Sacrum Imperium Romanum Heiliges Römisches Reich Święte Cesarstwo Rzymskie, Pierwsza Rzesza Niemiecka
Flaga Świętego Cesarstwa Rzymskiego Godło Świętego Cesarstwa Rzymskiego Flaga Świętego Cesarstwa Rzymskiego Godło Świętego Cesarstwa Rzymskiego
Położenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego
Język urzędowy	łacina , niemiecki
Typ państwa	cesarstwo
Głowa państwa	cesarz rzymski Franciszek II Habsburg
Data powstania	2 lutego 962
Data likwidacji	12 lipca 1806
Mapa Świętego Cesarstwa Rzymskiego

Święte Cesarstwo Rzymskie w czasach Henryka VII Luksemburskiego

Domy panujące w Świętym Cesarstwie w latach 1273 - 1378

Podział Świętego Cesarstwa na okręgi cesarskie w 1512 roku

Posiedzenie Sejmu Rzeszy w Ratyzbonie w 1640 roku

Korona cesarska

Przedstawienie ustroju Świętego Cesarstwa Rzymskiego (ilustracja z Kroniki norymberskiej )

Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego , ( niem. ) Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation, łac. Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicæ ,Sacrum Imperium 1157 , Sacrum Romanum Imperium - pierwsza wzmianka 1254, do 1512 Święte Cesarstwo Rzymskie, niem. Heiliges Römisches Reich , ( łac. ) Sacrum Romanum Imperium, nazwa odwołująca się do idei jak i tworu politycznego średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy.

Nazwa

Posługiwano się tą nazwą w odniesieniu do terytorium podlegającego monarchom używającym tytułu "cesarza rzymskiego" i miała ona oznaczać instytucjonalną oraz ideową ciągłość pomiędzy uniwersalnym i chrześcijańskim cesarstwem rzymskim epoki późnego antyku a godnością cesarską przyjętą najpierw przez Karolingów , królów Franków , a potem ich następców w Niemczech , Ludolfingów i kolejnych królów niemieckich . W 1157 r. pojawiła się w piśmiennictwie niemieckim formuła "Święte Cesarstwo", natomiast fraza "Święte Cesarstwo Rzymskie" jeszcze później, w 1254 roku. Król niemiecki miał być jednocześnie królem Italii (jako następca Ostrogotów i Longobardów ) i uniwersalnym cesarzem rzymskim dla łacińskiego Zachodu, rówieśnikiem i odpowiednikiem bizantyjskiego cesarza dla greckiego Wschodu.

Dopiero w 1441 r. pojawiła się potoczna nazwa (nigdy urzędowa) "Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego", która, inspirowana niemieckimi ambicjami narodowymi i złupieniem Rzymu 86 lat później, miała wyrażać immanentną przynależność godności cesarskiej do monarchów wybieranych przez kraje niemieckie zgodnie z ich prawami. Nazwa ta przetrwała także w historiografii jako popularne określenie Rzeszy Niemieckiej późnego średniowiecza i okresu XVI-XVIII wieku, jednakże w aktach prawnych Cesarstwa pojawiła się tylko raz i, co należy podkreślić, nigdy nie funkcjonowała jako urzędowa nazwa jakiegokolwiek państwa.

Należy pamiętać, że ciągłość instytucjonalna cesarstwa rzymskiego formalnie nigdy nie została przerwana. W 476 r. n.e. wódz germański Odoaker uznał się symbolicznie wasalem Zenona , cesarza wschodniego. Po upadku państwa ostrogockiego zawsze któryś z italskich możnych przyjmował tytuł cesarski, choć oczywiście nie był w stanie wymusić uznania swojego autorytetu przez ówczesnych władców. Przyjęcie godności cesarza rzymskiego najpierw przez Karola Wielkiego w 800 roku, a potem Ottona I w 962 należy traktować jako odnowienie realne Cesarstwa Rzymskiego, jednakże na płaszczyźnie ideologiczno-formalnej było to jedynie przekazanie owej godności, nigdy nie zarzuconej, w nowe ręce. Współczesna historiografia uznaje datę 962 roku jako początek istnienia Świętego Cesarstwa Rzymskiego z uwagi na to, że od tego momentu tytuł cesarzy rzymskich dla świata zachodniego został na trwałe związany z tronem niemieckim.

