Adopcjanizm – zróżnicowany zespół poglądów teologicznych głoszących, że Jezus był tylko adoptowanym, a nie naturalnym Synem Bożym , zbliżony do monarchianizmu , przez Kościół katolicki uznany za herezję. Po raz pierwszy wystąpił u ebionitów , następnie w teologii antiocheńskiej (np. u Pawła z Samosaty), w VIII-wiecznej Hiszpanii i na XII-wiecznym Zachodzie. W kolejnych wiekach pojawiły się jedynie poglądy wykazujące pewne podobieństwa do adopcjanizmu.

Rozumienie Chrystusa u adpocjanistów jest zróżnicowane – niektórzy widzieli go jako obdarzonego szczególną mocą i napełnionego Duchem Świętym proroka, inni uznawali go za ubóstwionego człowieka, na wzór grecko-rzymskiej apoteozy . Dlatego tez wyróżnia się adopcjanizm ścisły i poglądy zbliżone do adopcjanizmu. Adopcjanizm ścisły rozumie Jezusa jako człowieka, który został usynowiony przez Boga i podlega mu. Pogląd taki, bliski monarchianizmowi, stoi w sprzeczności z katolickim nauczaniem trynitarnym – wyklucza bowiem synostwo Jezusa wewnątrz Trójcy Świętej.

Druga odmiana adopcjanizmu nie stoi w sprzeczności z katolicką doktryną o Trójcy Świętej i uznaje w Chrystusie jednonarodzonego, współistotnego Ojcu Syna Bożego. Odmawia ona jednak synostwa naturalnego Chrystusowi wcielonemu. Ze względu na występowanie w nim dwóch natur, boskiej i ludzkiej uznaje, że można mówić o Chrystusie jedynie jako o synu przybranym.

Ebionici

Odrzucający bóstwo Chrystusa ebionici głosili adopcjanizm w sensie ścisłym, ich poglądy nie są jednak do końca znane. Teodot Starszy głosił, że odchodząc od wiary w Chrystusa nie wypiera się Boga, jako że Chrystus jest jedynie człowiekiem obdarzonym szczególnymi łaskami. Teodot Młodszy uznawał wyższość Melchizedeka nad Chrystusem, głosząc że Melchizedek jest pośrednikiem aniołów, a Chrystus pośrednikiem ludzi. Działający w Rzymie (III w.) Artemon łączył adopcjanizm z poglądami gnostyckimi.

Adopcjanizm antiocheński

Adopcjanizm antiocheński, wywodzący się z poglądów Pawła z Samosaty, stanowił połączenie właściwego adopcjanizmu reprezentowanego przez ebionitów z monarchianizmem. Po Pawle z Samosaty pojęciami adopcjanistycznymi posługiwali się późniejsi teologowie antiocheńscy w polemice z rozumieniem Chrystusa występującym w apolinaryzmie – należeli do nich Nestoriusz , Teodor z Mopsuestii i Diodor z Tarsu .

Adopcjanizm hiszpański

Adopcjanizm hiszpański ("hispanicus error") istniejący w VIII w. wywołał jedną z najżywszych dysput teologicznych Zachodu tych czasów, a polemika z nim była jednym z impulsów do rozwoju późniejszej myśli średniowiecza. Jego głównym reprezentantami byli arcybiskup Toledo Elipand i biskup Urgel Feliks. Źródłem adopcjanizmu hiszpańskiego były prawdopodobnie błędy powstałe w polemice z poglądami Migecjusza.

Elipand na podstawie katolickiego nauczania o dwóch naturach istniejących w Chrystusie wyciągnął niezgodny z nim wniosek – sądził, że zrodzony z Maryi Chrystus nie jest zrodzonym Synem Bożym, ale Synem Bożym przez adopcję, na mocy łaski. Jednocześnie uważał, że Chrystus nie jest jedynym synem bożym, ale tylko pierworodnym spośród wielu adoptowanych. Feliks uznawał zaś Chrystusa za Boga jedynie z nazwy, posługując się formułą deus nuncupativus.

Głównymi przeciwnikami adopcjanizmu hiszpańskiego byli Eteriusz z Osmy, Alkuin ^[1], Paulin z Akwilei, Bednedykt z Aniane i Agobard z Lyonu. Adopcjanizm hiszpański został potępiony przez papieża Hadriana I oraz wiele synodów – w Ratyzbonie (794), Frankfurcie nad Menem (794), Friaul (796), Sankt Peter (798) i Akwizgranie (799).

