen.hän on jossain jäljessä (on jest gdzieś w tyle [później, bliżej końca w ramach jakiejś klasyfikacji lub kolejności, ale niekoniecznie geometrycznie z tyłu]); z genetiivi np. koira kulki jäljessäni (pies szedł za mną [pierwszy ja, potem pies; ale jakbym szedł tyłem, to psa miałbym przed oczami]), joku työntyi jonoon minun jälkeeni (ktoś wepchnął się w kolejkę za mną [za mną w sensie kolejności, bliżej końca kolejki]); przeciwieństwo edellä itp.
kanssarazem z czymś/kimśpoim. gen.Helmi Pinjan kanssa (Helmi z Pinją [Helmi i Pinja]), karkaa kanssani! (ucieknij ze mną!), mitäs minä teen sen kanssa... (i co ja mam z tym zrobić...)
kerarazem z czymś ew. kimśpoim. gen.w zasadzie tylko o częściach składowych, głównie o jedzeniu, np. kahvi maidon kera (kawa z mlekiem); w innych wypadkach ma sens cokolwiek deprecjonujący np. Helmi lapsensa kera (Helmi i jeszcze do tego jej dziecko [z dzieckiem do kupy])
keskuudessa lub kesken / keskuudesta / keskuuteenwśród [wskazanie podgrupy osób]poim. gen.Suomalaisten keskuudessa patikointi on hyvin suosittu (wśród Finów wycieczki piesze są bardzo popularne), Puolalaistenkin keskuudesta löytyy patikoinnin harrastajia (wśród Polaków również znajdują się amatorzy wycieczek pieszych)
keskenpomiędzy [wskazanie uczestników]poim. N razy gen.Helmin, Pinjan ja Tuulikin kesken tehty sopimus (umowa pomiędzy Helmi, Pinją i Tuulikki)
mukana / mukaanrazem w grupie [z kimś/z czymś] / do grupy– / gen.oletko siis mukana heidän kanssa? (więc ty jesteś razem z nimi?), tulepa sinäkin mukaan! (chodź i ty razem [z grupą - jaką, to musi wynikać z kontekstu]!); z genetiivi np. oletko siis heidän mukanaan? (więc ty jesteś razem z nimi?), tulepa sinäkin mukaamme! (chodź i ty razem z nami); trzecia forma "z grupy" dla muka- nie istnieje, patrz eroon powyżej
mukaawraz z [inną okolicznością], w miarępoim. part.hänen olonsa tuli paremmaksi sitä mukaa, kuin hän söi (jego samopoczucie ulegało poprawie w miarę jak jadł)
ohessa lub ohella / ohesta / oheenw załączeniu, oprócz / z / do– / poim. gen.ohessa kuva ja tarkat tiedot (w załączeniu zdjęcie i szczegółowe dane), työn ohessa hän hoiti lapsiaan (oprócz pracy opiekował się dzieckiem), pianon ohella hän soitti myös viulua (poza [graniem] na pianinie grał też na skrzypcach)
perusteella1)na podstawiepoim. gen.päätös tehtiin sen perusteella, että ... (decyzję podjęto na podstawie tego, że ...)
perässä / perästä / perään1)w ślad [dosłownie] / z / dopoim. gen.hän tule perässämme (idzie w ślad za nami [dosłownie, nie w znaczeniu "robi to co my"]), Helmi lähti hänen peräänsä (Helmi ruszyła za nim [w jego ślady]); w języko potocznym również formy rzeczownika kanta (w tym kontekście przybl. pięta), tj. kannoilla / kannoilta / kannoille (dosł. na piętach / z / do)
puolesta1)w imieniupoim. gen.puhun hänen puolestaan (mówię w jego imieniu), voin puhua vain omasta puolestani (mogę mówić tylko za siebie)
rinnalla / rinnalta / rinnalle 1)obok / w porównaniupoim. gen.seisoin hänen rinnallaan (stałem obok niego [przy jego boku]), todellisen meren rinnalla tämä on kuin rapakko (przy morzu to jest jak sadzawka); w znaczeniu dosłownym zamienne z vierellä itp.
takiaz powodu [przez to]poim. gen.sinunhan takia tulimme tänne! (przecież to przez/dla ciebie tu przyszliśmy)
tähdenpo to [w celu]poim. gen.ostin tämän sen tähden, että olisimme turvassa (kupiłem to po to, żebyśmy byli bezpieczni)
vartendla / dla dobra / na użytek / na celpoim. part.tämä auto on sinua varten (ten samochód jest dla ciebie [żebyś ty nim jeździła]), meillä on jonkin verran rahaa sitä varten (mamy co nie co pieniędzy na ten cel)
vastassa / vastaannaprzeciwko / przeciwko– / poim. part.vastassamme oli kauhea vihollinen (przeciwko nam był straszliwy wróg), taistelimme häntä vastaan (walczyliśmy przeciw niemu), valkosipuli on yksi keinoista vampyyreja vastaan (czosnek to jeden ze sposobów na wampiry [przeciwko wampirom])
vuoksiz powodu [w wyniku]poim. gen.olen täällä sinun vuoksesi (jestem tu z twojego powodu [np. bo mnie potrzebujesz]), hintojen nousun vuoksi meilä ei enää ole varaa autoon (z powodu wzrostu cen nie stać nas już na samochód)
ylipowyżej ceny/części/miaryprzedimek gen./part.se maksaa yli viiden euron (to kosztuje więcej niż 5 euro); kala painoi yli kilon (ryba ważyła powyżej kilograma); por. alle

1) formy te pochodzą od rzeczowników lub przymiotników; zostały tu dołączone ze względu na sposób, w jaki ich powyższe formy są używane w utarty, idiomatyczny sposób, tak jakby były przysłówkami; jako rzeczowniki wyrazy te mają też oczywiście wszystkie inne formy gramatyczne

Pozostałe przysłówki

Pozostałe (liczne) przysłówki zasadniczo nie ulegają żadnej odmianie (ani też nie sprawiają takiego wrażenia) i nie tworzą wyrażeń przy- i poimkowych. Funkcjonują w zdaniach dokładnie tak, jak przysłówki w języku polski. Najważniejsze z nich, to przysłówki dotyczące:

  • czasu, tj. aikaisin (wcześnie), aina (zawsze), eilen (wczoraj), harvoin (rzadko), heti (zaraz/natychmiast), huomenna (jutro), tänään (dziś), usein (często), joskus (czasem), kauan (długo), kerran (pewnego razu), kohta (wkrótce), myöhään (późno), nyt (teraz), pian (wkrótce) oraz sitten (po tym)
  • sposobu, tj. hiljaa (cicho/powoli [np. gotować]), hyvin (dobrze), itsestään (sam z siebie), mielellään (z przyjemnością), oikein (prawidłowo/dobrze), väärin (nieprawidłowo/źle)
  • tzw. wzmocnienia, tj. aika (dość), aivan (całkiem), erittäin (wyjątkowo), hieman (nieco), hiukan (ciut), hyvin (bardzo), kovin (bardzo), kyllin (wystarczająco), liian (zbyt), melko (dość), varsin (stosunkowo)
  • tzw. przysłówki modalne, tj. ainakin (przynajmniej), ehkä/ehkei (może/może nie), jopa (nawet), juuri (właśnie), kai (chyba), kenties (być może), kyllä (owszem), myös (również), päinvastoin (przeciwnie), tietenkin (oczywiście), tietysti (oczywiście), toki (oczywiście), tosin (na pewno), tosiaan (w istocie), vain (tylko), vasta (dopiero)

Niektóre z tych przysłówków podlegają stopniowaniu, w szczególności: hyvin (dobrze) → paremmin (lepiej), parhaiten (najlepiej); mielellään (z przyjemnością) → mieluummin (chętniej), mieluiten (najchętniej); myöhään (późno) → myöhemmin (później).

