Plan kompleksu
Wielkiego Pałacu
. Prawdopodobna lokalizacja kościoła
Nea Ekklēsia została zaznaczona na południowym skraju kompleksu.
Nea Ekklesia (
gre.
: Νέα Ἐκκλησία, "Nowy Kościół") –
kościół
wybudowany w
Konstantynopolu
za panowania cesarza
Bazylego I Macedończyka
w roku 880, obecnie nieistniejący. Kościół wznosił się na południowym skraju kompleksu
Wielkiego Pałacu
. Uważa się go za pierwszy przykład, typowego dla
architektury bizantyjskiej
,
pięciokopułowego
kościoła na planie
krzyża greckiego
wpisanego w kwadrat[1].
Bezpośrednio po zakończeniu
kontrowersji ikonoklastycznej
w architekturze bizantyjskiej, podobnie jak w innych dziedzinach sztuki tego państwa, nastąpiły doniosłe zmiany. Nea Ekklesia była właśnie efektem tych zmian, stanowiąc swoisty wynik ewolucji wcześniejszej formy
bazyliki
kopułowej[2].
Historia Kościoła
Kościół został wzniesiony pod bezpośrednim nadzorem cesarza Bazylego I[3][4], w południowo-wschodnim rogu kompleksu
Wielkiego Pałacu
w
Konstantynopolu
[5], niedaleko tzykanistērion (cesarskiego boiska do gry w
polo
). Nea Ekklesia została konsekrowana 1 maja
881
przez
ekumenicznego patriarchę
Focjusza I
. Kościół poświęcono
Chrystusowi
,
archaniołowi Michałowi
(w późniejszych źródłach wymienia się archanioła
Gabriela
), prorokowi
Eliaszowi
,
Maryi Dziewicy
oraz
Świętemu Mikołajowi
[6][7].
Na wzór
Kościoła Mądrości Bożej
cesarz Bazyli I wyposażył Nea Ekklesia w znaczne dobra oraz pewien samorząd. Podczas panowania Bazylego oraz jego bezpośrednich następców kościół ten odgrywał istotną rolę w ceremoniach pałacowych[8], a co najmniej do końca panowania
Konstantyna VII
, rocznica jego
konsekracji
uchodziła za główne święto dynastii Macedońskiej[9]. W XI wieku przypałacowy kościół zamieniono na klasztor, określany jako "Nowy klasztor" (Νέα Μονή)[5]. Cesarz
Izaak II Angelos
ogołocił kościół z większości jego bogatych dekoracji oraz mebli i naczyń liturgicznych[10]. Całe to wyposażenie zostało przez niego użyte przy odnawianiu kościoła Świętego Michała mieszczącego się w dzielnicy Anaplous[11]. Fakt ten wiązał się zapewne z przeniesieniem cesarskiej siedziby z Wielkiego Pałacu do
Pałacu Blecharny
położonego na przeciwległym krańcu miasta, a co za tym idzie z zaprzestaniem użytkowania kompleksu Wielkiego Pałacu, którego Nea Ekklesia była częścią. Kościół pozostawał jednak w użyciu, i to także w okresie okupacji
łacinników
, aż do
upadku Konstantynopola
29 maja 1453 roku. Po tej dacie
Turcy
przekształcili go w składnicę prochu strzelniczego, co spowodowało, że kiedy w 1490 roku w świątynię uderzył piorun, uległa ona praktycznie całkowitemu zniszczeniu[5].
Architektura kościoła
Podobnie jak
Kościół Mądrości Bożej
, świątynię poprzedzało przestronne i wspaniałe
atrium
, lecz wewnątrz zniknął wszelki ślad bazyliki. Nea Ekklesia była bowiem założeniem wybudowanym na planie równoramiennego krzyża greckiego, wpisanego w kwadrat. Wieńczyło ją pięć kopuł, z których jedna (główna) była umieszczona na przecięciu ramion krzyża, pozostałe zaś na czterech rogach budynku[12].
Nea Ekklesia zapoczątkowała nowy styl w architekturze kościelnej. Charakteryzował się on tym, iż wydobyto
kopuły
z korpusu budowli (w przeciwieństwie na przykład do
Kościoła Mądrości Bożej
). Skutek ten osiągnięto poprzez znaczne podwyższenie
bębna
kopuły głównej, mieszczącej się na skrzyżowaniu ramion krzyża greckiego. Podwyższono również, choć już nie tak wyraźnie, bębny pozostałych czterech kopuł, znajdujących się na ramionach krzyża[2].
Podwyższenie bębnów spowodowało, iż do wnętrza świątyni mogło dostawać się więcej światła, które oświetlało miejsca dotychczas pozostające w cieniu. Ten efekt pozwalał z kolei na wzbogacenie wystroju świątyni poprzez rozszerzenie jej programu ikonograficznego w postaci wielu nowych
fresków
i
mozaik
[2].
Kolejnym elementem charakterystycznym nowego kościoła było przejęcie z
cesarskich
budowli reprezentacyjnych systemu czterech podpór, w którym kopuła wraz z nasadą (bębnem) opierała się na czterech wysokich
kolumnach
. System ten pozwalał uzyskać w świątyni więcej wolnej przestrzeni poprzez połączenie
naosu
(
nawy
głównej), z nawami bocznymi[2].
Znaczenie kościoła
Jak pisze Ch. Diehl[12], Nea Ekklesia była dla budownictwa z końca
IX wieku
tym, czym
Hagia Sofia
dla architektury
VI wieku
, czyli "(...) charakterystyczną, typową konstrukcją, która miała służyć za wzór licznym naśladowcom". Choć, jak zauważa Diehl, plan nowej świątyni nie był całkowicie nowatorski (podobnie jak było to w wypadku
Kościoła Mądrości Bożej
), to jednak poczynając od jego wzniesienia z fundacji cesarskiej w
IX wieku
stał się on niezwykle popularny i "(...) chociaż nigdy nie wypiera całkowicie dawniejszych form, jest odtąd stałym, można rzec klasycznym, typem architektury bizantyjskiej".
Przypisy
- ↑ Anna Różycka-Bryzek: [w:] Encyklopedia Kultury Bizantyńskiej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2002, s. 87. .
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Hans Wilhelm von Haussig: Historia Kultury Bizantyńskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, s. 251. .
- ↑ Mango (1986), s. 194 (
ang.
)
- ↑ Magdalino (1987), s. 51. (
ang.
)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Mango (1991), s. 1446. (
ang.
)
- ↑ Ousterhout (2007), s. 34. (
ang.
)
- ↑ Mango (1986), s. 194. (
ang.
)
- ↑ Magdalino (1987), s. 61–63. (
ang.
)
- ↑ Magdalino (1987), s. 55. (
ang.
)
- ↑ Mango (1986), s. 237. (
ang.
)
- ↑ Ousterhout (2007), s. 140. (
ang.
)
- ↑ 12,0 12,1 Chrles Diehl: [w:] Bizancjum Wstęp do Cywilizacji Wschodnorzymskiej. Warszawa: Instytut Wydawniczy "Pax", 1964, ss. 162-163.
Linki zewnętrzne