Adopcjanizm XII wieku

Pewne tendencje adopcjanistyczne, czasem określane jako neoadopcjanizm, pojawiły się w teologii Zachodu w XII wieku. Adopcjanizm XII wieku przypomina poglądy antiocheńskie, powstał na skutek ożywionych dyskusji chrystologicznych i prób ściślejszego ujęcia chrystologii w zgodzie z rozwijającą się dialektyką.

Głównym przejawem tendencji adpocjanistycznych w XII w. było kwestionowanie substancjalnego charakteru unii hipostatycznej oraz teoria assumptus homo Piotra Lombarda . Jako pierwszy w sposób nie do końca jasny, substancjalność unii hipostatycznej zakwestionował Abelard , choć pogląd ten pojawił się także u innych teologów jego czasów. Abelard zasadniczo przyjmował unię substancjalną Logosu i ludzkiej natury Chrystusa, wyjaśniał ją jednak błędną formułą "Bóg posiada człowieka" – zgodna z Magisterium formuła brzmiałaby "Bóg i człowiek". Abelard prawdopodobnie nie chciał świadomie głosić adopcjanizmu, a adopcjanistyczne wyrażenia jego teologii pochodzą z niedostatecznego opracowania filozoficznego zagadnienia unii hipostatycznej i całej chrystologii.

Teorię assumptus homo głosili Piotr Lombard i Jan z Kornwalii. Ujmowali oni wcielenie jako przyjęcie (assumptus) przez Logos człowieka złożonego i z ciała, i z duszy (homo quidam). Kwestionowanie substancjalności unii hipostatycznej w poglądach typu assumptus homo miało źródło w pragnieniu zachowania transcendencji Boga w rozumieniu wcielenia . Opierało się na teorii habitus – zdaniem adopcjanistów wyznających tę teorię natura ludzka przyjęta przez Chrystusa ma charakter przypadłości wobec natury boskiej. Pogląd ten wyjaśniano obrazowo porównując naturę ludzką Chrystusa do szaty, a boską do jej nosiciela.

Teorie adopcjanistyczne XII wieku nie zawsze są świadomymi wystąpieniami przeciw nauczaniu Kościoła, niejednokrotnie ich przyczyną jest brak precyzji filozoficzno-teologicznego aparatu pojęciowego. Problem ten podjął papież Aleksander III , który na synodzie w Sens (1164) i kolejnych wystąpił przeciw używaniu w chrystologii metaforycznych opisów i nie w pełni sprecyzowanych pojęć. Kilka lat później nastąpiło potępienie błędów adpopcjanistycznych w reskrypcie do arcybiskupa Sens Wilhelma z Szampanii (1170) oraz w reskryptach kierowanych do biskupów Tours, Bourges, Rouen i Reims.

Wiek XIV

Pewne tendencje przypominające adopcjanizm pojawiły się w wieku XIV w myśli Dunsa Szkota i Duranda . Na podstawie Listu do Rzymian (1,4) Duns Szkot posłużył się wobec Chrystusa odkreśleniem adoptatus, nie używając jednak określenia filius adoptativus. Chrystologia Dunsa Szkota przyjmuje teorię substynencji, nie można więc określić jej jako adopcjanistyczną we właściwym sensie. Durand utrzymywał natomiast, że Chrystus jest naturalnym Synem Bożym, ale można nazywać go synem adoptowanym Ducha Świętego.

Suarez i Vasquez

Suarez i Vasquez wysunęli teorie chrystologiczne, które odnosiły się do naturalnego synostwa Chrystusa i których nie można z tego powodu uznać za adopcjanistyczne. Wykazywały one jednak pewne analogie do adopcjanizmu. Według nich można mówić o dwóch naturalnych synostwach Chrystusa: odnoszącym się do Logosu synostwie pierwotnym i należącym się Chrystusowi-człowiekowi drugim synostwie naturalnym, które przysługuje mu na mocy unii hipostatycznej.

Wiek XIX i następne

Poglądy zbliżone do adopcjanizmu wyznają Świadkowie Jehowy.

Przypisy