Przymiotniki powstające z przysłówków

Jak już było wspomniane, z każdego przysłówka lub rdzenia przysłówkowego można utworzyć przymiotnik, poprzez dodanie do niego końcówki -inen. Przymiotniki takie poddają się wszelkim przemianom właściwym dla "zwykłych" przymiotników, z odmianą przez przypadki i stopniowaniem włącznie. Na przykład: hiljaa (cicho) → hiljainen (cichy), hiljaisen (cichego), hiljaisempi (cichszy), hiljaisin (najcichszy).

Dla niektórych rdzeni przysłówkowych końcówki stopni wyższych zastępują końcówkę -inen zamiast ją odmieniać, np. ala- ("dół") → alainen (niski [ten, który jest nisko]), alaisen (niskiego), alempi (niższy (ten który jest niżej), alin (najniższy [ten który jest najniżej]).

Przysłówki powstające z przymiotników

Przysłówki tworzone są z przymiotników i imiesłowów przy pomocy końcówki przypadka przysłówkowego multiplikatiivi -sti, por. auto on nopea (samochód jest szybki) → auto ajaa nopeasti (samochód jedzie szybko), tämä on selvä (to jest jasne) → hän puhuu selvästi (on mówi jasno).

Przysłówki te podlegają regularnemu stopniowaniu i posiadają poza formą podstawową również formy stopnia wyższego i najwyższego.

Stopień wyższy przysłówka tworzy się zamieniając końcówkę stopnia wyższego przymiotnika (-mpi) na końcówkę -mmin. Innymi słowy rdzeń wyrazu przechodzi przy tworzenia stopnia wyższego przysłówka dokładnie takie same przemiany, jak przy tworzeniu stopnia wyższego przymiotnika, np. auto on nopeampi (samochód jest szybszy) → auto ajaa nopeammin (samochód jedzie szybciej), tämä on selvempi (to jest jaśniejsze) → hän puhuu selvemmin (on mówi jaśniej).

Stopień najwyższy przysłówka tworzy się zamieniając końcówkę stopnia najwyższego przymiotnika (-in) na końcówkę -immin. Innymi również w tym wypadku rdzeń wyrazu przechodzi przy tworzenia stopnia najwyższego przysłówka dokładnie takie same przemiany, jak przy tworzeniu stopnia najwyższego przymiotnika, np. auto on nopein (samochód jest najszybszy) → auto ajaa nopeimmin (samochód jedzie najszybciej), tämä on selvin (to jest najjaśniejsze) → hän puhuu selvimmin (on mówi najjaśniej).

Przysłówki takie są całkowicie nieodmienne niezależnie od stopnia.

Dla kilku przymiotników, obok form utworzonych przez dodanie końcówki -sti, występują skostniałe formy utworzone przy pomocy alternatywnej końcówki -lti, np. pitkä (długi) → pitkästi albo pitkälti. Znaczenie jest identyczne, a jeżeli się różni, to bardzo subtelnie i tylko w sferze tonu nadawanego wypowiedzi. Oboczność nie wpływa na tworzenie stopni wyższych. Ten sposób tworzenia przysłówków jest nieproduktywny, dla słów tworzonych ad hoc używa się wyłącznie -sti.

Porównania

Do tworzenia porównań w języku fińskim najczęściej służą, podobnie jak w języku polskim, przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym oraz przysłówki odprzymiotnikowe (z końcówką -sti) w stopniach wyższym i najwyższym. W odróżnieniu jednak od języka polskiego, w języku fińskim wyrazy porównawcze powstają również czasami z innych części mowy, w tym z przysłówków samodzielnych i ich form, zaimków oraz rzeczowników.

Porównania można tworzyć z użyciem spójnika kuin (niż), np. Helmi on matalampi kuin Pinja. Możliwe jest jednak pominięcie spójnika pod warunkiem postawienia jednego z wyrażeń porównywanych w odpowiednim przypadku. Jeżeli porównanie wypada na korzyść danego wyrażenia, to przyjmuje ono przypadek genetiivi, np. Helmi on Pinjan matalampi (Helmi jest niższa niż Pinja). Jeżeli zaś porównanie wypada na niekorzyść, to wyrażenie przyjmuje przypadek partitiivi, np. Pinja on Helmia korkeampi (Pinja jest wyższa niż Helmi).

Poniższa tabela przedstawia przykłady najważniejszych wyrazów porównawczych i ich użycia:

Część mowyPrzykładSt. wyższy (przykładowy)St. najw. (przykładowy)Przykłady użycia
Przymiotnikinopea (szybki)nopeampi (szybszy)nopein (najszybszy)auto on junaa nopeampi (samochód jest szybszy niż pociąg), auto on nopein (samochód jest najszybszy)
Przysłówki -stinopeasti (szybko)nopeammin (szybciej)nopeimmin (najszybciej)auto ajaa junaa nopeammin (samochód jedzie szybciej niż pociąg), auto ajaa nopeimmin (samochód jedzie najszybciej)
Rdzenie przysłówkowetakana (za czymś)taempana (bardziej za czymś)taimpana (najbardziej za czymś)kuninkaan palatsi taimpana (pałac królewski najbardziej z tyłu [o zdjęciu - najbardziej w tle])
Niektóre przysłówki samodzielnepaljon (dużo/bardzo)enemmän (więcej/bardziej)eniten (najwięcej/najbardziej)pelkään koiria enemmän kuin kisoja (psów boję się bardziej niż kotów), koiria pelkään eniten (psów boję się najbardziej)
vähän (mało)vähemmän (mniej)vähiten (najmniej)pelkään kisoja vähemmän kuin koiria (kotów boję się mniej niż psów), kisoja pelkään vähiten (kotów boję się najmniej)
Niektóre zaimkiusea (niejeden/częsty)useampi (częstszy)useimmat (najczęstszy)useimmat ongelmat ovat ... (najczęstsze problemy, to ...)
Niektóre rzeczownikirannalla (przy brzegu)rannemmalla (bliżej brzegu)rannimpana (najbliżej brzegu)rannemmalla ruo'ot olivat tiheämpiä (bliżej brzegu trzciny były gęściejsze), rannimpana oleva mökki paloi poroksi (domek będący najbliżej brzegu spalił się do cna), meidän mökkimme on rannemmalla (nasz domek jest bliżej brzegu)
syksyllä (na jesieni)syksymmällä (później na jesieni)olin siellä syksymmällä (byłem tam później na jesieni)

Składnia

Szyk w zdaniu

Przeważającym szykiem zdania fińskiego jest podmiotorzeczeniedopełnienie , co w językoznawstwie określa się jako język SVO ( ang . subject – verb – object). Szyk jest jednak z reguły dowolny[22], w wątpliwych wypadkach znaczenie zdania oddaje akcent zdaniowy i intonacja. Nowe informacje pojawiają się zwykle na końcu zdania. Porównaj:

  • Koira puri miestä – Pies ugryzł mężczyznę
  • Miestä puri koira – Mężczyznę ugryzł pies
  • Miestä koira puri – Był taki mężczyzna, którego ugryzł pies (i żaden inny)
  • Koira miestä puri – Był taki pies, który ugryzł mężczyznę (pies a nie np. kot)
  • Puri koira miestä – Toż to pies ugryzł człowieka (rozjaśnienie wątpliwości czy to pies pogryzł człowieka czy człowiek psa)
  • Puri miestä koira – Toż to człowieka ugryzł pies (rozjaśnienie wątpliwości czy człowiek został ugryziony przez psa czy coś innego )

Pytania

W pytaniach o rozstrzygnięcie czasownik stoi na początku zdania, wzmocniony sufiksem -ko/-kö. W przypadku pytania szczegółowego (o określone słowo) zdanie zaczyna się wyrazem pytającym. Słowa pytające nie przyjmują nigdy sufiksu pytającego. Pytania mogą również przyjmować formę omowną bądź ukrytą (eliptyczną).

  • Tuleeko Anna kesällä? – Czy Anna przyjedzie latem?
  • Annako tulee kesällä? – Czy to Anna przyjedzie latem?
  • Kesälläkö Anna tulee? – Czy to latem Anna przyjedzie? (czy kiedy indziej)
  • Kesälläkö tulee Anna? – Czy to latem przyjedzie Anna? (czy ktoś inny)
  • Kuka tulee kesällä? Annako? – Kto przyjedzie latem? Anna?

Przy odpowiedzi na pytanie o rozstrzygnięcie w wypadku odpowiedzi twierdzącej powtarza się czasownik pytający, w przypadku przeczenia – czasownik przeczący.

  • Tuleeko Anna talvella? (Czy Anna przyjedzie zimą?) – Tulee. (przyjedzie) Ei tule (nie przyjedzie).

Podmiot

Kategoria podmiotu i dopełnienia nie są tak wyraźne jak w językach indoeuropejskich zwłaszcza językach pozycyjnych , jego sytuacja przypomina trochę pozycję podmiotu w języku polskim. Podmiot może stać w mianowniku lub w partitiwie , rzadko w casus obliqui, może być domyślny, występują też zdania bezpodmiotowe.

  • Tyttö näki kissan – Dziewczynka zobaczyła kota.

Partitivus występuje w tzw. zdaniach egzystencjalnych (por. ang. there is/are, franc. il y a, niem. es gibt), gdy w grę wchodzi nieoznaczona liczba (ilość) desygnatu.

  • Lasissa on olutta – W szklance jest piwo
  • Poikia juoksee pihalla – Po podwórku biegają (jacyś) chłopcy.

W zdaniach oznaczających przymus lub konieczność fiński odpowiednik polskiego podmiotu wyrażony jest biernikiem i zwany jest "przysłówkiem celownikowym" jako że funkcyjnie i semantycznie odpowiada celownikowi.

  • Sinun täytyy tehdä se – Musisz to zrobić (dosłownie: "tobie trzeba to zrobić", por. ros. Teбe нaдo/нyжнo этo cдeлaть).

Zdania bezosobowe, wyrażane w języku polskim bezpodmiotowo (por. ang. it is raining, franc. il pleut), w języku fińskim są bezpodmiotowe.

  • Ulkona sataa lunta – Na dworze pada śnieg.

Dopełnienie

Dopełnienie bliższe występuje w bierniku bądź w partitiwie . Gdy zdanie ma formę przeczącą, dopełnienie występuje w partitiwie.

  • Ostin kirjan (biernik) – kupiłem książkę
  • En ostanut kirjaa (partitivus) – nie kupiłem książki.

W zdaniu twierdzącym wybór odpowiedniego przypadka zależy od określenia ilości desygnatu – biernik wyraża określoną ilość lub liczbę, partitivus – ilość nieokreśloną lub niepoliczalną.

  • Juon kahvia – piję kawę (nieokreśloną ilość, bądź tez nieistotną dla treści przekazu)
  • Juon kahvin – piję kawę (pewną określoną bądź znaną odbiorcy komunikatu, np. filiżankę)

W języku polskim niekiedy podobne relacje oddaje konstrukcja genetivus partitivus (dopełniacz cząstkowy): Antoi minulle kahvin – Dał mi kawę (całą, znaną ilość) – Antoi minulle kahvia – dał mi kawy (ilość jest nieznana lub nieistotna dla przekazu). Poza tym dopełnienie może wskazywać różnicę aspektu . Biernik wyraża dokonanie czynności bądź jej pozytywny rezultat, partitivus – czynność niedokonaną bądź też niezakończoną. W języku polskim różnicę oddaje się używając odpowiedniego czasownika – dokonanego lub niedokonanego (por. czytałem książkę – przeczytałem książkę)

  • Mies ampui hirveä (partitivus) – Mężczyzna strzelał do łosia (z nieznanym skutkiem)
  • Mies ampui hirven (biernik) – Mężczyzna zastrzelił łosia.

Równoważniki zdania podrzędnego

Równoważniki (fin. lauseenvastikkeet) są zwartymi konstrukcjami bezokolicznikowymi lub imiesłowowymi, zastępującymi zdanie podrzędne . Formy bezokolicznika podlegają wtedy odmianie i wyrażają relacje czasowe, sposobu lub tez celowe. Podmiot zdania podrzędnego występuje w bierniku lub też może przyjmować sufiks dzierżawczy

  • Hän sanoo, että Pekka on sairas = Hän sanoo Pekan olevan sairas – On mówi, że Piotr jest chory (dosł. "on mówi o Piotrze będącym chorym")
  • Syömme, kun olemme tulleet kotiin = Syömme kotiin tultuamme – Zjemy, jak przyjdziemy do domu – zjemy po przyjściu do domu
  • Menin kauppaan, jotta ostaisin olutta = Menin kauppaan ostaakseni olutta – Poszedłem do sklepu aby kupić piwo – poszedłem do sklepu w celu kupienia piwa (po piwo)
  • Hän lähti ilman, että huomasin = Hän lähti huomaamattani – on wyszedł tak, że nie zauważyłem – on wyszedł niezauważony (przeze mnie).

Enklityki

Enklityki są bardzo często spotykane w języku fińskim i istotnie modyfikują sens zdania, w ktorym występują.

-ko|-kö

Enklityka -ko|-kö pojawia się w zdaniach pytających i została już omówiona powyżej.

W przeciwiństiwe do zwykłych pytań, w któych -ko|-kö nigdy nie dołącza się do form zaimków pytających, w pytaniu o zabarwieniu ironicznym/drwiącym może się do nich dołączać w połączeniu z enklityką -han|-hän, np.

  • missähän hän olisi!? (a gdzież to niby mógłby (jeszcze) być!?).
-ka|-kä

Tworzy związki z rozmaitymi formami czasownika przeczącego ei, nadając zdaniu sens "i/ani nie". Przykłady:

  • hän lähti ei palannut (odszedł i nie wrócił)
  • mene pois älä pala (idź i nie wracaj!)
  • meillä ei ole vettä ei ruokaa (nie mamy wody ani jedzenia)

W języku potocznym dołącza się do wąskiej grupy wyrazów, zwykle na początku zdania, aby delikatnie je podkreślić i odnieść do treści poprzednich wypowiedzi, np.

