Więzienie Radogoszcz - miejsce pamięci

Masakra w więzieniu na Radogoszczu – masowy mord dokonany przez Niemców na blisko 1500 Polakach przetrzymywanych w wiezieniu policyjnym na łódzkim Radogoszczu . Do masakry doszło w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r., na kilkadziesiąt godzin przed wyzwoleniem Łodzi przez Armię Czerwoną .

Obóz i więzienie na Radogoszczu

Radogoszcz, niegdyś podłódzka wieś, stanowi obecnie osiedle na terenie dzielnicy Bałuty . Na terenie tamtejszej fabryki włókienniczej Michała Glazera (przy ul. Krakowskiej 55) niemieccy okupanci utworzyli na przełomie października i listopada 1939 r. obóz przejściowy, który przeniesiono w drugiej połowie grudnia 1939 r. do większej, pobliskiej fabryki Samuela Abbego. Powstanie obozu związane było z masowymi aresztowaniami jakich Niemcy dokonali w Łodzi i okręgu łódzkim jesienią 1939 r. Objęły one głównie inteligencję oraz znanych działaczy społeczno-politycznych i gospodarczych^[1].

W latach 1940 - 1941 , po zakończeniu akcji eksterminacji łódzkiej inteligencji , Radogoszcz obok funkcji typowo więziennych spełniał również rolę obozu przesiedleńczego dla Polaków wysiedlanych z Wielkopolski . Natomiast od połowy 1942 r. „Poszerzone Więzienie Policyjne, Radogoszcz" (niem. Erwei-tertes Polizeigefängnis, Radegast) było przede wszystkim podległym Gestapo więzieniem przejściowym dla mężczyzn. Więźniów wysyłano stamtąd do innych więzień ( Sieradz , Łęczyca lub Wieluń ), obozów pracy karnej (najczęściej Ostrów Wielkopolski ) lub obozów koncentracyjnych ( Mauthausen-Gusen , Auschwitz , Dachau )^[1].

Radogoszcz uznawany był za jedno z siedmiu najcięższych więzień, funkcjonujących w okupowanej przez Niemców Polsce. Każdego dnia z głodu, chorób i wycieńczenia ginął tam co najmniej jeden więzień. Całą załogę Radogoszcza (60-70 wachmanów) cechowała wyjątkowa bezwzględność w traktowaniu więźniów^[1].

Masakra

W związku ze zbliżaniem się frontu wschodniego Wyższy Dowódca SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie Wilhelm Koppe wydał 20 lipca 1944 r. rozkaz ewakuacji lub wymordowania więźniów w miastach, do których zbliżała się Armia Czerwona . W instrukcji zaznaczono, iż więźniowie nie mogą być wyzwoleni^[2]. Na podstawie tego rozkazu w okupowanej Polsce dokonano szeregu masakr więziennych (m.in. na Zamku Lubelskim ). Do podobnej tragedii doszło również w Łodzi, gdzie w związku z sowiecką ofensywą Niemcy przystąpili w drugiej połowie stycznia 1945 r. do likwidacji więzienia na Radogoszczu. Przetrzymywano w nim wówczas około 1500 Polaków^[3].

W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r., po północy Niemcy wtargnęli do cel na parterze i rozpoczęli rzeź przy użyciu bagnetów i strzałów z pistoletów. Po wymordowaniu wszystkich na parterze przenieśli się na III piętro. Tu zarządzili zbiórkę więźniów, którym kazano zbiegać w dół na dziedziniec. Na schodach ustawiono gotowy do strzału karabin maszynowy, który rozpoczął ogień, gdy ukazali się pierwsi więźniowie. Część z nich zawróciła i wtedy natrafiła na ogień strażników. Następnie Niemcy pobiegli na II i I piętro by tam jak najszybciej dokonać egzekucji. Na trzecim piętrze pozostała grupa więźniów ocalałych z masakry, która widząc zbliżających się oprawców rzuciła się na nich z cegłami w ręku i kawałkami desek. Zaskoczeni Niemcy uciekli na dół^[4]

Wobec oporu więźniów oprawcy postanowili spalić całe więzienie wraz ze wszystkimi przebywającymi w środku ludźmi. Wczesnym rankiem 18 stycznia powietrzem wstrząsnęła silna eksplozja, a po chwili budynek więzienia ogarnął ogień. Na więźniów próbujących opuścić płonący budynek czekały kule oprawców. Niektórzy starali się wydostać na dach budynku i przeskoczyć na sąsiednie dachy, kilku schroniło się w rezerwuarze z wodą^[4]. Spośród blisko 1500 więźniów ocalało jednak zaledwie około 25 osób^[3].

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Łodzi w dniu 19 stycznia 1945 r. mało kto z mieszkańców Łodzi nie był w Radogoszczy i nie oglądał skutków zbrodni^[3].

Przez ponad miesiąc mieszkańcy Łodzi poszukiwali wśród zgliszczy popiołów szczątków swoich bliskich. Niewiele zwłok udało się zidentyfikować. 28 lutego 1945 r. szczątki pomordowanych pochowane zostały w dwóch zbiorowych mogiłach na pobliskim cmentarzu p.w. św. Rocha ^[3].

Po wojnie

Komendant więzienia, porucznik policji Walter Pelzhausen, stanął w sierpniu 1947 roku przed polskim sądem i został skazany na karę śmierci^[4].

9 września 1961 r. na terenie dawnego więzienia odsłonięty został Pomnik-Mauzoleum oraz 30-metrowa „Iglica" Radogoska. Między zachowaną klatką schodową a ścianą budynku usypano ziemny kopiec. Na tej symbolicznej mogile więźniów Radogoszcza, umieszczono czarny marmurowy sarkofag, na którym umieszczony został napis: „Tu spoczywamy zamordowani w przeddzień wolności. Imiona i ciała zabrał nam ogień, żyjemy tylko w waszej pamięci. Niech śmierć tak nieludzka nie powtórzy się więcej"^[1].

19 stycznia 1976 roku otworzono na terenie byłego więzienia Muzeum Martyrologii, które obecnie jest oddziałem Muzeum Tradycji Niepodległościowych ^[1]. W 1990 r. obok sarkofagu postawiono kilkumetrowy krzyż, jako religijny wyraz męczeństwa więzionych tu ludzi^[4].

Przypisy

Źródła

• Radogoszcz 1939-1945. Więzienie na Radogoszczu . [dostęp 10 września 2009].
• Radogoszcz 1939-1945. Historia więzienia . [dostęp 10 września 2009].
• H. Siemiński: Radogoszcz więzienie policyjne w latach 1939-1945 . [dostęp 10 września 2009].
• Czesław Madajczyk: Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, ss. 242, 358 (t. 2). 

Zobacz też

• Masakra na Zamku Lubelskim
• Masakra w więzieniu mokotowskim
• Masakry więzienne NKWD 1941