Historia

Pierwszym okresem dziejów Cesarstwa było panowanie dynastii Ludolfingów ( 919 - 1024 , od 962 jako cesarze), czyli książąt saskich. Był to okres silnej władzy królewskiej i cesarskiej w samych Niemczech. Cesarze sprawowali kontrolę nad sprawami wewnętrznymi i prowadzili pomyślną politykę ekspansji. Dążono do przywrócenia władzy cesarskiej charakteru uniwersalnego, jednak szybko okazało się to niewykonalne, ze względu choćby na opór Francji. Był to też okres cezaropapizmu , czyli przewagi świeckich cesarzy nad instytucją Kościoła. Cesarze sascy niejednokrotnie decydowali o obsadzie tronu papieskiego. Polska , Czechy i Węgry zostały wciągnięte w orbitę niemieckich wpływów.

Okres dynastii salickiej ( 1024 - 1125 ), czyli książąt frankońskich, przyniósł kolejne umocnienie Cesarstwa. Cesarze ingerowali w sprawy sąsiednich państw słowiańskich, utrzymali mocną pozycję we Włoszech. Jednocześnie, władzy cesarskiej zagroził konflikt z papieżami, którzy wyrwali się spod cesarskiej kurateli. Cesarze musieli iść na kompromis w kwestii inwestytury biskupów, jednakże obronili się przed próbą uzależnienia Niemiec od papiestwa.

Za panowania Hohenstaufów ( 1079 - 1254 ), a więc książąt szwabskich, cesarze prowadzili aktywną politykę ekspansji w myśli idei uniwersalistycznych, co ostatecznie kosztowało ich osłabienie realnej władzy w samych Niemczech (Statutum in favorem principium Fryderyka II Hohenstaufa z 1232 roku) i Włoszech (pokój po bitwie pod Legnano ). Konrad III , Fryderyk I Barbarossa oraz Fryderyk II brali udział w ruchu krucjatowym. Za panowania Henryka VI Cesarstwo osiągnęło szczyt wpływów politycznych poza swoimi granicami (lennami stały się przejściowo Anglia i Cypr ). Jednocześnie silna opozycja zmusiła cesarzy do przekazania wielu kompetencji monarszych książętom, co doprowadziło do uzależnienia większości decyzji cesarza od zgody książąt wyrażanej na Sejmie Rzeszy, oraz do zezwolenia na podziały patrymonialne w księstwach, co szybko zaowocowało atomizacją polityczną Rzeszy, która po pewnym czasie gromadziła około 300 państewek o różnym statusie. Wojna Fryderyka II i Konrada IV z opozycją doprowadziła do Wielkiego Bezkrólewia i chaosu politycznego w Rzeszy.

Wielkie Bezkrólewie umocniło rozdrobnienie polityczne Rzeszy Niemieckiej i zachwiało cesarskim autorytetem, który od tej pory będzie musiał liczyć się z potęgą najsilniejszych wasali Cesarstwa, elektorów tronu niemieckiego. Pod rządami Habsburgów Rudolfa I i Albrechta I Niemcy odetchnęły, aby w XIV wieku znów pogrążyć się w wojnach domowych między rywalizującymi o koronę dynastiami Habsburgów z Austrii , Wittelsbachów z Bawarii i Luksemburgów . Jednocześnie po raz pierwszy doszło wtedy do unii Niemiec z Czechami i Węgrami, a Hohenzollernowie rozpoczęli swoją karierę otrzymując w 1415 r. od cesarza Brandenburgię .

W 1438 r. na tronie niemieckim na stałe zasiadła dynastia Habsburgów, hrabiów z Górnej Alzacji , którzy w XIII w. przejęli Austrię po wymarłym rodzie Babenbergów . W XVI w. reformacja doprowadziła do długoletnich wojen religijnych, ponieważ katoliccy cesarze uważali się za namiestników Chrystusa winnych walczyć z herezjami, natomiast książęta upatrywali w sporach teologicznych i walce o wolność wyznania okazję do osłabienia zwierzchności cesarskiej. Dzięki układom z Jagiellonami Habsburgowie przejęli w 1526 r. na stałe trony czeski i węgierski. Unia personalna Niemiec, Czech i Węgier utrzymała się aż do kresu Świętego Cesarstwa, jako że niemal każdorazowo elektorzy Rzeszy oraz szlachta czeska i węgierska wybierały tych samych władców (w XVII w. Habsburgom udało się wprowadzić dziedziczność tronu w Czechach i na Węgrzech, podobne próby w Niemczech zawsze okazywały się bezskuteczne).

