Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce, Kościół neounicki w Polsce –
katolicki
Kościół wschodni
działający na terenie
Polski
, który posługuje się w swojej liturgii
rytem bizantyjskim
synodalnym zwanym bizantyjsko-słowiańskim.
Historia
Geneza neounii
Powstanie
obrządku
neounickiego związane było z próbą odnowienia na terenach dawnego
zaboru rosyjskiego
Kościoła unickiego
, zlikwidowanego przez władze carskie na tzw.
ziemiach zabranych
w
1839
roku, a na
Podlasiu
i
Chełmszczyźnie
w
1875
roku.
Drugim ważnym powodem jego rozwoju była misja katolicka w
Rosji
, na
Polesiu
,
Dalekim Wschodzie
oraz w
Mandżurii
, której celem było przejęcie do
unii
z Rzymem wiernych
Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego
, pozbawionych kapłanów po
I wojnie światowej
, oraz istnienie od początku
XX
wieku rosyjskich wspólnot religijnych rytu bizantyjskiego sympatyzujących z
katolicyzmem
.
Podstawą
prawno-kanoniczną
tych poczynań była instrukcja papieża
Piusa X
dla
misjonarzy
i
katechetów
Nic nie dodawać, nic nie ujmować, nic nie zmieniać (
łac.
Nec plus, nec minus, nec alitur), która oznaczała, że rosyjscy
konwertyci
z prawosławia powinni posługiwać się rytem bizantyjskim synodalnym ukształtowanym w Cesarstwie Rosyjskim pod wpływem
XVIII
wiecznych
dekretów
Świętego Synodu
Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i nie wolno ich zmuszać do wyboru między obrządkiem łacińskim a obrządkiem bizantyjsko-ukraińskim.
Początki neounii w Polsce
Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego powstał w Polsce w latach dwudziestych
XX wieku
w konsekwencji wzmożonego zainteresowania wschodem Europy, jakie dało się zauważyć w Kościele katolickim po I wojnie światowej. Zwolennikiem i organizatorem tej wspólnoty w
Rzeczypospolitej Polskiej
był
ordynariusz
siedlecki
Henryk Przeździecki
, który wykorzystał stanowisko
Stolicy Apostolskiej
w sprawie ewangelizowania
prawosławnych
i otrzymał na ten cel w
1923
roku od
papieża Piusa XI
instrukcję Zelum Amplitudinis. Na jej podstawie biskup podlaski sprawował władzę jurysdykcyjną nad nowym obrządkiem i jego duchownymi. On też w
1924
roku sprowadził do Polski zakon
jezuitów
obrządku wschodniego, których osiedlił w Albertynie koło
Słonima
. Tam została erygowana pierwsza parafia neounicka. Z czasem podobne pełnomocnictwa uzyskali także inni biskupi kresowi – wileński, piński, łucki i lubelski. Oni też w swoich diecezjach zaczęli organizować ośrodki neounii.
W momencie rozpoczęcia akcji neounijnej propagujący ją biskupi liczyli na powrót do katolicyzmu byłych wyznawców obrządku unickiego na Podlasiu i Chełmszczyźnie, którzy zostali zmuszeni przez carat do przejścia na
prawosławie
. W dwudziestoleciu międzywojennym pamięć o tych wydarzeniach była nadal żywa, istniało tez wiele cerkwi należących dawniej do unitów razem z całych ich pierwotnym wyposażeniem. Nadzieje na sukces akcji zwiększała jeszcze wewnętrzna słabość Kościoła prawosławnego na terenie Polski[2].
Kościół neounicki w II RP
W latach dwudziestych część wiernych 10 parafii
prawosławnych
na
Podlasiu
zdecydowała się odnowić unię z
Kościołem katolickim
. Z uwagi jednak na to, że parafie te w swojej liturgii używały obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, a nie jak reszta grekokatolików w Polsce rytu bizantyjsko-ukraińskiego postanowiono, że nowe wyznanie pozostanie przy swoich dotychczasowych tradycjach. Duże znaczenie dla przyjęcia takiego rozwiązania odegrała niechęć, jaką darzono Kościół greckokatolicki w pewnych kręgach duchowieństwa rzymskokatolickiego oraz władz polskich. Widziano bowiem w nowym wyznaniu możliwość ukrainizacji neounitów, czego starano się, z powodów politycznych, za wszelką cenę uniknąć[3][4]. Tym samym neounici nie weszli w skład
Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego
, a opiekę nad nimi przejął Kościół rzymskokatolicki.
