Wnętrze opery La Fenice w Wenecji w 1837 roku

Opera ( wł. "dzieło") – sceniczne dzieło muzyczne wokalno-instrumentalne, w którym muzyka współdziała z akcją dramatyczną ( libretto ). Istotą tego gatunku muzycznego jest synteza sztuk, czyli połączenie słowa, muzyki, plastyki, ruchu, gestu oraz gry aktorskiej. Podobnie jak i balet , wywodzi się z włoskich, renesansowych maskarad karnawałowych, które przerodziły się w widowiska dramatyczne. Opera składa się najczęściej z 4 aktów, które podzielone są na sceny.

Opera złożona jest z:

• partii wokalnych
  • solowych ( recytatywy , arie )
  • zespołowych ( ansamble )
  • chóralnych
• partii orkiestrowych
  • uwertura
  • intermezzo
• wstawek baletowych
• czasami również z partii mówionych

Od XVII wieku mianem tym określa się dzieło sceniczno-muzyczne wykonywane z udziałem orkiestry . Istnieje kilka rodzajów opery:

• opera seria – poważna (wyłącznie śpiewana)
• opera buffa – komiczna
• opera semiseria – poważna z elementami komicznymi
• opera balladowa (inaczej śpiewogra)
• opera wodewilowa
• operetka (dzieło operowe o tematyce rozrywkowej)

Historia opery

Opera w baroku

Powstanie opery zawdzięczamy działalności grupy kompozytorów, filozofów, poetów i muzyków włoskich, zwanej Cameratą florencką . Postuowali oni skonstruowanie przedstawienia z udziałem muzyki, ale było to niemożliwe, dopóki w muzyce panowała polifonia . Wielogłosowość polifoniczna nie pozwalała na czytelne i wyraziste prezentowanie tekstu i poprowadzenie dramaturgii przedstawienia. Marzenia i postulaty cameraty florenckiej mogły zostać zrealizowane wówczas, kiedy pojawiła się nowa technika kompozytorska – seconda practica, a wraz z nią monodia akompaniowana . Autorem pierwszej kompozycji, w której poezja dominuje nad muzyką, w której deklamacyjny śpiew wsparty jest harmonicznym akompaniamentem był Vincenzo Galilei . Tym samym dał przykład, jak można zastosować tę technikę w teatrze.

W 1597 roku powstała pierwsza dramma per musica (tak nazywano pierwsze opery włoskie) Jacopo Periego do libretta Ottavio Rinucciniego, członków Cameraty florenckiej, pod tytułem Dafne. Niestety partytura tego przedstawienia zaginęła. W 1600 roku pojawiły się dwa kolejne dzieła napisane także do libretta Ottavio Rinucciniego pt. Eurydyka, skomponowane przez dwóch florenckich kompozytorów: Jacopo Periego i Giulio Cacciniego (obie się zachowały). Oba przedstawienia napisane były w stylu recytatywnym. Premiera Eurydyki była wielkim wydarzeniem artystycznym, które dużym echem odbiło się w ówczesnych Włoszech. Początki opery związane były z teatrem dworskim, dlatego kolejne premiery odbywały się na dworach książęcych. Ogromne koszty związane z wystawieniem dramma per musica decydowały o niewielkiej liczbie przedstawień, a miejsce wystawienia wpływało na elitarny charakter opery na początku jej istnienia.

Kolejną ważną postacią była Francesca Caccini – córka Giulia Caccini, autorka dramma per musica pt. Wyzwolenie Ruggiera z wyspy Alcyny.