  • miten se voi olla...? (no i jak to możliwe...?).
-kin oraz -kaan|-kään

Tworzy związki z dowolnymi słowami modyfikując sens zdania. Forma -kin występuje w zdaniach o znaczeniu pozytywnym, a forma -kaan|-kään w zdaniach o znaczeniu negatywnym.

W połączeniu z rzeczownikami i przymiotnikami spełnia funkcje, w których w języku polskim występują słowa tj. "też (nie)", "także (nie)", "również (nie)", itd. W zdaniach o znaczeniu negatywnym może odpowiadać polskiemu "ani jednego", "ani trochę". W połączeniu z czasownikami jest trudniej przetłumaczalne, ale odpowiada w przybliżeniu polskim "nawet (nie)", "rzeczywiście (nie)" lub "w ogóle". Przykłady:

  • minullakin on auto (ja też mam samochód)
  • autokin minulla on (samochód też mam)
  • minullakaan ei ole autoa (ja też nie mam samochódu)
  • omenatkin olivat makeita (jabłka też były słodkie)
  • näin meren, laivojakin widziałem morze, statki również
  • hän lähti sanoakaan sanomatta (odszedł nie powiedziawszy ani jednego słowa)
  • hän sanoi menevänsä sinne, ja menikin (powiedział, że tam pójdzie i rzeczywiście poszedł)
  • hän ei tehnyt sitä eikä yrittanytkään (on tego nie zrobił a nawet nie próbował)
-han|-hän

Jest sygnałem, że autor wypowiedzi oczekuje, iż jego rozmówca będzie miał w danej sprawie podobne zdanie, zgodzi się lub będzie posłuszny zaleceniu, lub też protestuje przeciwko odmiennemu stanowi rzeczy. Często odpowiada polskim "przecież" czy "(no) ale przecież", "wszak(że)". Enklityka -han|-hän występuje zawsze przy pierwszym słowie w zdaniu (być może podrzędnym) i określa na co dokładnie kładziony jest nacisk.

  • tiedänhän sen! (przecież to wiem!)
  • minähän sen tein! (przecież to ja to zrobiłem)
  • hän pitää sinusta, onhan ystäväsi (on cię lubi, przecież to twój przyjaciel)

Enklityka ta używana jest też często do konstruowania grzecznych ale stanowczych próśb, które nie są kategorycznym rozkazem (więc nie są nieuprzejme wobec nieznajomych), ale niemniej autor wypowiedzi daje jasno do zrozumienia, że mówi z pozycji osoby mogącej egzekwować posłuszeństwo i tego posłuszeństwa oczekuje. Przykłady:

  • suljethan oven, kiitos! (proszę zamykać drzwi!)
  • ethän koske esineisiin! (proszę nie dotykać eksponatów [w muzeum]!)

Uwaga! W takich wypadkach zdanie zawsze skonstruowane jest w zwykłym trybie orzekającym (!). Dodanie enklityki -han|-hän do zdania rozkazującego odniosłoby skutek mniej więcej odwrotny do zamierzonego, to znaczy nadałoby mu nieco napastliwy wydźwięk typu "no weźże zamknij te drzwi!".

-pa|-pä

Podkreśla wypowiedziane zdanie nie zmieniając jego sensu. Przy czasownika w trybie rozkazującym nadaje zdaniu nutę namawiania rozmówcy do wykonania czynności. Przykłady:

  • olipa meillä hauskaa! (ale mieliśmy radochę!)
  • minä onnistuin! (dokonałem tego! udało MI się to! w przeciwieństwie do minähän onnistuin! nie ma tu sugestii, że ktoś mógłby sądzić inaczej, jedynie wyraz radości z faktu odniesienia sukcesu)
  • kokeilkaapa tätä (spróbujcie / niech pan spróbuje tego [, warto, namawiam])
-s

W pytaniach retorycznych stanowi zmiękczenie, nadające wypowiedzi ton melancholii i rezygnacji. W rzeczywistych pytaniach wprowadza do wypowiedzi ton intymności, czułości, a czasami dobrze odpowiada polskim "w zasadzie" lub "w sumie". Dołączone do czasownika w trybie rozkazującym nadaje poleceniu miękki, pojednawczy charakter, sygnalizujący bardziej pragnienie mówiącego niż faktyczny rozkaz. Przykłady:

  • minkäs teet, kun...? (cóż począć, kiedy ...?)
  • sinäkös siellä olet? (to ty tam jesteś? [niezobowiązująo, miękko, np. słysząc dziwny hałas w sąsiednim pokoju])
  • paljonkos kello on? (w zasadzie to która jest godzina?)
  • tulkaas! (no to chodźcie!)

W języku potocznym często występuje razem z enklityką -pa|-pä, tworząc polecenia zabarwione czułością, np.

  • tulepas tänne, muruseni (no chodź tu, mój malutki)
  • katsotaanpas! (no to zobaczmy [co tu mamy / co z tego będzie])

Słownictwo

Słowotwórstwo

Reklama cykorii w fińskiej gazecie, 1886

Język fiński odznacza się złożonym systemem słowotwórczym, w którym z jednego rdzenia tworzone są zupełnie nowe pojęcia. System ten jest bliższy językom słowiańskim niż np. germańskim czy romańskim . Przykładowo z jednego rdzenia kirja (książka) pochodzą następujące słowa: kirja (książka), kirjain (litera), kirjaimisto (alfabet), kirje (list), kirjasto (biblioteka), kirjailija (pisarz), kirjallisuus (literatura), kirjoittaa (pisać), kirjoittaja (autor), kirjoitus (pismo), kirjallinen (pisemny), kirjata (spisać), kirjasin (list, font, czcionka), kirjaamo (rejestr), kirjoitin (drukarka) i kirjuri (pisarz, urzędnik).

W procesie słowotwórczym dużą rolę odgrywają końcówki, które nadają wyrazowi odpowiedni związek z grupą, do której desygnat należy. W powyższym przykładzie końcówka -in oznacza narzędzie, -sto – skupisko, -uri – przedmiot bądź sprawcę czynności opisaną rdzeniem wyrazu, -mo – miejsce gdzie wykonuje się czynność opisywana w wyrazie głównym (często do tego służy również końcówka -la), -ija – wykonawca tej czynności. Końcówki czasowników wyrażają również drobne niuanse np. nauraa (śmiać się), naurahtaa (wyśmiać), naureskella (podśmiechiwać), naurattaa (rozśmieszyć, bawić).

Oto wykaz najczęściej pojawiających się końcówek słowotwórczych[23]:

  • -ja/jä : sprawca czynności, np. lukea czytać → lukija – czytelnik, puhua – mówić, puhuja – mówca
  • -lainen/läinen: mieszkaniec (rzeczownik lub przymiotnik). Englanti – Anglia → englantilainen Anglik, angielski; Venäjävenäläinen – Rosjanin
  • -sto/stö: zbiór. Na przykład: kirja – książka → kirjasto – biblioteka; laiva – statek → laivasto flota
  • -in: narzędzie, na przykład: kirjata – spisać → kirjain "litera; vatkata ubijać → vatkain – mieszadło, mikser
  • -uri/yri: sprawca bądź narzędzie: kaivaa – kopać → kaivuri – koparka; laiva – statek → laivuri marynarz
  • -os/ös: rezultat czynności kääntää – tłumaczyć → käännös – przekład; tehdä – robić → teos – wytwór, dzieło
  • -ton/tön: brak: onni – szczęście → onneton – nieszczęśliwy; koti – dom → koditon – bezdomny
  • -llinen: posiadający cechę: lapsi – dziecko → lapsellinen – dziecinny; kauppa – sklep → kaupallinen – handlowy
  • -va/vä: mający coś lub robiący coś: taitaa – być zdolnym → taitava – zdolny; johtaa – prowadzić → johtava – prowadzący.
  • -la/lä: miejsce związane z danym słowem: kana – kura → kanala – kurnik; pappi – ksiądz → pappila – plebania.

