Przypuszczalny zasięg państwa Polan na początku panowania Mieszka I i ziemie przyłączone przez tego władcę. Wschodnia granica Grodów Czerwieńskich oparta jest na przebiegającym przez ten obszar europejskim dziale wodnym

Grody Czerwieńskie ( niem. Rotburgenland, ukr. Червенські городи, węg. Vörösföldnek) to powszechnie przyjęta w historiografii nazwa ziem znajdujących się na dawnym pograniczu polsko - ruskim .

Grody te wspomniane są w źródłach (" Powieść doroczna "^[1]) jako przedmiot rywalizacji Polski i Rusi. Pierwsza wzmianka o Grodach pochodzi z 981 , kiedy to zdobył je na Polakach książę kijowski Włodzimierz I .

Państwo Bolesława Chrobrego z zaznaczonymi nabytkami terytorialnymi władcy. Grody Czerwieńskie zostały zaznaczone według przeważającej dziś koncepcji o ich zasięgu terytorialnym - obejmują obok samego Czerwienia także ziemię chełmską, bełską, przemyską, sanocką i wołyńską.

Plemiona polskie

Przynależność

Najdawniejsza przynależność "grodów czerwieńskich" w historiografii nie jest do końca dziś ustalona. Według Nestora tereny nad Sanem i Wisłą w pierwszej połowie IX. zamieszkiwali Radymicze , po czym przemieścili się w rejon położony między Dnieprem , Desną a Sożem . W 885 przyłączeni do Rusi Kijowskiej przez księcia ruskiego Olega . Według Nestora Radymicze oraz Wiatycze mieli pochodzić od Lachów i być Lachami."^[2][3][4]. Źródłem mającym tu największą wagę jest zapiska Powieści Dorocznej pod rokiem 981^[5];

W leto 6489 ide Wołodimer' k Liachom' i zaja grady ich: Peremyszl', Czerwien', i iny grady jeże sut' do sego dnie pod' Rusiu. W sem że letie i Wiaticzi pobiedi i wiezłożi na nia dan' ot niaouga, jakoże otci (otec) jego imasze.

Co w polskim tłumaczeniu brzmi następująco^[6];

Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał.

W skład państwa Mieszka I wchodziły ziemie nad Sanem i Bugiem obejmujące Grody Czerwieńskie. Zamieszkali na tym terenie Lędzianie stanowili zaporę przed parciem Rusi na zachód. Świadczy o tym system obronny Lędzian skierowany w kierunku południowo-wschodnim w którym kluczową rolę odgrywał Czerwień (obecnie Czermno ) i Bełz oraz zaplecze gospodarcze położone na zachodnim brzegu Huczwy ^[7].

Wykorzystując zerwanie sojuszu polsko-czeskiego i najazd Ottona II na Polskę w 979 r., książę kijowski Włodzimierz Wielki w 981 r. zagarnął cały obszar zamieszkany przez Lędzian^[7].

W czasie wyprawy wojennej na Kijów w 1018 r. odbił je Bolesław Chrobry . W roku 1030 wareskie wojska Rurykowiczów zagarniają Bełz , a w następnym roku Jarosław Mądry przy udziale Haralda III inne grody Lachów ^[8] aż po San . Z tego samego roku pochodzi ostatnia wzmianka o Grodach Czerwieńskich:

Roku 6539 [1031]. Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów i zajęli Grody Czerwieńskie znowu, i spustoszyli ziemię lacką, i mnóstwo Lachów przywiedli, i rozdzielili ich. Jarosław osadził swoich nad Rosią, i są do dziś.

Duża część ludności polsko-lędziańskiej została przesiedlona do Kijowa, miało to ułatwić administrację kolonistom z Rusi. Od tego czasu ziemie te miały charakter mieszanego pogranicza polsko-ruskiego.

Tereny te w XIII w. zaczęto określać Rusią Czerwoną - w nazwie zespoliły się dwa motywy: Grodów Czerwieńskich, oraz miano wskazywanych przez Nestora Chorwatów (Chrobatów) Czerwonych. Najprawdopodobniej nazwę tą nadali ziemiom Rurykowiczów najbliżsi sąsiedzi - Polacy i Węgrzy^[9]. Przy czym Ruś Czerwona obszarem swym zakreślała znacznie większy teren niż Grody Czerwieńskie, obejmujący również "część Beskidu aż po krawędzie Wołynia ^[10].

Ruskie panowanie zakończyło się w XIV w. kiedy to król Kazimierz Wielki prawem spadkobierstwa (po bezpotomnej śmierci Bolesława Jerzego II ) włączył te ziemie do Polski^[7].

Terytorium

Terytorialnie "grody" uważa się raz za rozległy kraj, który powierzchnią odpowiadać miał przyszłej Rusi Czerwonej lub Halickiej ^[11]. Innym razem natomiast ogranicza się ich terytorium do samego Czerwienia, który składając się z dwóch grodów został przedstawiony w źródle za pomocą liczby mnogiej^[12].

Najbardziej dziś przeważającym poglądem jest teza uznająca "Grody Czerwieńskie" za obszar całkiem rozległy, bo obejmujący swym zasięgiem w przybliżeniu przyszłą ziemię chełmską, bełską, przemyską, sanocką, wołyńską i inne pobliskie ziemie^[13]. Niektórzy badacze zaliczają jeszcze do "grodów" Brześć^[14]. Z takim zasięgiem "grodów czerwieńskich" spotkamy się w dużej ilości opracowań popularnonaukowych i naukowych, które traktują "grody" jako praterytorium wyżej wspomnianej Rusi Czerwonej^[15].