Duży wpływ na dalszy rozwój opery miała twórczość Claudio Monteverdiego . Jego największe dzieło to opera Orfeusz wystawiona w 1607 roku w Mantui. W oparciu o wzory stworzone we Florencji skomponował dzieło wyjątkowe pod względem ukształtowania przedstawienia, jak i muzycznym, dlatego też jego dziś uważamy za twórcę gatunku operowego.
Nowatorstwo Orfeusza Claudio Monteverdiego polegało na:

• wyraźnym wzbogaceniu melodyki dzieła i jego formy
• nadaniu nowej roli muzyce instrumentalnej, która nie tylko towarzyszy śpiewakom, ale także pojawia się jako element samodzielny
• powiększeniu orkiestry
• wprowadzeniu duetów i tercetów
• urozmaiceniu przedstawienia poprzez dodanie fragmentów nawiązujących do stylu madrygałowego

Najważniejsze ośrodki rozwoju opery w baroku

Rzym
Ośrodek ten rozwijał się dzięki działalności rodziny Barberinich. Specjalnością opery rzymskiej, która pod względem nawiązań muzycznych przejęła wzory florenckie, było nadanie przedstawieniom wspaniałej scenografii. W Rzymie narodziła się tradycja przepychu wystawy teatralnej, bogactwa kostiumów i dekoracji, pojawiła się maszyneria teatralna. Autorem tego barokowego stylu był Gian Lorenzo Bernini .

Głównym przedstawicielem dramatu rzymskiego był Steffano Landi, natomiast jego największym dziełem była opera Śmierć Orfeusza z 1619 roku.

Wenecja
W Wenecji w 1637 roku powstał pierwszy publiczny teatr operowy – San Cassiano. Otwarcie teatru publicznego w istotny sposób wpłynęło na formę i znaczenie opery. Gusta publiczności, jej umiłowanie pięknego śpiewu zdecydowały, że rozwój opery nie podążał w kierunku pogłębienia dramaturgii przedstawienia, ale koncentrował się na prezentacji bardzo trudnych do wykonania arii i duetów. Publiczność przybywająca tłumnie do teatrów nie interesowała się wciąż powracającymi wątkami mitów, przychodziła słuchać śpiewu swoich idoli. Rozplanowanie przebiegu przedstawienia było podporządkowane partiom primadonn i kastratów . Gra aktorska zeszła na drugi plan. Ze względów ekonomicznych zaczęto usuwać partie chóralne z przedstawień, gdyż zmniejszało to koszty wystawienia opery.

Mimo tych negatywnych zmian, dokonały się jednak ważne reformy w języku muzyki operowej i należą do nich:

• wyraźne rozgraniczenie między recytatywami a ariami
• rozbudowa scen ansamblowych
• kunsztowna rozbudowa arii, która coraz częściej miała wirtuozowski charakter
• zwiększenie roli orkiestry
• wzbogacenie wystawy teatralnej

W Wenecji po raz pierwszy zostaje użyta nazwa opera przez Francesco Cavallego w operze Wesele Tetydy i Peleasa w 1639 roku .

Najważniejsi kompozytorzy weneccy tego czasu to:

• Claudio Monteverdi
• Francesco Cavalli
• Marc Antonio Cesti
• Giovanni Legrenzi
• Antonio Vivaldi
• Tomaso Albinoni

Neapol
Tradycje Neapolu w muzyce operowej sięgają XVII w. Największy wpływ na rozwój opery miała szkoła neapolitańska, składająca się z kilku pokoleń kompozytorów. Założycielem tej szkoły był Francesco Provenzale . W twórczości jej kompozytorów, w pierwszej połowie XVIII w. dokonał się podział na operę buffa i operę seria .

W II poł. XVII w. głównym przedstawicielem szkoły był kompozytor Alessandro Scarlatti . Stał się on twórcą nowego stylu operowego, który zreformował ten gatunek. Konsekwentnie przeciwstawił się wpływom szkoły weneckiej. Odwołał się do idei syntezy sztuk i swoją reformą podporządkował muzykę dramaturgii teatralnej.

Nowe rozwiązania muzyczne zastosowane przez Alessandro Scarlattiego to:

• ograniczenie wirtuozowstwa partii solowych
• wprowadzenie układu recytatyw-aria, RA, RA itd., recytatyw stał się wprowadzeniem do arii
• rozwinięcie i zróżnicowanie formy arii, od prostych arii zwrotkowych, po rozbudowane arie da cappo
• wprowadzenie arii z instrumentami koncertującymi (skrzypce, lutnia, trąbka)
• przywrócenie partii chóralnych, chór stał się bohaterem zbiorowym
• stworzenie nowego typu uwertury , tzw. uwertury włoskiej
• poszerzenie składu orkiestry