Neologizmy

W języku fińskim przy tworzeniu neologizmów na ogół preferuje się własne słowa kosztem zapożyczeń. Nowe pojęcia tworzy się na podstawie wyrazów już istniejących (np. tietokone, dosłownie "maszyna wiedzy" – komputer). Na temat wprowadzania nowych słów zapożyczanych z języków obcych wypowiada się państwowa komisja (Kielitoimisto) i nie zaleca bezmyślnego stosowania zapożyczeń, jej decyzje nie mają jednak mocy wiążącej. O rozpowszechnieniu się danej formy decydują użytkownicy języka. Obecna tendencja preferuje wyrazy obce w ich naturalnej formie w miejsce zalecanych fińskich wersji (np. dla "skanera" bardziej przyjęła się forma skanneri zamiast zalecanej kuvanlukija – dosł. "czytnik obrazu")

Oto kilka popularnych w języku neologizmów:

  • puhelin – telefon (dosłownie: przyrząd do mówienia)
  • tietokone – komputer (dosłownie: maszyna wiedzy)
  • levyke – dyskietka (od levy – płyta + sufiks zdrobnieniowy -ke)
  • kovalevy – twardy dysk (dosł: twarda płyta)
  • sähköposti – e-mail (dosłownie: elektryczna poczta)
  • linja-auto – autobus (dosłownie: samochód trasowy)

Zapożyczenia

Tietosanakirja – fińska encyklopedia w 11 tomach (1909-22)

W języku fińskim istnieją zapożyczenia z różnych, nierzadko oddalonych od siebie epok historycznych. Ich powstaniem zajmuje się gramatyka diachroniczna . Na przykład słowo sata, liczebnik fiński oznaczający '100', z formy pierwotnej języków indoirańskich i z sanskrytu , choć zapożyczony został prawdopodobnie z języka polskiego [15]. W czasach prehistorycznych, od pierwszego wieku p.n.e. Finowie mieli kontakt z Bałtami , plemionami germańskimi i Słowianami , z których to języków przyjęli liczne zapożyczenia. Oryginalne brzmienie tych wyrazów zachowało się w języku fińskim lepiej niż w językach macierzystych. Przykładowo fińskie słowo kuningas (król) jest prawie identyczne ze starogermańską formą kuningaz, podczas gdy w innych germańskich językach słowo przeszło nieraz poważną ewolucję (por. niem. König, ang. king, szw. konung lub kung).

Największa część zapożyczeń wywodzi się jednak z języka szwedzkiego . Obecna Finlandia należała w okresie od XII w. do roku 1809 do Królestwa Szwecji. W tym czasie do języka fińskiego przeniknęło wiele słów pochodzenia szwedzkiego np. kuppi (szw. kopp – filiżanka), czy niektóre nazwy dni tygodnia maanantai, tiistai (szw. måndag, tisdag). Powstały również tłumaczenia szwedzkich zwrotów , np. ole hyvä (szw. var så god – "proszę", dosłownie "bądź tak dobry"). Przynależność Finlandii do Rosji pozostawiła w języku mniej śladów. Jednak istnieją rusycyzmy z różnych czasów, np. raamattuBiblia (z ros . грамота). Obecnie zapożycza się wyrazy głównie z języka angielskiego . W języku zauważalne są również nieliczne wpływy polskie. Prof. Czesław Kudzinowski dowiódł, że przynajmniej trzy słowa: sata (sto), raja (granica, od "skraj") i sipuli (cebula) zapożyczono z jęz. polskiego[15].

Język fiński, z racji używania go w przez nieliczną (w porównaniu z innymi krajami Europy) grupę użytkowników, izolowane położenie geograficzne, także z powodu stosunkowo niewielkiej roli Finlandii w rozwoju kultury światowej, nie wniósł zbyt wiele do innych języków. Najbardziej znanym i popularnym fińskim zapożyczeniem jest sauna, w kontekście odniesienia do kultury fińskiej spotyka się również runy , kantele (instrument muzyczny) czy puukko – nóż fiński, finka . Najwięcej zapożyczeń z języka fińskiego ma język szwedzki, np. pojke (poika – chłopiec), känga (kenkä – but).

Rodzaje języka

Język oficjalny

Pierwszy słownik języka fińskiego Daniela Jusleniusa, 16 000 haseł (1745)

Oficjalny język fiński jest badany, opiniowany i komentowany (choć nie regulowany) przez Językowy Instytut Badawczy Finlandii[24] i jest językiem używanym w oficjalnej komunikacji. Słownik współczesnego języka fińskiego (Nykysuomen Sanakirja 1951-1961) zawierał 201 000 haseł i był słownikiem normatywnym , definiującym standardy języka fińskiego. Dodatkowo w roku 1991 opublikowano suplement z wyrazami zapożyczonymi z języków obcych Nykysuomen sivistyssanakirja o zawartości 30 000 haseł[25]. Obecne wydanie słownika normatywnego (Nykysuomen sanakirja) pochodzi z roku 2006 i jest dostępne również w formie elektronicznej. W roku 2004 opublikowano normatywny podręcznik gramatyki opisowej Iso suomen kielioppi (1 600 stron)[26]. Wychodzi również czasopismo dotyczące współczesnej fińszczyzny, Kielikello[27]. Języka standardowego używa się w tekstach oficjalnych i jest odmianą języka nauczaną w szkołach. Jego forma mówiona obowiązuje w polityce, mediach , w sądach i innych formalnych sytuacjach. Zdecydowana większość publikacji wydawanych jest właśnie w tej odmianie języka.

Język potoczny

W języku fińskim różnica między językiem pisanym, a mówionym jest większa niż w przypadku większości języków indoeuropejskich, przy czym różnice te mają naturę zarówno fonetyczną, jak i gramatyczną. Języka pisanego używa się w prawie wszystkich tekstach pisanych, z wyjątkiem nieformalnych wiadomości, przekazywanych pocztą elektroniczną , SMS -em itp. W języku mówionym używa się prawie wyłącznie form potocznych, poza okazjami oficjalnymi (wystąpienia, zebrania itp.) Język potoczny różni się w zależności od dialektu , którym posługuje się dana grupa użytkowników, wieku i pozycji społecznej użytkowników języka. W zależności od sytuacji ten sam użytkownik może używać różnych rodzajów języka mówionego.

Fiński język potoczny opiera się na dialekcie helsińskim , jednak rozwinął się w standard ponadregionalny.