Mniej prawdopodobnym jest wniosek, uznający tylko przyszłą ziemię chełmską za pierwotne terytorium "grodów"^[16]. Dla poparcia tej tezy wyzyskuje się informacje źródłowe jak i znaleziska archeologiczne. Niektórzy archeolodzy biorąc za przykład odnajdywane w Czermnie przedmioty ocenili oddziaływanie grodu tam się onegdaj znajdującego na bardzo małe, bo sięgające co najwyżej 40 km^[17]. Najnowsze badania wykopalisk obalają tą tezę^[18]. Natomiast źródła – nie określając dokładnych granic "grodów czerwieńskich" – mówią przynajmniej tyle, że nie należał do nich pobliski Czerwieniowi Bełz ^[19]. Dodać należy, że późniejsze notatki wyraźnie rozgraniczają Czerwień od miast wołyńskich i Przemyśla^[20].
Jeśli zaś przyjmiemy identyfikację utożsamiającą nestorowy Peremyszl nie z Przemyślem a z Peremylem nad Styrem to wynika stąd obraz terytorialny Grodów Czerwieńskich jako ziem pomiędzy górnym Styrem a Huczwą.

Hipotezy

W zapiskach kronikarzy nie ma żadnych bliższych danych geograficznych nt. grodów. Po 1031 roku natomiast nazwa ta już więcej nie występuje. Powoduje to znaczną trudność jak i dowolność w nauce w wyznaczaniu terytoriów oraz położenia i nazw głównych ośrodków administracyjnych tego obszaru. Grody Czerwieńskie umieszczano: między Przemyślem a Chełmem (J. Lelewel), wzdłuż Dniestru między Przemyślem a Czerwonym Grodem na Podolu (W. Kętrzyński, S. Zakrzewski), między Bugiem a Wieprzem w rejonie Chełma (S. Cercha, W. Semkowicz), w rejonie Czermna nad Huczwą niedaleko grodu Wołyń (S. Chodakowski, M. Kuczyński, A. Poppe, J. Skrzypek i in.), wreszcie ostatnio ponownie między Przemyślem a Brześciem nad Bugiem (J. Mitkowski). Odbiega od nich hipoteza z r. 1970, wiążąca termin z grodami znalezionymi w rejonie Przemyśla, szczególnie z grodami nad W i a r e m – w Aksmanicach i Nowosiółkach Dydyńskich.

Główne ośrodki

W sprawie przewodniego ośrodka administracyjnego historycy są niemal zgodni, że był nim Czerwień , choć bywają próby uznania Czerwienia za nazwę bliżej nieokreślonego terytorium^[21]. Pomimo wszystko zawsze łączy się go z "grodami" z oczywistych względów – ich zbiorcza nazwa pochodzi niewątpliwie od Czerwienia^[22].

Dziś przeważa pogląd (potwierdzony przez znaleziska archeologiczne^[23] jak i późniejsze relacje źródłowe^[24]), że dawny Czerwień znajdował się na miejscu wsi Czermno nieopodal Hrubieszowa .

Najbardziej miarodajnym przekazem co do położenia Czerwienia wydaje się być zapis w kolejnej kronice ruskiej (tzw. Ipatjewskiej^[25]) pod rokiem 1205 o walce Litwinów u wrót Czerwienia. Litwini mieli wojować jednocześnie koło Kumowa , a zastawę wojskową trzymać przy wsi Uchanie . Ten przekaz daje pewność co do położenia Czerwienia w późniejszej ziemi Chełmskiej.

Natomiast poglądem już dziś stanowczo odrzuconym są próby lokalizacji Czerwienia w miejscu Czerwonogrodu koło Zaleszczyk ^[26].

Drugim z Grodów Czerwieńskich o dużym znaczeniu był "Peremyszl". Uważa się, że ta nazwa oznacza obecny Przemyśl . Istnieje jednak pogląd, że Przemyśl nie stanowił jednolitej jednostki terytorialnej z terenami nad górnym Bugiem. W związku z tym wysuwa się koncepcję, że gród Nestora to Peremyl na górnym Styrem , co dobrze koresponduje z "Dokumentem Biskupstwa Praskiego"^[27].

Ostatnie odkrycia archeologiczne pokazały, iż kolejnym ważnym grodem był gród Lubacew ^{[28] [29]}.

Przypisy

Bibliografia

Opracowania naukowe

• S. Cercha, Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie?, "Litwa i Ruś", t. III, Wilno 1912.
• G. Labuda , Studia nad początkami państwa polskiego, tom II, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1988, .
• T. Lehr-Spławiński , Lędzice-Lędzianie-Lachowie, [w:] Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959.
• H. Łowmiański , Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1986.
• J. Natanson-Leski, Zarys granic i podziałów Polski najstarszej. Wrocław 1953.
• J. Skrzypek, Studia nad pierwotnym pograniczem polsko-ruskim w rejonie Wołynia i Grodów Czerwieńskich, Warszawa 1962.
• S. Zakrzewski , Bolesław Chrobry Wielki, Lwów 1925.

Wydania źródeł

• Codex diplomaticus Silesiae, t.I, ed. K. Maleczyński, Wrocław 1956.
• Constantine Porphyrogentius, De administrando imperii, ed. G. Moravcsik, Budapeszt 1949.
• Ipatijewskaja Letopis, [w:] Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. II., S. Peterburg 1903.
• Lawrjentjewskaja Letopis, [w:] Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. I., Leningrad 1926-1928.
• Najstarsza Kronika Kijowska. Powieść Minionych Lat, tłum. F. Sielicki, Wrocław 2005.

Linki zewnętrzne

• Grodzisko w Czermnie
• Janusz Kotlarczyk - Grody Czerwieńskie