Francja
Popularność opery weneckiej stała się inspiracją dla prób przeniesienia opery do innych krajów Europy. Do Paryża opera włoska dotarła u schyłku lat '20 XVII w., ale nie podbiła lokalnej publiczności. Francuzi nie tylko mieli znakomity teatr dramatyczny, co nie pozwoliło im zaakceptować słabej pod względem dramatycznym opery włoskiej, ale także rozmiłowani byli w dworskim balecie – ballet de cour, bardzo efektownym widowisku, które łączyło świetny taniec, ze znakomitą choreografią, muzyką i śpiewem.

Największy wpływ na rozwój opery we Francji miał Jean-Baptiste Lully . Stworzył on narodową operę francuską, którą nazwał tragédie lyrique . W swojej operze Jean-Baptiste Lully połączył elementy włoskiej opery z tradycjami francuskimi. Powstało wielkie, rozbudowane, 5-aktowe przedstawienie o monumentalnym charakterze. Rozpoczynała je uwertura wkrótce nazwana uwerturą francuską . Opera ta zbudowana była z partii śpiewanych, chóralnych, scen baletowych kończących każdy akt, fragmentów instrumentalnych oraz partii mówionych. Całość przedstawienia miała intensywny przebieg dramatyczny.

Tradycje Jean-Baptiste Lully dotyczące tragedii lirycznej znalazły kontynuację w twórczości Jean-Philippe Rameau .

Hiszpania
Opera włoska nie przyjęła się w tym kraju, choć na dworze królewskim sporadycznie pojawiały się przedstawienia. Powstała hiszpańska odmiana opery zwana zarzuelą . Składała się z partii mówionych, śpiewanych, tańczonych i instrumentalnych. Do XVII w. stanowiła popularną formę muzycznego teatru hiszpańskiego. Zarzuele były teatrem dworskim.

Anglia
W Anglii opera włoska nie znalazła również większego zainteresowania. Anglicy mieli świetny teatr dramatyczny, który reprezentował William Szekspir , stąd słaba pod względem dramaturgii opera włoska nie mogła liczyć na akceptację. W Anglii ogromną popularnością cieszyła się masque , forma teatru muzycznego będącego połączeniem pantomimy, tańca, śpiewu i dialogów mówionych.

Dopiero w II poł. XVII w. nastąpił rozkwit muzyki dramatycznej w Anglii dokonany przez największego angielskiego kompozytora barokowego – Henry Purcell'a . Stworzył on angielską operę narodową. Jego najważniejszym dziełem jest opera Dydona i Eneasz . Pisząc to dzieło Henry Purcell skorzystał z tradycji opery:

• francuskiej
  • uwertura
  • liczne partie chóralne
• włoskiej
  • arie i recytatywy oparte na basso continuo
• angielskiej
  • elementy tradycyjnej ludowej muzyki angielskiej
  • partie chóralne nawiązujące do anthems , rodzaju kantaty.

W wieku XVIII do Londynu przyjechał Georg Friedrich Händel twórca między innymi wielu znakomitych oper. Z twórców operowych rodzimych w Wielkiej Brytanii w XVIII wieku wyróżnił się Thomas Augustine Arne .

Opera w klasycyzmie

Pierwsze próby zmian dążące do reformy opery w klasycyzmie podjęli nie kompozytorzy, ale libreciści – m.in. Apostolo Zeno i Pietro Metastasio . Rozbudowali oni akcję dramatyczną tak, aby miała pierwszy i drugi plan, zadbali także o jakość tekstów, które były podstawą opracowania muzycznego. Kompozytorzy otrzymali dobrze skonstruowane libretta, które dawały szansę powrotu do idei dramatu greckiego.