Najważniejsze zjawiska mowy potocznej to:

  • Asymilacje samogłoskowe i spółgłoskowe: mä oon zamiast minä olen (ja jestem), lukee zamiast lukea (czytać),
  • Użycie zaimka nieosobowego w III osobie liczby pojedynczej w odniesieniu do osób (l. poj. se l. mn. ne zamiast spodziewanych i używanych formalnie hän, he),
  • w pierwszej i drugiej osobie liczby pojedynczej używa się zaimków osobowych (mä kuulen zamiast kuulen (słucham),
  • Utrata sufiksu dzierżawczego na rzecz biernika zaimka osobowego (mun auto zamiast autoni (mój samochód),
  • Różnice w koniugacji : zastąpienie pierwszej osoby liczby mnogiej konstrukcją z użyciem strony biernej: me mennään zamiast me menemme (idziemy); trzecia osoba liczby mnogiej przyjmuje formą trzeciej osoby liczby pojedynczej: autot ajaa miast autot ajavat (samochody jadą),
  • Preferowanie konstrukcji analitycznych w miejsce syntetycznych, wyrażanych równoważnikami zdań: kun mä olin tullut w miejsce tultuani ("gdy przyszedłem" zamiast "po przyjściu"); rzadziej występujące przypadki, np. abessivus zastępowane są przez konstrukcje przyimkowe: ilman rahaa zamiast rahatta (bez pieniędzy),
  • Skracanie wyrazów w sytuacjach nieoficjalnych: telkkari zamiast televisio (końcówka -ari jest nader produktywna w sytuacjach nieoficjalnych),
  • Obrazowość konstrukcji i określeń, koko baletti (cały ten balet) – grupa ludzi.

Dialekty

Podział dialektów w Finlandii (sytuacja sprzed II wojny światowej )
Dialekty: 1. południowofińskie 2. Häme (Tavastia) 3. południowoostrobotnicki 4.środkowo- i północnoostrobotnickie 5. Daleka północ 6. Sawonia 7. południowowschodniofińskie
Turun Wiikko – Sanomat – pierwszy numer jednej z najstarszych fińskich gazet

Klasyfikacja dialektów fińskich jest tematem drażliwym i ma podtekst polityczny od czasu uzyskania niepodległości przez Finlandię w r. 1917 . Dotyczy to zwłaszcza języka karelskiego na terytorium Rosji oraz meänkieli w Szwecji, używanych przez mniejszości narodowe. Karelski różni się od standardowego fińskiego, ma również własną ortografię. Meänkieli zaś jest dialektem północnym zrozumiałym przez użytkowników każdej odmiany języka fińskiego, który uzyskał status języka mniejszości narodowej z powodów historycznych i politycznych – niezależnie od tego, że język fiński również jest oficjalnym językiem mniejszości narodowych w Szwecji .

Różnice między fińskimi dialektami są niewielkie. Poszczególne dialekty różnią się prawie wyłącznie wymową. Można je podzielić na dwie grupy główne: zachodnią i wschodnią[28].

Najważniejszą różnicą między dialektami wschodnimi i zachodnimi jest różnica w wymowie znaku d – w zachodniej Finlandii oddaje się go przez l lub r (tehrä zamiast tehdä) w dialektach wschodniofińskich dźwięk ten wypada (tehä zamiast tehdä). W dialektach południowo-zachodnich często wypadają samogłoski, zwłaszcza na końcu wyrazów (snääks zamiast sinäksi), podczas gdy dialektach wschodnich wprowadza się samogłoski (kolome zamiast kolmea).

Dialekty zachodniofińskie

Dialektów południowo-zachodnich używa się w Varsinais-Suomi i prowincji Satakunta . Charakteryzują sie skracaniem samogłosek wygłosowych i w dużej mierze przypominają estoński . Dialektów Häme używa się w Tavastii . Są one najbliższe standardowego języka fińskiego, ale charakteryzuje je kilka zmian samogłoskowych, jak otwarcie samogłosek końcowych w dwugłoskach: tietiä, miekkamiakka, kuolisikualis. Dialekty południowej Ostrobotni wyróżniają się specyficzną wymową spółgłoski d nawet w postaci drżącego, przedniojęzykowego / r /. Dialekty dalekiej północy, używane w Laponii , charakteryzują się zatrzymaniem zbędnego dźwięku / h / w tych kontekstach, w których nie znajduje się już go w innych dialektach.

Dialekty wschodniofińskie

Można je podzielić na dwie grupy: sawońskie, szeroko stosowane w prowincji Savo i na obszarach przyległych oraz południowo-wschodnie, występujące na obszarze południowej Karelii . Gwary wschodnie – w przeciwieństwie do zachodnich i języka oficjalnego – zachowały palatalizację : vesj zamiast vesi (woda). Język używany w tej części Karelii, która historycznie należała do Szwecji lub Rosji, uważany jest za bardziej odległy od fińskiego niż dialekty wschodnie. Jest sprawą sporną i nierozstrzygniętą, czy jest to dialekt czy odrębny język.

Najważniejszą różnicą między dialektami wschodnimi i zachodnimi jest różnica w wymowie znaku d – w zachodniej Finlandii oddaje się go przez l lub r (tehrä zamiast tehdä) w dialektach wschodniofińskich dźwięk ten wypada (tehä zamiast tehdä). W dialektach południowo-zachodnich często wypadają samogłoski, zwłaszcza na końcu wyrazów (snääks zamiast sinäksi), podczas gdy dialektach wschodnich wprowadza się samogłoski (kolome zamiast kolmea).

Finglish

Jest to odmiana języka używana przez fińskojęzycznych emigrantów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie mająca charakter pidżynowy [29]. Finglish wiązany jest z emigracją zarobkową z różnych czasów – począwszy od końca XIX wieku . Większość emigrantów pochodziło z prowincji Sawonia i Ostrobotnia , stąd też najwiecej jest naleciałości właśnie z tych dialektów. Najbardziej charakterystyczne cechy to

  • ubezdźwięcznienie lub zanik zbitki spółgłosek[30]: rapoli (trouble – kłopot), karpetsi (garbage – śmieci), vörnitseri (furniture – meble),
  • likwidacja zbitek spółgłoskowych: leijata (to play – grać, bawić się), sauveri (shower – prysznic, mżawka),
  • wprowadzanie samogłoski sylabotwórczej: kaluna (gallon – galon), hanteli (handle – obchodzić się, działać; klamka),
  • wprowadzanie samogłoski na końcu wyrazu: reimi (frame – rama), kaara (car – auto), heerkatti (haircut – strzyżenie włosów), loijari (lawyer – prawnik, adwokat),
  • likwidacja zbitek spółgłoskowych na początku wyrazu: raikki (strike – uderzyć; strajk), touvi (stove – piec), rosseri (grocery – sklep spożywczy).

Zjawisko nie jest nowe, występuje także w dialekcie polskich emigrantów różnych epok do krajów angielskojęzycznych i zachodzą podobne procesy asymilacyjne (por. Kara stała na kornerze strita[31]).

Piśmiennictwo w języku fińskim

Przed XIX w.

Ze względu na fakt, iż fiński zalicza się do języków nowszych, brak jest literatury ze średniowiecza i wcześniejszej. Pierwsza książka, Abckiria , była elementarzem o silnym ukierunkowaniu religijnym. Mimo istnienia form drukowanych z tamtego okresu, można o nim mówić tylko jako o zalążku fińskiej literatury.