Wiek XVI i XVII to okres prób Habsburgów do odbudowy politycznej kontroli nad Niemcami w atmosferze wojen religijnych. Jednocześnie książęta, drogami legalnymi (na Sejmach) i pozalegalnymi, przy poparciu Francji i innych mocarstw, dążyli do wywalczenia sobie jak największych swobód i złamania potęgi Habsburgów. Jednym z głównych motorów rywalizacji stał się konflikt o sekularyzację kościelnych państewek w Niemczech, których władcy (biskupi) porzucili Kościół katolicki i przeszli na protestantyzm. Habsburgowie dążyli do utrzymania owych dóbr w rękach Kościoła (poparcie katolickich władców-biskupów gwarantowało im kolejne zwycięstwa w elekcjach cesarskich), podczas gdy władcy świeccy, w większości już protestanccy, naciskali na sekularyzację biskupstw. Niezgoda w kwestiach religijnych utrudniała porozumienie w innych kwestiach utrudniając funkcjonowanie Sejmu Rzeszy. Owocem wojny trzydziestoletniej, która zdominowała także międzynarodową politykę I połowy XVII w. było uznanie praw książąt do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej oraz przyznanie godności elektorskiej obu liniom Wittelsbachów: palatynackiej i bawarskiej (dotąd sprawowała ją tylko ta pierwsza).

W XVII i XVIII w. państwa niemieckie weszły na drogę absolutyzmu, jednocześnie Rzesza jako całość stała się jedynie związkiem państw, zdolnych do wspólnego działania tylko w chwilach silnego zagrożenia zewnętrznego ( wojny z Turcją Osmańską , Francją Ludwika XIV ). W epoce nowożytnej Cesarstwo straciło wpływy na zewnątrz, za to obce mocarstwa utrwaliły swoje wpływy w wewnętrznych sprawach niemieckich (Francja, Rosja, Szwecja). W XVIII w. stało się jasne, że reorganizacja polityczna Niemiec w kierunku większej spoistości będzie hamowana przez mocarstwa europejskie, gdyż wzmocniłaby zbyt bardzo siłę Habsburgów, którzy u schyłku XVII w. odebrali Turkom całe Węgry ( pokój karłowicki ) i zachwiałaby równowagą sił w Europie. Międzynarodowy wymiar wydarzeń w Niemczech umocnił się, gdy elektorowie saski i hanowerski uzyskali trony królewskie poza Rzeszą, odpowiednio w Polsce i Wielkiej Brytanii. W tym samym stuleciu wyrosła także potęga Prus Hohenzollernów, którym to przypadnie rola zjednoczyciela Niemiec w 1871 r., ponad pół wieku po katastrofie Świętego Cesarstwa. Habsburgowie próbowali doprowadzić do likwidacji państwa pruskiego (wojna siedmioletnia) w porozumieniu z Rosją i Saksonią, jednak ostatecznie Rosjanie zmienili front i od tej pory Prusy stały się, zgodnie z zamierzeniem mocarstw ościennych, przeciwwagą dla Austrii w Rzeszy i Europie. Gdy cesarz Józef II starał się przeprowadzić pewne zmiany i m.in. przyłączyć do Austrii Bawarię (w zamian za oddanie dziedzicowi Wittelsbachów Belgii), spotkał się z oporem właśnie Prus, a potem koalicji książąt pod ich przewodem (tzw. Liga Książęca powstała w 1785 r.).

Struktura państwa

O ustroju Świętego Cesarstwa Rzymskiego można mówić dopiero w XIV w., kiedy ostatecznie utożsamiono instytucję Cesarstwa z monarchią niemiecką (wyrazem tego była owa szesnastowieczna formuła "Narodu Niemieckiego"). Dla okresu wcześniejszego właściwie należałoby odnosić się jedynie do ustroju "Królestwa Niemieckiego".