Zmiany muzyczne jako pierwsi wprowadzili kompozytorzy szkoły neapolitańskiej działający w połowie XVIII w. tzn. Niccolo Jommelli i Tommaso Traetta.
Zmiany, które wprowadzili to:

• ograniczenie arii koloraturowych jedynie do specjalnych zadań wyrazowych
• rozbudowa orkiestry, zwiększenie jej roli
• powiększenie ilości partii chóralnych, które brały udział w rozwijającej się akcji
• nowa uwertura, 1-częściowa, która nawiązuje do materiału muzycznego przedstawienia

Reformy Glucka

Takie pierwsze próby reformy zastał Christoph Willibald Gluck , który przy współpracy z librecistą Rainieri de Calzabigi dokonał kolejnej reformy opery. Nawiązał on do tradycji francuskiej, rozwinął doświadczenia klasycyzujących kompozytorów włoskich i stworzył w zasadzie nową formę. Jego pierwszym nowym dziełem była opera Orfeusz i Eurydyka , później Ifigenia na Taurydzie. Cechy reformy Glucka:

• powrót do idei dramma per musica, tzn. muzyka w operze ma służyć rozgrywającej się akcji, charakterystyce bohaterów, a nie powinna być treścią samą w sobie
• ukazanie akcji dramatycznej poprzez:
  • uwerturę, która stała się pierwszym elementem przedstawienia, była jednoczęściowa, miała formę sonatową i oparta była na materiale muzycznym opery
  • budowę aktu, który zależał od akcji, aby przebieg był prosty i sensowny
  • przywrócenie chórów zgodnie z ideą grecką (chór jest bohaterem zbiorowym)
  • wprowadzenie współdziałania partii chóralnych z solistą
  • zwrócenie uwagi na partię orkiestrową, która miała wpływ na dramaturgię przedstawienia
  • wprowadzenie scen baletowych
  • użycie języka klasycznego
• stworzenie nowego typu arii: aria dal segno

Opera w twórczości Wolfganga Amadeusza Mozarta

Wolfgang Amadeusz Mozart w swojej twórczości rozwinął i wzbogacił język muzyczny zarówno w operze seria, jak i buffa. Do najważniejszych oper seria należą: Łaskawość Tytusa i Idomeneusz, król Krety . Te dwa dzieła, jak i inne opery seria utrzymane są jeszcze w konwencji opery barokowej, ale ukazują niezwykły zmysł teatralny, wyczucie dramaturgii, umiejętność charakterystyki postaci i sytuacji muzyką, a więc szczególne uzdolnienia Mozarta dla muzyki dramatycznej.

Natomiast największe znaczenie i największą wartość artystyczną mają opery Mozarta o treści komediowej, w której łamiąc konwencję barokową, wprowadzając wiele ważnych rozwiązań formalnych i muzycznych, powołał do życia wielkie dzieła sztuki. Najważniejsze opery komediowe W. A. Mozarta to: Wesele Figara , Don Giovanni , Cosi fan tutte , Uprowadzenie z seraju oraz Czarodziejski flet .

Mistrzostwo W. A. Mozarta w gatunku operowym polegało na:

• wspaniałym współdziałaniu słowa i muzyki
• niezwykłej dynamice rozwijającej się akcji, sposobie umuzycznienia zależnym od sytuacji
• zlikwidowaniu sztucznego podziału na recytatyw-aria, RA, RA itd.
• znakomitej charakterystyce postaci czynionej przy pomocy melodyki
• znakomitej charakterystyce sytuacji dramatycznych
• ogromnej różnorodności arii od prostej canzony poprzez cavattiny, arie zwrotkowe aż po rozbudowane arie da capo
• zwiększeniu roli recytatywu, który wiązał muzycznie poszczególne fragmenty
• powiększeniu ilości i funkcji ensambli
• świetnym rozgrywaniu dramaturgii każdego aktu, stopniowo zwiększając dynamikę, prowadzącą do finału
• zwiększeniu roli orkiestry w prowadzeniu akcji muzycznej
• wzbogaceniu instrumentacji, wprowadzeniu instrumentów charakterystycznych ( mandolina w Don Giovannim, dzwonki w Czarodziejskim flecie)
• powiększeniu aparatu wykonawczego,

zaś jego szczęście – na współpracy z niezłymi librecistami, z których niewątpliwie największym był Wawrzyniec da Ponte .