Wiek dziewiętnasty

Finlandia zawsze była krajem twórczości ludowej. Setki wierszy, legend, opowiadań tworzą jeden z największych tego typu zbiorów na świecie. Wiele zostało zebranych i wydanych jako Stare wiersze ludu fińskiego. Zbiór ten liczy 27 000 stron w 33 tomach. Dzieło do druku przygotował Antti Aarne [32].

Najsłynniejszym zbiorem podań i pieśni ludowych jest Kalevala . Uważana za narodowy poemat epicki , swe powstanie zawdzięcza Eliasowi Lönnrotowi , choć nad wydaniem i kompilacją pracowało wiele więcej osób. Opublikowana w r. 1835 stała się szybko symbolem dążeń narodowościowych Finów, będących wtedy pod polityczną kontrolą Rosji . Wraz z innym zbiorem Kanteletar wywarła także wpływ na twórczość fińskiego kompozytora Jeana Sibeliusa . Za pierwszą powieść wydaną w języku fińskim uważa się Siedmiu braci (fin.: Seitsemän veljestä) Aleksisa Kivi (1870) – opowieść o siedmiu prostych braciach w obliczu nadciągającej rewolucji technicznej. Od tego czasu oprócz dominującej w literackich opisach klasy średniej, literatura fińska kojarzy się szeroko z opisem życia wiejskiego i warstw ubogich. Podwaliny pod współczesny teatr fiński stworzyła Minna Canth – prekursorka feminizmu w literaturze fińskiej.

Wiek dwudziesty

Uzyskanie niepodległości w roku 1917 i wybuchła wkrótce wojna domowa odbiły się szerokim echem w literaturze fińskiej. Frans Eemil Sillanpää za powieść Hurskas kurjuus (Nabożna nędza) uzyskał pierwszą i jak do tej pory jedyną dla Finlandii nagrodę Nobla (1939). Temat wojny domowej został podjęty również przez Väinö Linnę w powieści Żołnierz nieznany (Tuntematon sotilas[33]). Inne dzieło szeroko znane na świecie to Egipcjanin Sinuhe Miki Waltari (1945). W latach pięćdziesiątych Paavo Haavikko i Eeva-Liisa Manner zapoczątkowali wzorowanie się w literaturze na twórczości brytyjskiej i amerykańskiej, głównie T.S. Eliota i Ezry Pounda . Nieco inny kierunek przyjął Timo K. Mukka , autor dziewięciu lirycznych powieści, m.in. Pieśń dzieci Syberii (fin.: Laulu Sipirjan lapsista). Nowy trend w prozie prezentuje m.in. Annika Idström ( Mój brat Sebastian ).

Fińskojęzyczna literatura piękna jest tłumaczona na wiele języków świata, w tym również polski [34]. W języku fińskim wychodzi również literatura popularna i wagonowa .

Język fiński i media

Nadajnik Yleisradio

W Finlandii działa oficjalna państwowa stacja Yleisradio (YLE)[35] nadająca program ogólnokrajowy i lokalny, zarówno radiowy jak i telewizyjny . Ponadto wychodzi ok. 120 tytułów prasowych (gazet i czasopism) w języku fińskim, od centralnych po lokalne. Największe fińskojęzyczne gazety to: Helsingin Sanomat ( nakład 419 000)[36], Ilta-Sanomat (popołudniówka) – nakład 176 000 egz. Dla porównania, największa gazeta szwedzkojęzyczna, Hufvudstadsbladet osiąga nakład 51 000 i ma on tendencję malejącą[36]. W Szwecji publikowane są dwa fińskojęzyczne tygodniki, przeznaczone dla mniejszości narodowych[37]. Rocznie w języku fińskim publikuje się ponad 9000 książek[36]. Działa prawie 900 bibliotek , oferujących literaturę fińskojęzyczną, piękną i użytkową .

Język fiński w Polsce

Według szacunków ambasady Finlandii w Polsce na stałe mieszka ok. 200 obywateli fińskich[38]. Język fiński jest w Polsce używany głównie przez Finów mieszkających w Polsce, małżeństwa fińsko-polskie oraz osoby studiujące kierunki lingwistyczne. Trzy polskie uczelnie prowadzą nauczanie języka na poziomie akademickim i na podbudowie wiedzy ogólnolingwistycznej. Jako główny przedmiot można wybrać język fiński na dwóch uczelniach (przy czym można go studiować na 100 uczelniach w 30 krajach[39]): Uniwersytecie Warszawskim – przy katedrze hungarystyki oraz Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu , gdzie funkcjonuje jako odrębny przedmiot studiów. Jest również obiektem badań, poznańscy filologowie Jerzy Bańczerowski i Czesław Kudzinowski to polscy naukowcy – badacze języka fińskiego. Język wykładany jest również na Uniwersytecie Gdańskim (Wydział Filologiczno-Historyczny)[40]. Aktywne jest Towarzystwo Polska-Finlandia, które m.in. prowadzi bibliotekę i odpłatne kursy językowe, również dla dzieci[41]. W indywidualnych przypadkach można się starać o sponsorowane przez fińskie ministerstwo szkolnictwa kursy językowe w Finlandii.

Czynnych jest ponad dwudziestu tłumaczy przysięgłych[42]. Lokalnie działania promujące język fiński prowadzą Towarzystwa Polsko-Fińskie. W mass-mediach obszerniejsze informacje o języku pojawiają się głównie z okazji święta niepodległości Finlandii ( 6 grudniaItsenäisyyspäivä).

Przykład użycia języka

Pierwszy artykuł Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka :

Kaikki ihmiset syntyvät vapaina ja tasavertaisina arvoltaan ja oikeuksiltaan. Heille on annettu järki ja omatunto, ja heidän on toimittava toisiaan kohtaan veljeyden hengessä[43].
/ ˈkɑi̯kːi ˈihmisɛt ˈsyntyvæt ˈvɑpɑi̯nɑ jɑ ˈtɑsɑvɛrtɑi̯sinɑ ˈɑrvɔltɑːn jɑ ˈɔi̯kɛuksiltɑːn ˈhɛi̯lːɛ ɔn ˈɑnːɛtːu ˈjærki jɑˈɔmɑtuntɔ jɑ ˈhɛi̯dæn ɔn ˈtɔi̯mitːɑvɑ ˈtɔi̯siɑːn ˈkɔhtɑːn ˈvɛljɛydɛn ˈhɛŋːɛsːæ /
Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Przykładowe słowa i zwroty

Scena z Kalevali – obrona Sampo
  • kyllä – tak
  • joo – tak (potocznie, odpowiednik polskiego no; także jaa lub juu)
  • ei – nie (uwaga! en – ja nie, et – ty nie)
  • minä, sinä, hän – ja, ty, on/ona
  • me, te, he – my, wy, oni/one
  • minä olen – ja jestem
  • sinä olet – ty jesteś
  • Hyvää päivää – dzień dobry
  • Hyvää yötä – dobranoc
  • Näkemiin – do widzenia
  • Minä olen Puolasta/Minä olen puolalainen. – Jestem z Polski/jestem Polakiem
  • Mitä kuuluu? – Jak się masz? (do osób znajomych)
  • En ymmärrä. – Nie rozumiem.
  • Ymmärrän. – Rozumiem.
  • anteeksi – przepraszam, wybacz
  • kiitos – dziękuję
  • yksi, kaksi, kolme – jeden, dwa, trzy
  • neljä, viisi, kuusi – cztery, pięć, sześć
  • seitsemän, kahdeksan – siedem, osiem
  • yhdeksän, kymmenen – dziewięć, dziesięć[44]

Notatki

  1. Gramatyki podają różną ich liczbę, od 14 do 19. W piśmiennictwie najczęściej występuje 15.
  2. Wielkość po uwspólnieniu. Zasadniczo przyjmuje się, że w języku polskim występuje 70% spółgłosek.
  3. Klasyfikacja Nuutinena jest najczęściej spotykaną w dydaktyce ale nie jedyną.