Niemcy, a co za tym idzie Cesarstwo, były początkowo związkiem kilku księstw plemiennych ( Szwabia , Saksonia , Frankonia , Turyngia , Bawaria ). Książęta oraz sam król byli wybierani przez wiece plemienne. Kiedy władza monarsza okrzepła w okresie Ludolfingów i dynastii salickiej, król-cesarz sam mianował książąt, jednak godność królewska i cesarska była nadal elekcyjna. Wiec w swoim wyborze kierował się zdaniem samych książąt, więc z czasem prawa elekcyjne zostały w praktyce zastrzeżone dla nich. Początkowo utarła się reguła, że króla należy wybierać spośród członków rodu jego poprzednika, co umożliwiało praktyczne dziedziczenie tronu. Rzeczywiście, dynastie Ludolfingów, salicka i Hohenstaufów były ze sobą spokrewnione. Dopiero erozja autorytetu monarszego za panowania tej ostatniej dynastii podkopała ową regułę. W początkach okresu Wielkiego Bezkrólewia (1250 – 1273) wykrystalizowała się grupa najpotężniejszych książąt, którzy w praktyce decydowali o obsadzie tronu. W 1356 r. cesarz Karol IV Luksemburski nadał temu stanowi kształt formalny w tzw. Złotej Bulli . Grono elektorów tworzyli odtąd: król Czech (wasal króla Niemiec; już XII w. Fryderyk I Barbarossa i Fryderyk II nadawali władcom czeskim prawa elektorskie) jako cześnik, palatyn Renu jako stolnik Cesarstwa, margrabia Brandenburgii jako komornik Cesarstwa, książę saski jako marszałek Cesarstwa, arcybiskup Moguncji jako arcykanclerz Niemiec, arcybiskup Kolonii jako arcykanclerz Italii oraz arcybiskup Trewiru jako arcykanclerz Burgundii. W średniowieczu papieże częstokroć uzurpowali sobie prawo do wyznaczania osoby cesarza, ponieważ tradycyjnie przysługiwała im rola kapłanów namaszczających i koronujących cesarzy. W 1338 r. podczas zjazdu w Rhense elektorzy wydali deklarację, w której stwierdzali, że wybrany przez nich król niemiecki jest automatycznie predestynowany do objęcia tronu i nie wymaga niczyjej zgody dla tego aktu.

W okresie nowożytnym skład kolegium elektorskiego poszerzył się. W 1623 r., po buncie palatyna Renu w czasie wojny trzydziestoletniej , cesarz Ferdynand II Habsburg przeniósł prawa elektorskie na krewnego palatyna, księcia Bawarii. Jednakże w 1648 r. cesarz musiał przywrócić uprawnienia elektorskie palatynowi reńskiemu, gdyż był to warunek pokoju westfalskiego z Francją i Szwecją. Zarówno Bawaria, jak i Palatynat pozostały elektoratami. W 1692 r. cesarz Leopold I obdarzył tytułem elektorskim książęta Brunszwiku (Hanoweru) . W 1708 r. akt ten potwierdził Józef I .

Wczesnośredniowieczne księstwa plemienne szybko się podzieliły. W okresie osłabienia władzy królewsko-cesarskiej książęta poczęli dziedziczyć swoje godności, a także dzielić księstwa między potomków zgodnie z regułami patrymonialnymi i feudalnymi . W 1158 r. cesarz Fryderyk I Barbarossa musiał oficjalnie zaakceptować ten stan rzeczy. W 1196 r. cesarz Henryk VI Hohenstauf zezwolił na dziedziczenie księstw w bocznych liniach dynastii, licząc na uzyskanie w zamian od książąt dziedziczność tronu królewskiego. Niemcy weszły w epokę rozdrobnienia feudalnego.

Władza królewska, początkowo silna, skazana była na erozję z uwagi na elekcyjność tronu, a więc zależność władcy od własnych wasali, dysponentów korony. Hohenstaufowie pozyskiwali środki na kampanie wojenne, sprzedając rozmaite prawa i przywileje królewskie. W r. 1220 i 1232 Fryderyk II, w obliczu buntu własnego syna i następcy tronu, był zmuszony wydać szerokie przywileje najpierw dla wasali duchownych, potem także świeckich. W aktach tych przekazywał większość podstawowych uprawnień królewskich (regali czy też regaliów ) w ręce książąt. Odtąd książęta mogli samodzielnie decydować o większość spraw wewnętrznych w swoich księstwach i prowadzić własną politykę. Za każdym razem, kiedy król-cesarz występował z inicjatywą polityczną dla całych Niemiec, musiał otrzymywać na to zgodę książąt zgromadzonych na Sejmie Cesarstwa . Zasada, iż właściwie każdą decyzję cesarza musi zatwierdzić Sejm, utrwaliła się w czasach zamętu Wielkiego Bezkrólewia. Złota Bulla Karola IV w 1356 r. jeszcze bardziej rozdrobniła prerogatywy monarsze, nadając elektorom prawo majestatu, przez co byli traktowani jak królowie, a ich księstwa stały się niepodzielne. Ponadto ludność księstw elektorskich traciła prawo apelacji do cesarza, a sami elektorowie mogli zawetować każdą decyzję cesarską jeszcze zanim trafiła pod obrady Sejmu.

Struktura Sejmu ukształtowała się ostatecznie w 1489 r. Dzielił się on na trzy kurie, które obradowały osobno i których zbiorowy głos traktowano jako jeden. Były to: kuria elektorów, kuria książąt (w jej skład wchodzili wszyscy wasale cesarza: książęta, hrabiowie, biskupi) oraz kuria miast, która aż do r. 1582 dysponowała jedynie głosem doradczym. Oczywiście prawa do zasiadania w Sejmie nie mieli hrabiowie obdarzeni tymi tytułami przez książąt, ani miasta przez nich założone. W r. 1663 postanowiono, że Sejm, złożony z reprezentantów cesarza, książąt i miast, będzie obradował bez przerwy w Ratyzbonie jako tzw. Deputacja Rzeszy.

Instytucje rządowe Cesarstwa w średniowieczu nie funkcjonowały. Arcybiskupi-elektorzy nosili tytuły kanclerskie, jednakże szybko stały się one czysto honorowe (arcybiskup Moguncji miał pewną realną pozycję jako przewodniczący kurii elektorów i całego Sejmu). Za panowania Maksymiliana I podjęto próbę utworzenia rządu cesarskiego zwanego Reichsregiment, jednak wskutek niezgody między książętami nie zyskał on nigdy faktycznego znaczenia.

W XVI i XVII w. doszło do kolejnych ograniczeń władzy królewsko-cesarskiej. W połowie XVI w. książęta sprzeciwili się pobieraniu przez cesarza stałych podatków bez ich zgody; odtąd cesarz zbierał podatki tylko w miastach cesarskich, od rycerzy cesarskich (wasali nie będących książętami) oraz od Żydów. W 1570 r., kiedy wobec zagrożenia tureckiego Maksymilian II Habsburg usiłował przeprowadzić reformę systemu obronnego Rzeszy, Sejm odebrał cesarzowi najwyższą władzę w sprawach wojskowych. W 1644 r. Ferdynand III Habsburg , licząc na poparcie swoich wasali w trakcie rokowań pokojowych z Francją i Szwecją, zezwolił książętom na zawieranie własnych przymierzy, wypowiadanie wojen i zawieranie pokoju. Akt ten potwierdził potem pokój westfalski w r. 1648 . Za panowania Leopolda I w r. 1653 Sejm zakazał cesarzowi nadawania nowym podmiotom politycznym praw stanu Rzeszy bez zgody odpowiedniej kurii sejmowej (elektorów, książąt).

Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego w 1648 roku

Upadek Świętego Cesarstwa

Przez cały XVI i XVII w. Francja popierała tendencje odśrodkowe w Rzeszy. Na przełomie XVII i XVIII w. trzej potężni elektorzy cesarscy zostali królami na terytoriach poza granicami Rzeszy, co znacznie wzmocniło ich pozycję. Elektor hanowerski Jerzy I odziedziczył Wielką Brytanię , elektor saski Fryderyk August I został wybrany królem w Rzeczypospolitej Obojga Narodów , a elektor brandenburski Fryderyk III przybrał sobie tytuł królewski jako władca Prus .

W II połowie XVIII w. cesarz Józef II Habsburg próbował odnowić autorytet cesarski w Rzeszy, a także powiększyć terytoria bezpośrednio podlegające cesarzowi poprzez aneksję Bawarii. W 1777 r. wywołało to wojnę o sukcesję bawarską między Habsburgami a Prusami i Józef musiał z tych planów zrezygnować. W 1785 r. pod wodzą króla pruskiego Fryderyka II powstał Związek Książęcy (Fürstenbund), konfederacja książąt przeciw próbom ograniczenia ich praw.

W 1803 r. Rzesza Niemiecka znalazła się pod hegemonią Napoleona . Kierowany przez jego sojusznika, arcybiskupa Moguncji Karola Teodora Dalberga Sejm przeprowadził liczne reformy, głównie mechaniczną likwidację większości małych państewek niemieckich. Jednocześnie przyznano nowe tytuły elektorskie (Hesja-Kassel, Wirtembergia, Badenia i Salzburg). W 1805 r. władcy Bawarii i Wirtembergii, pod protektoratem Napoleona, przyjęli tytuły królewskie, a cesarz rzymski Franciszek II Habsburg musiał zadowolić się deklaracją, że nie opuszczają w ten sposób Rzeszy. W 1806 r. większość państw niemieckich utworzyła nowy Związek Reński , którego Napoleon został oficjalnym protektorem. Poza związkiem zostały tylko Austria, Prusy, Brunszwik i Hesja-Kassel. Po bitwie pod Austerlitz w tym samym roku Franciszek II został przymuszony przez Francuzów do zrzeczenia się godności cesarza rzymskiego i króla niemieckiego oraz zwolnienia swoich wasali ze zobowiązań wobec Cesarstwa. W ten sposób Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego przestało istnieć po ponad ośmiu wiekach funkcjonowania.

Dynastie

Choć tytuł cesarza był nominalnie elekcyjny, de facto Rzeszą na przestrzeni wieków rządziły następujące, często rywalizujące między sobą dynastie:

• Ludolfingowie – dynastia saska
• dynastia salicka (frankońska)
• Hohenstaufowie
• Welfowie
• Luksemburgowie
• Wittelsbachowie
• Habsburgowie

Zobacz też

• Cesarstwo Ottonów
• Lista cesarzy Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego od 800 do 1806 roku
• lista terytoriów Rzeszy
• władcy Niemiec
• koronacja króla niemieckiego i cesarza
• Elekcja cesarska
• elektorzy Rzeszy
• Złota Bulla Karola IV
• historia Włoch

Bibliografia

• Alvarez M. F. - Cesarz Karol V, PIW, Warszawa 2003.
• Bues A., Historia Niemiec XVI-XVIII wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1998
• Collins R. - Europa wczesnośredniowieczna 300-1000, Warszawa 1990.
• Czapliński W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1981.
• Galos A., Heck R., Czaplinski W. - Dzieje Niemiec, Wrocław 1990.
• Krasuski J., Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002.
• Kronika Thietmara, przekład M. Z. Jedliński, Poznań 1953.
• Manteuffel T. - Historia powszechna. Średniowiecze., PWN, warszawa 2004 (wyd. XV)
• Noel J.-F., Święte Cesarstwo, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998.
• Paluszyński T., Historia Niemiec i państw niemieckich. Zarys dziejów politycznych, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Języków Obcych w Poznaniu, Poznań 2006.
• Rostworowski E. - Historia powszechna. Wiek XVIII., PWN, Warszawa 2002 (wyd. IX)
• Strzelczyk J. - Otton III, Wrocław 2000.
• Wies E. W. - Cesarz Fryderyk II, PIW, Warszawa 2002.
• Wójcik Z. - Historia powszechna. Wiek XVII-XVII., PWN, Warszawa 2004 (wyd. XI)
• Zientara B. - Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1995.
• Żywczyński M. - Historia powszechna 1789-1870., PWN, Warszawa 2004 (wyd. XII)