Pod koniec 1927 roku było już 14 parafii obsługiwanych przez 28 księży i skupiających ok. 20 000 wiernych. Do 1939 roku powstało 47 parafii.
Kler
neounicki liczył: 1 biskupa, 39 księży i 31 zakonników. Od 1927 roku jezuici albertyńscy dzięki pomocy biskupa
Adolfa Szelążka
prowadzili seminarium duchowne, które w 1932 roku przekształcono w Papieskie Seminarium Wschodnie z siedzibą w Dubnie (do 1939 wykształciło ono 21 kapłanów[5]). Podobną instytucją w diecezji podlaskiej była sekcja unijna w Seminarium Duchownym w Janowie Podlaskim. Istniało też seminarium neounickie w Wilnie. Powstały nowe odłamy męskich zakonów katolickich, które posługiwały się rytem wschodniosłowiańskim. Byli to: jezuici,
studyci
,
bazylianie
,
redemptoryści
,
kapucyni
i oblaci. Utworzono także żeńskie zgromadzenia zakonne dla neounitów.
Początkowo kler neounicki stanowili księża
konwertyci
, którzy przeszli z prawosławia na katolicyzm. Z czasem zaczęło jednak przybywać duchownych katolickich wyświęconych dla nowego rytu, co miało związek z wytycznymi z Kongregacji dla Kościoła Wschodniego, nakazującej ostrożność w stosunku do nowoprzyjmowanych byłych duchownych prawosławnych. W
1931
roku obrządek bizantyjsko-słowiański uzyskał własnego biskupa. Z woli Stolicy Apostolskiej został nim
redemptorysta
,
Mikołaj Czarnecki
. Nie uzyskał on jednak jurysdykcji nad neounią, gdyż rząd polski nie wyraził zgody na utworzenie takiego kościoła katolickiego z powodu nie wyszczególnienia go w
Konkordacie z 1925 roku
. Innym powodem była niechęć władz polskich dla szerzenia się neounii, postrzeganej jako instytucja działająca na korzyść ruchu narodowego
Białorusinów
i
Ukraińców
[6]. Biskup ten był więc tylko wikariuszem apostolskim.
Poważnym utrudnieniem dla akcji neounii był również niejednoznaczny stosunek do niej wśród biskupów rzymskokatolickich: wielu z nich uważało za sensowną i trwałą jedynie konwersję na obrządek łaciński[7]. Z kolei wielu misjonarzy, pragnąc zwiększyć ilość przyjmujących neounię, posługiwała się w swojej pracy określeniami typu katolicki Kościół prawosławny i zacierała wszelkie różnice między obydwiema organizacjami kościelnymi[7]. W dużej mierze zawiodły oczekiwania na masowe powroty byłych unitów i ich potomków do katolicyzmu: wielu z nich, niezależnie od okoliczności przyjęcia prawosławia, uważało się za zakorzenionych w tej wierze. Nowy obrządek stał się kilkakrotnie przyczyną konfliktów związanych z własnością konkretnych obiektów sakralnych: cerkwi, cmentarzy, budynków parafialnych czy dzwonnic. Zatargi takie miały miejsce we wsiach: Cechów,
Dubeczno
, Humaniszcze, Gubcze,
Jeziory
,
Kuraszew
, Starokornin, Ołpień,
Zabłocie
i
Kostomłoty
[8].
II wojna światowa
W okresie II wojny światowej władze III Rzeszy i Związku Radzieckiego rozpoczęły likwidacje struktur Kościoła katolickiego rytu bizantyjsko-słowiańskiego na ziemiach polskich. Wierni byli traktowani jako prawosławni i włączani administracyjnie wraz z parafiami do Cerkwi prawosławnej.
Kościół neounicki w PRL
Po
II wojnie światowej
i zmianie granic parafie neounickie na terenie
ZSRR
zostały oficjalnie skasowane. Z parafii, które znalazły się w granicach Polski po
1945
roku przetrwały tylko cztery: w
Kostomłotach
, w
Kodniu
, w
Połoskach
i w
Pawłowie Starym
. Oprócz jednej w
Kostomłotach
, gdzie miejscowy proboszcz
Aleksander Przyłucki
postanowił pozostać przy tradycji rytu bizantyjsko-słowiańskiego i nie wprowadził
liturgii łacińskiej
reszta przestała istnieć do lat sześćdziesiątych
XX
wieku. Od
1957
roku opiekę biskupią nad tą niewielką wspólnotą sprawował jako
ordynariusz warszawski
kardynał
Stefan Wyszyński
, a po nim
kardynał
Józef Glemp.
W latach 80. XX wieku podjęta została próba odrodzenia na ziemiach polskich katolickiego życia klasztornego w obrządku bizantyjsko-słowiańskim. Przy aprobacie
Prymasa Polski
,
Józefa Glempa
, przybyli z
USA
dwaj
mnisi greckokatoliccy
podlegający jurysdykcji biskupa
diaspory
białoruskiej,
Włodzimierza Tarasewicza
, którzy osiedlili się w
Ujkowicach
pod
Przemyślem
. Z powodu jednak konfliktu z miejscową społecznością oraz
ordynariuszem przemyskim
,
Ignacym Tokarczukiem
zakonnicy ci w
1994
roku odeszli z kościoła katolickiego i założony przez siebie
monaster św. Cyryla i Metodego
oddali pod jurysdykcję
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego
.
Poza tym w
1985
roku przy
parafii neounickiej w Kostomłotach
powstał
dom zakonny
żeńskiego zgromadzenia
Małych Sióstr Jezusa
oraz w latach
1998
-
2007
działał dom zakonny
marianów
, którego przełożonym był
archimandryta
Roman Piętka
.
Kościół neounicki w III RP
Cerkiew neounicka św. Nikity Męczennika w Kostomłotach
Obecnie w Polsce w obrządku neounickim jest ochrzczonych około 300 wiernych. Jedynym kapłanem obrządku w Polsce jest emerytowany duchowny,
archimandryta
Roman Piętka
. Poza nim liturgię w rycie bizantyjsko-słowiańskim sprawuje jeszcze kilku kapłanów birytualistów – jednym z nich jest obecny
proboszcz
w Kostomłotach,
ksiądz
Zbigniew Nikoniuk
.
Kościół neounicki w Polsce posiada jedną parafię, licząca około 120 wiernych, która znajduje się w miejscowości
Kostomłoty
. Od
2007
roku opiekę biskupią nad
parafią kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego
w
Kostomłotach
sprawuje jako delegat apostolski,
biskup siedlecki
Zbigniew Kiernikowski
[9].
Obrządek
Ryt bizantyjsko-słowiański posługuje się synodalnym obrządkiem rosyjskim z uwzględnieniem dogmatyki katolickiej; ta wersja rytu bizantyjskiego określana jest w Kościele katolickim jako recensio vulgata. W
ekteniach
wspominane jest imię
papieża
; zaś w
Credo
nie umieszcza się dodatku
Filioque
.
Zachowane zostały prawosławne zasady odnoszące się do architektury cerkwi oraz stroju osób duchownych. Językiem liturgicznym jest
język cerkiewnosłowiański
.
Instrukcja Zelum Amplitudinis szczególnie podkreśliła wagę zachowania wschodnich tradycji religijnych bliskich ludności należącej do obrządku bizantyjsko-słowiańskiego[10]. W kontaktach duchownych z wiernymi oraz w kazaniach początkowo używany był jedynie
język rosyjski
, co wiązało się z narodowością pierwszych misjonarzy i konwertytów oraz z przekonaniem o powszechnej znajomości tego języka wśród wiernych. W miarę wzrostu liczby członków wspólnoty i księży w użycie zaczęły wchodzić również
język ukraiński
,
język białoruski
oraz
język polski
[11].
Na konferencji rzymskokatolickich biskupów diecezji
kresowych
z
9 listopada
1926
roku wydano szczególne zalecenie posługiwania się w homiliach i pracy misyjnej jedynie językiem używanym na co dzień przez daną społeczność[12]. Wskazanie to potwierdziła w 1937 roku Kongregacja Kościołów Wschodnich[12].
Po II wojnie światowej w miejsce
kalendarza juliańskiego
w Kościele katolickim obrządku bizantyjsko-słowiańskiego wprowadzony został
kalendarz gregoriański
.
Zwierzchnicy Kościoła neounickiego w Polsce
W okresie międzywojennym Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce z uwagi na nieprzychylne stanowisko rządu polskiego wobec neounii pozbawiony był jurysdykcji nad własnymi wiernymi. Rzeczywistą i całkowitą jurysdykcję nad nimi sprawowali biskupi ordynariusze diecezji rzymskokatolickich:
łuckiej
,
pińskiej
,
siedleckiej
,
wileńskiej
i
lubelskiej
[13].