Przypisy

  1. Language distribution – by country ( ang. ). [dostęp 24 czerwca 2008].
  2. Johanna Laakso: Samansukuisia sanoja suomen ja unkarin kielessä (fiń.). [dostęp 4 lipca 2008].
  3. Ludność Finlandii (fiń.). [dostęp 9 czerwca 2008].
  4. 4,0 4,1 4,2 Ingrid Schellbach – Kopra: Finnisch ( niem. ). [dostęp 9 czerwca 2008].
  5. Media in Finland ( ang. ). [dostęp 10 czerwca 2008].
  6. Swedish in Finland . [dostęp 8 czerwca 2008].
  7. 20th Anniversary of the Nordic Language Convention . [dostęp 8 czerwca 2008].
  8. Origin of Finnish and related languages ( ang. ). [dostęp 4 lipca 2008].
  9. Johanna Laakso: Frequently Asked Questions about Finno-Ugrian Languages ( ang. ). [dostęp 4 lipca 2008].
  10. Johanna Laakso: Kielikuntamme kantakieli (fiń.). [dostęp 4 lipca 2008].
  11. 11,0 11,1 Anne-Maria Mikkola: Äidinkieli ja kirjallisuus – käsikirja. WSOY, 2004. . 
  12. Tadeusz Cieślak: Historia Finlandii. Wrocław: Ossolineum, 1983. . 
  13. Nordic Journal of African Studies 1(2): 95–110 (1992)
  14. Czesław Kudzinowski: Słownik fińsko-polski. Wydawnictwo naukowe UAM, 2002, s. 1368. . 
  15. 15,0 15,1 15,2 Czesław Kudzinowski: Gramatyka jęz. fińskiego. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1982. 
  16. Robert Eklund: Pulmonic ingressive speech: a neglected universal? ( ang. ). [dostęp 10 lipca 2008].
  17. Lauri Hakulinen: Suomen kielen rakenne ja kehitys. Helsinki 1941.
  18. Consonant – Vowel Ratio ( ang. ). [dostęp 10 czerwca 2008].
  19. J. Korpela: Finnish pronunciation ( ang. ). [dostęp 4 lipca 2008].
  20. Cases in Finnish ( ang. ). [dostęp 9 czerwca 2008].
  21. Olli Nuutinen: Suomea Suomeksi. Helsinki – Porvoo: SKS, 2007. . 
  22. Romuald Wawrzyniak: Podstawy fińskiej składni. Skrypt dla studentów języka fińskiego. Helsinki: 1982. 
  23. Finnish-English/English-Finnish Dictionary. Bay Foreign Language Books, 2002. . 
  24. The Research Institute for the Languages of Finland ( ang. ). [dostęp 13 czerwca 2008].
  25. * Praca zbiorowa: Nykysuomen sanakirja. Porvoo: WSOY, 1978. .. 
  26. * Auli Hakulinen: Iso suomen kielioppi. Helsinki: SKS, 2004. . 
  27. „Kielikello”. 0355-2675. 
  28. Suomen murteet (fiń.). [dostęp 9 czerwca 2008].
  29. Jenni Tuominen: An Introduction to Finglish ( ang. ). [dostęp 4 lipca 2008].
  30. Jenni Tuominen: An Introduction to Finglish ( ang. ). [dostęp 10 czerwca 2008].
  31. index.html Wachmistrzowe pogderanki ( pol. ). [dostęp 10 czerwca 2008].
  32. Urpo Vento: The role of Kalevala ( ang. ). [dostęp 9 czerwca 2008].
  33. Vaino Linna: Żołnierz nieznany. Poznań: Wyd. Poznańskie, 1986. . 
  34. Literatura fińska – kolekcja. Polskojęzyczny import z Kraju Tysiąca Jezior ( pol. ). [dostęp 21 czerwca 2008].
  35. Yleisradio Oy – Yleistä Ylestä (fiń.). [dostęp 24 czerwca 2008].
  36. 36,0 36,1 36,2 Kulttuuri ja viestintä (fiń.). [dostęp 10 czerwca 2008].
  37. Institut de Sociolingüística Catalana: Finnish In Sweden ( ang. ). [dostęp 4 lipca 2008].
  38. Ambasada Finlandii w Polsce: Finowie w Polsce ( pol. ). [dostęp 14 czerwca 2008].
  39. Suomen kielen ja kulttuurin opinnot ulkomaisissa yliopistoissa (fiń.). [dostęp 14 czerwca 2008].
  40. Nauka języka fińskiego ( pol. ). [dostęp 13 czerwca 2008].
  41. Seura – kursy języka fińskiego ( pol. ). [dostęp 13 czerwca 2008].
  42. Tłumacze przysięgli – język fiński ( pol. ). [dostęp 13 czerwca 2008].
  43. Mitä ihmisoikeudet ovat? (fiń.). [dostęp 9 czerwca 2008].
  44. Wałęga Stanisław: Słownik fińsko-polski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. . 

Bibliografia

Gramatyka

  • Praca zbiorowa: Iso Suomen kielioppi. SKS, 2004. .  (Podręcznik normatywny)
  • Czesław Kudzinowski: Gramatyka języka fińskiego. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1978. 
  • Fred Karlsson: Finnish : An Essential Grammar. Londyn: Routledge, 2004. . 
  • Czesław Kudzinowski: Słownik fińsko-polski. Poznań: Wydawnictwa naukowe UAM, 1988. . 
  • Martin Putz: Finnische Grammatik. Wiedeń: Praesens, 2002. .  (gramatyka przedstawiona w ujęciu diachronicznym )

Podręczniki

  • Olli Nuutinen: Suomea suomeksi 1-2. Helsinki: SKS, 2007. . 
  • 4. Auflage. W: Marja-Liisa Steiner: Finnisch für Sie. Ismaning: Hueber, 1989. . 
  • Maija Heilikki Altio: Finnish for Foreigners. Helsinki: Ibd Ltd., 2005. . 
  • Anna-Liisa Lepäsmaa, Leena Silfverberg: Suomen kielen alkeisoppikirja. .  (po fińsku dla początkujących)
  • Ritva Bargsten, Liisa Voßschmidt: Hei Suomi – Finnisch für Anfänger. (Band 1), (Band 2), (Band 3). 

Linki zewnętrzne


Inne hasła zawierające informacje o "Język fiński":

Podróżnik ...

Rodzimy Kościół Polski ...

Jonas Basanavičius ...

Szkoci ...

Wnioskowanie ...

Włosi ...

Nowa Anglia ...

Maine ...

Stanisław Hozjusz ...

1986 ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Język fiński":

Rozprawa z rozprawką (plansza 7) ...

010c. Rzym (plansza 5) ...

019. Wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi (plansza 4) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie