Dedykacja na fasadzie kaplicy
Kaplica Wazów, zwana także Prandocińską oraz Psałterzystów, pod wezwaniem
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii
– jedna z dziewiętnastu kaplic
Katedry Wawelskiej
. Znajduje się w południowej nawie bocznej, na wschód od
kaplicy Szafrańców
.
Historia
Obiekt wzniesiono na miejscu
romańskiej
kaplicy p.w. śś. Piotra i Pawła, ufundowanej przez bpa
Jana Prandotę
w 1. połowie
XIII
wieku. Prawdopodobnie mieścił się tu pierwotny grób
św. Stanisława
, którego relikwie w późniejszym czasie w tej kaplicy pokazywano. Przyczyną fundacji budowli była śmierć królowej
Anny Austriaczki
, której mąż,
Zygmunt III Waza
, postanowił wznieść, podobnie jak jego dziad
Zygmunt I Stary
,
mauzoleum
rodowe.
11 maja
1598
roku
kapituła
katedralna, na prośbę kardynała
Jerzego Radziwiłła
, wysłannika króla, zezwala na pogrzebanie królowej w podziemiach kaplicy Prandocińskiej. O zamierzeniu wystawienia mauzoleum wspominają także testamenty króla Zygmunta III z
19 maja
1598
r.,
1621
r. oraz
1623
r. Królowa została pogrzebana jednak w zapełnionej trumnami krypcie pod
kaplicą Zygmuntowską
.
W testamentach z 1621 i 1623 roku monarcha zapisał 20 000
florenów
oraz paramenty liturgiczne na odprawianie Mszy Świętej. Władca chciał, aby codzienne odprawiano mszę o Duchu Świętym za fundatora, zaś w czwartki i soboty msze śpiewane o Matce Boskiej z introitem – Salve Sancta Parens. Owe testamenty otwarto
4 maja
1632
r. (po śmierci Zygmunta III). Króla oraz
Konstancję Austriaczkę
(jego drugą żonę) pochowano w krypcie pod kaplicą Zygmuntowską w
1633
r. Tego roku przeniesiono kości biskupa Jana, pochowanego w kaplicy Prandocińskiej. Budowę nowej kaplicy rozpoczęto w
1644
r. Wówczas, z funduszy
Władysława IV Wazy
powstała krypta grobowa pod nią, do której przeniesiono trumny Wazów. Pracami kierował kanonik Jan Chryzostom Bodzanta. Z
Czernej
w
1665
r. sprowadzono czarny
marmur
. W
1666
r. główne prace były wykonane, co sprawdził w styczniu
Jan II Kazimierz Waza
, przybywający z
Częstochowy
.
12 marca
1667
r. monarcha wystawił akt fundacyjny, a biskup
Andrzej Trzebicki
potwierdził to dokumentem
14 listopada
1667
r., wcielając także do kaplicy kolegium psałterzystów. Psałterzyści mieli w pierwszym tygodniu odprawiać przez sześć dni w tygodniu missa lecta, vulgo Requiem dictas. W poniedziałek za Zygmunta III, we wtorek za Annę Austriaczkę, w środę za Konstancję Austriaczkę, w dniu następnym za Władysława IV, w kolejnym za
Jana Alberta
, zaś w sobotę za
Karola Ferdynanda
. W drugi tydzień , w poniedziałek odprawiano msze za
Aleksandra Karola
, we wtorek za
Annę Katarzynę Konstancję
, w środę za
Cecylię Renatę
, w czwartek za
Ludwikę Marię
, natomiast w piątek za fundatora. Psałterzyści mieli także odmawiać dwanaście anniwersariów za zmarłych Wazów: w styczniu modlono się za duszę Zygmunta III, w lutym za Anny Austriaczki, w marcu za Konstancji Austriaczki, w kwietniu za Władysława IV, w maju za Jana Alberta, w czerwcu za Karola Ferdynanda, w lipcu za Aleksandra Karola, w sierpniu za Cecylii Renaty, we wrześniu za Anny Katarzyny Konstancji, w październiku za Ludwiki Marii, w listopadzie za Jana Kazimierza (post sera fata eiusdem), a w grudniu za cały ród
Wazów
.
22 września
1667
r. w krypcie pod kaplicą pochowano Ludwikę Marię, po czym w latach kolejnych kończono urządzanie. Po abdykacji Jana II, w
1668
r., władca obejrzał jeszcze postępy w budowaniu kaplicy. Po odjeździe monarchy kaplicą zajął się Trzebnicki. W styczniu
1676
r. w podziemiach kaplicy spoczął Jan Kazimierz, a
5 sierpnia
tego roku Trzebnicki konsekrował ołtarz w kaplicy wraz z kapitułą katedralną, nadając mu wezwanie Niepokalanego poczęcia NMP.
Architektura
Wygląd zewnętrzny
Bryła kaplicy oraz jej zewnętrzna forma jest kopią kaplicy Zygmuntowskiej. Budowlę, przykrytą kopułą z
latarnią
, podtrzymywaną na ośmiobocznym
bębnie
, ustawionym na kwadratowym rzucie, wymurowano z ciosów. Elewacja składa się z wysokiego
cokołu
, na którym znajdują się żłobkowane
pilastry
toskańskie
. Na nich wspiera się
belkowanie
. Przestrzeń pomiędzy pilastrami podzielono na trzy kwatery, które wypełniają tablice w formie rąbu (kwatery górne i dolne) oraz uszatego prostokąta z wypisanymi dedykacjami (kwatery środkowe). W tym układzie wyjątek stanowi elewacja południowa, gdzie w górnej kwaterze środkowego pola między pilastrami widnieje
kartusz
z herbami
Polski
,
Litwy
,
Szwecji
i
Gotlandii
, okolony łańcuchem
orderu Złotego Rona
, zwieńczony koroną (typ corona clausa). Na cokolikach w górnych narożnikach stoją figury
św. Zygmunta
(narożnik południowo-zachodni) i
św. Władysława
(narożnik południowo-wschodni). W narożnikach tamburu znajdują się kanelowane pilastry
jońskie
. Pole pomiędzy nimi wypełniają koliste okna. W tej części architektonicznej dekoracja płaskorzeźbna przedstawiająca motywy główek anielskich, smoków oraz
kwiatony
i skrzyżowane tarcze. Kopułę pokrywa blacha
miedziana
. Na niej wznosi się ośmioboczna latarnia z pilastrami, a całość zamyka kopułka z krzyżem.
Wnętrze
Do wnętrza kaplicy prowadzi, znajdujący się w południowej nawie bocznej,
barokowy
portal ujęty w kolumny
korynckie
, podpierające belkowanie i nasadę. Nad otworem wejściowym widnieje kartusz z godłem Polski i herbem Wazów, zwieńczony koroną, którą unoszą dwa anioły. Napis w kluczu
archiwolty
brzmi: Capella nova Regia Psalteristarum Immaculatee Conceptions B.V. Mariae. W odrzwiach umieszczono
ażurowe
kraty z
brązu
. Odlane zostały w Gdańsku przez Michała Weinholda w
1673
r. Półkolisty
przyczółek
podwoji ukazuje wplecione w liście
akantu
aniołki. Jeden z nich trzyma wpisany w trójkąt napis TRINITAS, oznaczający
Trójce Świętą
, natomiast drugi unosi koło z napisem AETERNITAS, co symbolizuje wieczność. Pomiędzy nimi, w kartuszu ujętym łańcuchem orderu Złotego Runa, znajdują się herby Polski, Litwy, Szwecji, Gotlandii i Wazów. Niżej na podtrzymywanej przez dwa aniołki karcie widnieje napis: IOANES CASIMIRUS D[ei] G[ratia] REX POL[oniae] MAG[nus] DUX LITH[uniae] RUS[siae] PRUS[siae] MAS[oviae] SAM[ogitiae] LIV[oniae] SMOL[ensciae], CZER[nichoviae] NEC NON SVEC[orum] GOTT[orum] VAND[alorum] Q[ue] HAEREDITARIUS REX (Jan Kazimierz, z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Inflancki, Smoleński, Czernihowski oraz dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów). Na wyższych kwaterach drzwi umieszczono na tle splotów liści akantu bawiące się aniołki. W lewym polu jeden z nich depcze
insygnia
, leżącą na poduszce, a jednocześnie puszcza bańki mydlane. Dwa kolejne unoszą banderolę z napisem
MEMENTO MORI
oraz palmę (symbol nieśmiertelności) i płonącą pochodnie (symbol wiecznego życia). W dolnym rogu prawej kwatery górnej mieści się czaszka, z której oczodołów pełzną węże. Na niej ustawiona jest klepsydra ze skrzydłami. Poniżej znajduje się otwarta księga z napisem: STATOTUM EST HOMINIBUS SEMEL MORI. W dolne pola wypełniają dwa szkielety, depczące atrybuty władzy, wplecione w liście akantu. Jeden z nich rozrywa
koronę
, a drugi unosi dwie czaszki. W połowie pól widnieje napis: OMINA AEQUAT. Po drugiej stronie krat, na poziomej belce, znajduje się splot liści akantu z napisem MICHAEL WEINHOLD GEDANENSIS FECIT GEDANI ANNO 1673. Ponadto w
tympanonie
umiejscowiony jest analogiczny herb z napisem ANNO DOMINI MDCLXXIII EPISCOPATU TRZEBNICIANO.