W
1930
roku powołany został przez Stolicę Apostolską urząd ordynariusza dla katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, który objął generał zakonu marianów,
Piotr Buczys
. Sprzeciw rządu polskiego dla tej nominacji spowodował, że biskup obrządku nie miał realnej jurysdykcji w Polsce i opiekował się faktycznie tylko Rosyjskim Kościołem Greckokatolickim.
W związku z zaistniałą sytuacją papież
Pius XI
powołał w
1931
r. w Polsce wizytatora apostolskiego dla wiernych katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w rzymskokatolickich diecezjach: łuckiej, pińskiej, podlaskiej, wileńskiej i lubelskiej. Został nim kapłan obrządku bizantyjsko-ukraińskiego i zakonnik ze zgromadzenia redemptorystów,
Mikołaj Czarnecki
.
Po II wojnie światowej kompetencje biskupów diecezjalnych wobec neounitów przejął delegat apostolski, którym w latach
1946
-
1964
był każdorazowo
Prymas Polski
. W 1964 r. Stolica Apostolska powołała na terenie Polski ordynariat dla wiernych katolickich obrządków wschodnich. Ordynariuszami katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce w latach 1964-2007 byli rzymskokatoliccy
arcybiskupi metropolici warszawscy
. W 2007 r. po przejściu na emeryturę
Józefa Glempa
, Stolica Apostolska nie mianowała nowego ordynariusza dla neounitów[14]. W to miejsce wprowadzono stanowisko delegata apostolskiego ds. parafii greckokatolickiej w Kostomłotach. Objął je ordynariusz siedlecki,
Zbigniew Kiernikowski
.
Cerkwie neounickie w Polsce
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Horodle
Cerkwie poneounickie w Polsce
Dawna cerkiew neounicka Świętego Ducha w Kodniu
- Cerkiew św. Paraskewii w
Dokudowie
– obecnie rzymskokatolicki kościół parafialny św. Praksedy w Dokudowie.
-
Cerkiew Świętego Ducha
w
Kodniu
– obecnie kościół filialny parafii rzymskokatolickiej św. Anny w Kodniu.
-
Cerkiew św. Paraskewii
w
Holi
– obecnie cerkiew filialna św. Antoniego Peczerskiego parafii prawosławnej Podwyższenia Krzyża Pańskiego w
Horostycie
.
- Cerkiew św. Jana Apostoła i Ewangelisty w
Starym Bublu
– obecnie kościół filialny rzymskokatolickiej parafii św. Antoniego Padewskiego w
Gnojnie
.
- Cerkiew Świętej Trójcy w
Połoskach
– obecnie rzymskokatolicki kościół parafialny Świętej Trójcy w Połoskach.
-
Cerkiew św. Jana Teologa
w
Terespolu
– obecnie prawosławna cerkiew parafii św. Jana Teologa w Terespolu.
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Kostomloty.com
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, Warszawa 1989, , s.407-408
- ↑ F. Rzemieniuk, Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Neounia, Lublin 1999.
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, op.cit., s.408
- ↑ ks. J. Krętosz, Wschodnie katolickie obrządki w Polsce, Katowice 2008, s.67
- ↑ J. Krętosz, op.cit., s.67
- ↑ 7,0 7,1 M. Papierzyńska-Turek, op.cit., s.415
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, op.cit., s.417
- ↑
Opoka.org
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, op.cit., s.409
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, op.cit.,s.409
- ↑ 12,0 12,1 M. Papierzyńska-Turek, op.cit., s.410
- ↑ Michał Wójciuk, Specyfika organizacji i zarys charakteru Cerkwi katolickiej obrządku bizantyjsko-słowiańskiego o liturgicznej tradycji synodalnej na wschodnich ziemiach II Rzeczpospolitej w latach 1924-1939, Materiały Koła Naukowego Historyków Studentów UMCS, Nr 7, Lublin 2003. ISSN 1505-8530
- ↑ Arcybiskup metropolita warszawski używa jednak nadal tytułu ordynariusza dla wiernych katolickich obrządków wschodnich pozbawionych własnego biskupa.
Bibliografia
- Małgorzata Moroz.
Krynica w państwie polskim do sierpnia 1925
. Białystok 2001
- Zbigniew Nikoniuk. Kostomłoty droga ku jedności.
- Mirosława Papierzyńska-Turek. Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939. Warszawa 1989.
- Florentyna Rzemieniuk. Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Neounia. Lublin 1999.
- Hieronim Wyczawski. Ruch neounijny w Polsce w latach 1923-1939. Studia Theologica Varsaviensia nr 8/1970, z.2
Linki zewnętrzne