Opera w romantyzmie

Opera w XIX w. była gatunkiem popularnym i rozwijała się dynamicznie. Rozwój ten był intensywny, ponieważ opera realizowała postulaty romantyzmu. Z tego powodu zmieniła się treść oper – zaczęła być inspirowana przez tematykę romantyczną.

Tematy oper:

1. narodowość – patriotyzm i ludowość
   • Stanisław Moniuszko – Straszny dwór , Flis, Hrabina
   • Piotr Czajkowski – Eugeniusz Oniegin , Jolanta
   • Bedřich Smetana – Sprzedana narzeczona
   • Giuseppe Verdi – Nabucco
   • Gioacchino Rossini – Wilhelm Tell
2. fantastyka, baśniowość
   • Carl Maria von Weber – Wolny strzelec
   • Michaił Glinka – Rusłan i Ludmiła
   • Giacomo Meyerbeer – Robert Diabeł
   • Ryszard Wagner
3. synteza sztuk
   • Giuseppe Verdi – Otello , Makbet , Falstaff , La Traviata
   • Charles Gounod – Faust
   • Friedrich Schiller – Don Carlos
   • Piotr Czajkowski – Eugeniusz Oniegin
4. ruchy społeczne, hasła wolnościowe, patriotyczne
   • Stanisław Moniuszko – Halka
   • Daniel Auber – Niema z Portici

Forma operowa

W epoce romantyzmu nastąpiło pogłębienie wyrazu formy operowej. Zmienił się układ i relacja jej podstawowych elementów. Znikają zamknięte numery ( recytatywy i arie ), wszystko zmierza do wielkiej formy. Harmonika pełni coraz ważniejszą funkcję, służy pogłębieniu elementów wyrazowych. Rośnie ilość chromatyzmów. Rola orkiestry jest coraz ważniejsza, staje się ona równoprawnym partnerem w stosunku do tego, co dzieje się na scenie. Pojawia się wielka orkiestra romantyczna.

Rozwój opery rozgrywał się w czterech ośrodkach: Francja, Włochy, Niemcy, szkoły narodowe .

Francja

Powstaje tam grand opera . Jej twórcami byli: Giacomo Meyerbeer , Daniel Auber , Jacques Fromental Halévy .

Włochy

Romantyczną operę włoską otwiera twórczość Gioacchino Rossiniego . Był jednym z największych mistrzów opery buffa . W swoich dziełach opiera się na tradycji mozartowskiej (proste motywy, wesoły, lekki charakter, wyrazisty rytm).

Cechy stylu G. Rossiniego:

• wirtuozeria wokalna – rozwinięcie tradycji włoskiej
• lekkość, wdzięk, finezja
• różnorodność melodii
• dynamiczne budowanie finału
• różnorakie postacie arii, duetów, ensambli
• muzyczna charakterystyka postaci
• przejrzysta orkiestra, równoprawny element rozwijania akcji

Ważnym nurtem muzyki włoskiej XIX w. było bel canto . Kompozytorzy tego nurtu łączyli elementy opery włoskiej i grand opera . Ich opery charakteryzowały się rozbudowaną partią orkiestrową, wirtuozowskim śpiewem, świetną dramaturgią. Najważniejsi kompozytorzy operowi nurtu bel canto: Gaetano Donizetti i Vincenzo Bellini .

Zobacz też

• Opery i dramaty muzyczne

• Recytatyw
• Muzyka
• Musical
• Polskie teatry operowe
• Polska opera
• Opera mydlana
• Opera rockowa
• Camerata florencka

Źródła

• Ryszard Daniel Golianek, Zrozumieć operę. Łódź, Akademia Muzyczna, 2009.
• Lorenzo da Ponte, Pamiętniki. Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987
• Jarosław Mianowski , Semantyka tonacji w niemieckich dziełach operowych XVIII-XIX wieku,Toruń, Adam Marszałek, 2000, 2002, ,
• Piotr Kamiński, Tysiąc i jedna opera, tom I i II, Kraków PWM 2008
• Karol Stromenger, Iskier przewodnik operowy. Warszawa, Iskry, 1964, 483 str. Słowniczek, spis ilustracji, wykaz alfabetyczny oper.

Linki zewnętrzne

• Opera w katalogu Open Directory Project