Wnętrze obiektu wyłożone jest
marmurem
dębnickim i kieleckim. Posadzkę wykonano również z marmuru. W narożach dolnej części ścian znajdują się jedno- i dwustronne pilastry jońskie, którymi podzielono także każdą ze ścian na pola. Obramione archiwoltami ściany tarczowe wypełniają
stiukowe
girlandy
owocowe, umieszczone w środkowym występie, ujętym
wolutami
po bokach. W części dolnej, w środkowym polu ściany wschodniej wznosi się wczesnobarokowy drewniany
ołtarz
, którego
mensę
przykrywa marmurowe
antepedium
. W ołtarzu obraz Wniebowzięcie Matki Boskiej, a po jego bokach, w zamkniętych złoconą
konchą
niszach, nakrytych segmentowanym naczółkiem, stoją figury aniołów. W
niszach
części wschodnich przy ścianie północnej i południowej stoją natomiast drewniane posągi Męstwa i Roztropności – symbol cnoty idealnych władców. Przyozdobiono je wyrzeźbionymi w alabastrze draperiami z pękami owoców, główkami
putt
oraz
ornamentem
małżowinowo-chrząstkowym
. Pozostałe pola ściany południowej i zachodniej zapełniono w dwóch sferach marmurowymi w ramach z brązu,
epitafiami
: Zygmunta III i Jana Alberta, Władysława IV i Karola Ferdynanda, Jana Kazimierza i Aleksandra Karola. W zachodnim polu ściany północnej znajduje się wejście, a nad nim tablica, poświęcona bpowi Janie Prandocie, na niej napis: OSSA VENERABILIS SERVI DEI IOANNIS PRANDOTHAE EPISCOPI CRACOVIENSIS. W
pendentywach
umieszczono płaskorzeźby, przedstawiające
czterech ewangelistów
. W obramionym marmurowymi
gzymsami
bębnie znajdują się owalne pola, również otoczone marmurową ramą. Wypełniają je pięć okien oraz trzy malowidła, wyobrażające sceny Zwiastowanie, Chrystus w Ogrojcu i Wniebowzięcie. Między nimi ustawiono na postumentach rzeźbione aniołki podtrzymują kwiatową girlandę, wiszącą nad wspomnianymi polami. Dzielące kopułę na cztery części grunty zdobią stiukowe
arabeski
z aniołkami oraz ich uskrzydlonymi główkami, a także girlandami kwiatowymi. W polach między gruntami malowane sceny: Ofiarowanie Marii w świątyni, Zaślubiny, Nawiedzenie i Oczyszczenie, ozdobione ornamentem małżowinowo-chrząstkowym. W latarni przedstawiono wirująca
rozetę
.
Bibliografia
- Kuczman Kazimierz: Wzgórze Wawelskie. Przewodnik. Wydanie 2 Kraków 1988.
- Rożek Michał: Krakowska katedra na Wawelu. Przewodnik dla zwiedzających. Wydanie 3 Kraków 1989.
- Rożek Michał: Katedra Wawelska w XVII wieku. Wydanie 1 Kraków 1979 .