Katedra ormiańska pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Lwowie (
ukr.
Вірменський кафедральний собор Успіння Пресвятої Богородиці ) - jeden z najstarszych i najcenniejszych zabytkowych kościołów
Lwowa
, do
1945
katedra
katolicka obrządku ormiańskiego
pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
Historia
1356 - 1630
W historii Lwowa ważną rolę odgrywała kolonia ormiańska. Pierwsi Ormianie osiedli we Lwowie jeszcze przed lokacją miasta. Lwów pośredniczył w międzynarodowym handlu zwanym
lewantyńskim
. Na jego obszarze działali kupcy greccy, żydowscy, włoscy i ormiańscy. Kolonie tych ostatnich były rozsiane w wielu miastach, poza Lwowem m. in. w Zamościu, Tarnopolu i Kamieńcu Podolskim.
We Lwowie Ormianie mieszkali początkowo w obrębie przyznanej im ulicy, w północnej części miasta lokacyjnego. Później, w miarę wzrostu zamożności i polonizacji wychodzili poza swój pierwotny teren zamieszkania.
We Lwowie powstało kilka kościołów ormiańskich, m. in. św. Anny, św. Jakuba z Nisibis i św. Krzyża. Dwa pierwsze zostały zburzone w XIX w., trzeci przejęli teatyni a od nich księża misjonarze.
Pierwsza świątynia na miejscu obecnej katedry była drewniana i powstała, według tradycji, jeszcze w XII w. Pierwsze wzmianki o rozpoczęciu budowy drewnianej świątyni pochodzą z 1183[1]). Istniała ona na pewno w II poł. XIII w. W 1353 spłonęła w wyniku najazdu Litwinów.
W latach 1356–1363 włoski budowniczy Dorchi, zwany z niemiecka Doringiem, zbudował niewielką świątynię. Jej fundatorami byli Ormianie spoza Lwowa: Jakub syn Szachinszacha, obywatel
Kaffy
i Panos (lub Panas), syn Abrahama z Gazaratu. Architekt Dorchi również pochodził z genueńskich kolonii na Krymie i był dobrze obeznany z architekturą włoską i ormiańską, jak również z tradycją architektury bizantyjskiej. Czas budowy i imiona fundatorów murowanej cerkwi p.w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny podaje dokument erekcyjny wystawiony 30 sierpnia 1363[1].
Powstała budowla nawiązywała stylem do architektury kolonii ormiańskich na Krymie. Widoczne też były wpływy grecko-bizantyjskie. Jako materiału budowlanego użyto kamienia ciosanego, spajanego wapnem. Do elementów przejętych z rodzimej architektury należały:
apsyda
boczna, wnęki w ścianach bocznych o charakterystycznym, klinowatym kształcie i system dekoracyjnych, ślepych arkad, stanowiących element zdobniczy zewnętrznych ścian budowli sakralnych Armenii. Katedrę zbudowano na planie
krzyża równoramiennego
[2]. Była to świątynia w typie
bazyliki
,
trzynawowa
z
transeptem
, o wymiarach 15 x 12,5 m. Nawa środkowa miała 5 m szerokości, nawy boczne po 1,7 m. Grubość murów wynosiła 1,4 m[1]. Na zamknięciu każdej z naw były apsydy. Na
skrzyżowaniu
nawy głównej z transeptem wzniesiono
kopułę
wspartą na dwunastobocznym
bębnie
. Ściany oblicowano
ciosem
a dach pokryto płytami kamiennymi. Od frontu zbudowano niewielki
przedsionek
, tzw. dżamadun. Wysmukłość sylwetki katedry uległa w ciągu kilkuset lat zatarciu po podniesieniu się poziomu otaczających ją ulic. Ornamentyka budowli zachowała motyw winnej latorośli, tak powszechny w armeńskim budownictwie; zdradza też wpływy seldżuckie i perskie. Wnętrze było bogato
polichromowane
. Część malowideł przetrwała do XX w.
Katedra po wybudowaniu stała się ośrodkiem biskupstwa ormiańskiego. Pierwszym biskupem został Grzegorz, mianowany na to stanowisko przez katolikosa Mesroba I w 1364 i zatwierdzony przez
Kazimierza Wielkiego
w 1367.
Ok. 1437 wokół naw bocznych wybudowano krużganki arkadowe, usytuowane symetrycznie od północnej i południowej strony świątyni, zbiegające się z
narteksem
(dżamadunem). Pod posadzką krużganków, jak i w podziemiach katedry, chowano zasłużonych przedstawicieli gminy - duchownych i świeckich[1].
Pierwotna wieża katedralna spłonęła podczas pożaru Lwowa w 1527. Nowa postanowił wybudować Andrzej z Kaffy. Wynajął on w tym celu architekta Piotra Krassowskiego, który w latach 1570-1571 wzniósł trzykondygnacyjną wieżę-dzwonnicę. Pod koniec XVI w. Piotr Barbon wybudował
zakrystię
.
1630 - 1945
W 1630 biskup ormiański Lwowa,
Mikołaj Torosowicz
zawarł unię z Rzymem. W tym samym roku W tym samym roku postanowił on znacznie rozbudować świątynię według projektu lwowskiego architekta Wojciecha (Alberta) Kielara. Do starego XIV-wiecznego kościoła dobudowana została od strony zachodniej niska, długa na 11 m nawa. Wraz z rozbudową abp Torosowicz odpowiednio wyposażył katedrę, dostosowując ją do nowego obrządku liturgicznego. Powstała barokowa ambona, nowy tron biskupi, drewniane, bogato zdobione ławy i ołtarze[1].
W roku 1690 założono żeński klasztor podlegający regule św. Benedykta z zachowaniem obrządku ormiańskiego. Klasztorne zabudowania zamknęły północny dziedziniec od ulicy Ormiańskiej Niższej. W końcu XVII w. arcybiskup Wartan Hunanian wzniósł na wschodnim dziedzińcu nowy dom na rezydencję dla siebie i następców. Rezydencja została przybudowana do wieży-dzwonnicy i budynku ormiańskiego sądu "hucu", zamykając w ten sposób wschodni dziedziniec i tworząc między katedrą, dzwonnicą i pałacem dość obszerny plac[1].
W 1723-1731 przeprowadzono gruntowny remont świątyni (wymuszony ogromnym pożarem, który wybuchł 16 sierpnia 1712); podwyższono wówczas sklepienia nawy głównej i zbudowano przedsionek o trzech kopułkach. Prace budowlane sfinansował dyrektor sądów ormiańskich we Lwowie Krzysztof Augustynowicz, brat arcybiskupa
Jana Tobiasza Augustynowicza
. Wnętrze świątyni otrzymało wówczas bogate, barokowe wyposażenie, na które składało się jedenaście ołtarzy, ambona, tronu biskupi, ławy i konfesjonały[1]. Fundator zlecił też ustawienie na dziedzińcu przykatedralnym kolumny z figurą
św. Krzysztofa
, dłuta nadwornego artysty książąt Wiśniowieckich, Christiana Seynera. Dziedziniec ten stał się w przeciągu wieków miejscem pochówku kolejnych arcybiskupów ormiańskich.
W 1755 powstała nowa polichromia wnętrz świątyni wykonana w stylu późnobarokowym[1].
W 1778 biskup-koadiutor archidiecezji lwowskiej obrządku ormiańskiego i późniejszy arcybiskup
Jakub Walerian Tumanowicz
zlecił wybudowanie nowych
stalli
kapłańskich.
W 1862 roku arcybiskup
Grzegorz Michał Szymonowicz
w porozumieniu z kapitułą postanowił na nowo odmalować i ozdobić nowoczesnymi malowidłami wnętrze świątyni. Polichromię wykonał dekorator teatralny, Jan Düll[1].
W XIX w. odrestaurowano
hełm
wieży.
XX-wieczna modernizacja
Gdy w 1901 zmarł arcybiskup Izaak Isakowicz, jego następcą został kanonik katedralny,
Józef Teofil Teodorowicz
. Postanowił on dokonać gruntownej rekonstrukcji, przebudowy i odnowienia świątyni. W 1905 teoretyk sztuki
Jan Antoniewicz-Bołoz
sporządził projekt wzmocnienia murów i ozdobienia z zewnątrz trzech absyd wschodnich. Projekt ten został zrealizowany w latach 1905-1906[1].
Najważniejszym zadaniem była rozbudowa świątyni w stronę ul. Krakowskiej i dobudowa nowej części zachodniej. Sporządzenie projektu rozbudowy arcybiskup powierzył krakowskiemu architektowi,
Franciszkowi Mączyńskiemu
.
W 1908 rozpoczęto rozbudowę katedry i przebudowę jej wnętrza; zmieniono też część wewnętrznego wystroju. W ciągu dwóch lat dobudowano nową, sięgającą ul. Krakowskiej część świątyni. Na kompleks ten składało się pomieszczenie oparte na planie kwadratu, przekryte kopułą wspartą na trompach, zwieńczoną
latarnią
zakończoną szklanym daszkiem ozdobionym
witrażem
według projektu Karola Maszkowskiego. W czaszy kopuły umieszczono malowidła ścienne, wykonane według projektu Maszkowskiego, stylizowane na starochrześcijańskie mozaiki przedstawiające Chrystusa w otoczeniu aniołów i baranków. Chór organowy ozdobiono ażurową balustradą podpartą sześcioma
kroksztynami
. Do tego pomieszczenia dobudowano w kierunku ul. Krakowskiej przedsionek, którego górna, zamknięta galeria stanowiła przedłużenie chóru organowego[1]. Wewnątrz najstarszej części katedry zbito stare tynki a odkryte średniowieczne malowidła poddano konserwacji. W latach 1912-1913 kopułę i pendentywy XIV-wiecznej części katedry ozdobiła mozaikowa kompozycja "Trójca Święta" i cztery postacie "Personifikacji Cnót", wykonane przez firmę Gianese z
Murano
koło
Wenecji
według projektu
Józefa Mehoffera
[3]. Mozaikę ufundowaną przez Aleksandra Krzemunowicza, sprowadzono do Lwowa na krótko przed wybuchem
pierwszej wojny światowej
.
Miał to być pierwszym etap realizacji tego projektu Mehoffera, jednak I wojna światowa, upadek Austro-Węgier, powojenny kryzys ekonomiczny i stały brak pieniędzy uniemożliwiły jego dalszą realizację[3].
W 1912 roku w nawie głównej katedry zainstalowano drewniany
plafon
wykonany według projektu Franciszka Mączyńskiego. Jego konstrukcja składała się z szeregu sześciokątnych, dużych, masywnych
kasetonów
o potężnych ramach. Kasetony ozdobiono złoconymi i fantazyjnie wygiętymi elementami, przypominającymi mauretańskie arabeski, ze zwisającymi ku dołowi złoconymi stalaktytami[4].
W 1923 wznowiono prace nad przebudową katedry. Na polecenie arcybiskupa projekt przebudowy dawnego skarbca na nową kaplicę p.w. Przenajświętszego Sakramentu opracował architekt Witold Rawski[4].
Wnętrze katedry ormiańskiej z malowidłami Jana Henryka Rosena
Zadanie wykonania nowej dekoracji malarskiej otrzymał młody, nikomu nie znany we Lwowie malarz z Warszawy,
Jan Henryk Rosen
. W latach 1925-1927 realizując swoje pomysły i wskazówki arcybiskupa, Rosen stworzył w nawie głównej unikatowe malowidła składające się z monumentalnych kompozycji. Wykonanie tych malowideł było szczególnie trudne z uwagi na asymetryczny układ okien i pilastrów, a także z powodu słabego oświetleniem katedry[5].
W latach 1927-1929 katedra otrzymała nowe wyposażenie: ołtarz główny, tron biskupi i ambonę. Elementy te zostały wykonane na początku XX w. dla nieistniejącego dziś
soboru św. Aleksandra Newskiego w Warszawie
, zbudowanego w latach 1894-1914 i rozebranego w latach 1924-1926 na polecenie władz odrodzonej Polski. Po rozbiórce elementy wyposażenia soboru trafiły do innych świątyń i muzeów. Wspomniane: ołtarz główny, tron biskupi i ambona trafiły do katedry ormiańskiej jako dar Ministerstwa Robót Publicznych. Projekt ich adaptacji do wnętrza katedry wykonał inżynier-architekt, profesor Politechniki Lwowskiej
Witold Minkiewicz
; on też zaprojektował nową aranżację wnętrza i zbudował balustradę wokół ołtarza.
Usunięto jednocześnie dawne, barokowe wyposażenie katedry z wieloma drewnianymi ołtarzami, które przeniesiono do innych kościołów, m.in. do kościoła w Przedrzymiechach koło
Żółkwi
i do
kościoła poreformackiego w Rzeszowie
.
W latach 1928-1929 Jan Henryk Rosen w prezbiterium kontynuował pracę nad wystrojem malarskim świątyni ormiańskiej. Uwzględniając wymagania kultu, warunki architektoniczne i oświetlenie wykonał on na ścianie centralnej absydy fresk "Ustanowienie Przenajświętszego Sakramentu", będący tłem głównego ołtarza, a zarazem najważniejszym akcentem całej dekoracji Katedry[5].
Rekonstrukcja i ozdabianie wnętrz katedry zakończyła się w zasadzie w latach 30. XX w. W rezultacie długoletniej pracy świątynia otrzymała jednolity wystrój, łączący fragmenty staroormiańskiej architektury, ornamentyki i malarstwa z nowoczesną stylistyką. Brak funduszy nie pozwolił na realizację wszystkich planów abpa Józefa Teodorowicza. Zmarł on 4 grudnia 1938. Jego śmierć arcybiskupa Teodorowicza oznaczała koniec pewnej epoki w dziejach kościoła ormiańskiego we Lwowie[6].
Arcybiskupstwo ormiańskie było do 1945 jednym z trzech katolickich arcybiskupstw z siedzibą we Lwowie.
1945 - 2000
Po
drugiej wojnie światowej
władze
ZSRR
zlikwidowały struktury kościoła ormiańskokatolickiego. 26 listopada 1945 aresztowano administratora archidiecezji, wikariusza kapitulnego, ks. infułata Dionizego Kajetanowicza i trzech innych księży[6]. Niemal wszyscy Ormianie wyjechali do Polski, a w 1946 katedrę zamknięto i przekazano jako magazyn Lwowskiej Galerii Obrazów, a później Ukraińskiemu Muzeum Narodowemu. Funkcję tą katedra pełniła do roku 2000.
Powstanie niepodległej
Ukrainy
zmieniło sytuację Ormian i ich katedry.
W październiku 1991
Katolikos Wszystkich Ormian
Wazgen I wysłał do Lwowa archimandrytę (wardapeta) Nathana Oganesiana i mianował go zwierzchnikiem
Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego
na Ukrainie[6]. Jednocześnie starania o zwrot katedry podjęła grupa wiernych
Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego
.
10 stycznia 1997 we Lwowie została oficjalnie ustawiona diecezja Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego na Ukrainie obejmująca Ormian przybyłych na Ukrainę po drugiej wojnie światowej. 15 maja tego samego roku katolikos
Karekin I Sarkisjan
wyświęcił Nathana Oganesiana na biskupa[6].
Katedra w XXI w.
Katedra ormiańska wśród staromiejskiej zabudowy Lwowa (na dalszym planie).
W grudniu 2000 władze przekazały diecezji Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego starą część katedry. 5 stycznia 2001 w wigilię Bożego Narodzenia odbyła się w odzyskanej części świątyni pierwsza od pięćdziesięciu lat msza święta w języku ormiańskim i obrządku wschodnim[6].
W 2001 Ormianie świętowali 1700-lecie przyjęcia chrześcijaństwa. Z tej okazji 25 czerwca katedrę ormiańską we Lwowie odwiedzili papież
Jan Paweł II
i zwierzchnik kościoła ormiańskokatolickiego patriarcha
Nerses Bedros XIX
z
Bejrutu
.
Równocześnie trwały dalsze pertraktacje w sprawie przekazania wiernym całej świątyni. W grudniu 2002 przekazano nawę główną, na wiosnę 2003 - chór i wejście główne od ul. Krakowskiej. Cała świątynia została tym samym odzyskana[6].
W 2003 katedrę odwiedził zwierzchnik Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego
Karekin II Nersisjan
. 18 maja tegoż roku w towarzystwie trzech biskupów kościoła ormiańskiego i licznych dostojnych gości z różnych krajów świata dokonał on ponownego poświęcenia świątyni i odprawił uroczystą mszę świętą. Wśród przybyłych gości byli m. in.: przewodniczący parlamentu ormiańskiego Armen Chaczatrian, prezes Związku Ormian Ukrainy Nver Mchitarian, słynny francuski piosenkarz pochodzenia ormiańskiego
Charles Aznavour
z synem, aktor Armen Dżigarchanian, ambasador Armenii na Ukrainie Gracz Silvanian.
Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego
reprezentował biskup
Augustyn
, natomiast
kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego
– kanclerz archieparchii lwowskiej Mychaił Dymyd i dziekan Jarosław Czuchnyj. Rząd Ukrainy reprezentował kierownik urzędu d/s wyznań Wiktor Bondarenko. W uroczystościach konsekracyjnych wziął też udział były prezydent Ukrainy
Leonid Krawczuk
[7]. Nie zaproszono jednak przestawicieli
polskich Ormian
- dawnych gospodarzy katedry.
W kolejnych latach katedra została objęta projektem rewaloryzacyjnym, realizowanym w ramach Programu
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
„Dziedzictwo Kulturowe”, finansowanym ze środków ministerialnych, które pochodzą bezpośrednio z budżetu
Państwa Polskiego
.
Prace renowacyjne we wnętrzu katedry.
W 2009 prowadzone były prace renowacyjne w katedrze. Ważnym ich etapem było odnawianie dzwonnicy. Na kopule wymieniono blachę miedzianą. Kolorystyka elewacji opracowana została według badań istniejących tynków z wykorzystaniem dawnych technologii. Prace renowacyjne wykonała firma Stella według projektu architektów Zenona Łagusza i Aleksandry Kułyńskiej.
Renowacji poddano też mur od ulicy Ormiańskiej i bramę wejściową, przez którą, po zakończeniu robót na dziedzińcu, prowadzić będzie główne wejście. Prace prowadzone były pod ścisłym nadzorem konserwatorskim.
We wnętrzach w 2009 kontynuowane były prace interwencyjne przy malowidłach Jana Henryka Rosena na ścianie południowej.
Dokonano też renowacji najstarszych polichromii na okiennych skosach w ołtarzowej części katedry. Prace, finansowane w całości przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Polski, wykonał zespół polsko-ukraiński.
Prace renowacyjne w katedrze kontynuowano w 2010 roku[8].
Architektura
Zespól budowli, w skład którego wchodzi katedra jest położony w obrębie ulic: Ormiańskiej, Krakowskiej i Łesi Ukrainki (przed 1945 – Skarbkowskiej).
Katedra składa się z trzech części:
Część najstarsza
Najstarsza część katedry z krużgankiem.
Część najstarsza, średniowieczna (XIV w.) została zbudowana w stylu wschodnioormiańskim, i rozciąga się od apsydy do ambony. Z zewnątrz ma okładzinę z kamienia ciosowego. Cztery pokryte wschodnim ornamentem filary dzielą ja na trzy nawy,
transept
i
prezbiterium
zamknięte półkolistą
apsydą
. Z boków prezbiterium znajdują się dwie kaplice również zamknięte apsydami. Apsydy z zewnątrz pokryte są arkadami wspartymi na cienkich kolumnach. W 1908 gzyms i obramienia okien udekorowane zostały ornamentem.
Na dachu wznosi się
kopuła
wypełniona glinianymi naczyniami i wsparta na wysokim dwunastobocznym
bębnie
.
Do ściany południowej przylega czteroarkadowy krużganek, w którym znajduje się pierwotny portal wejściowy (dziś zamurowany od wewnątrz).
Podobny krużganek istniał po stronie północnej, ale został zamurowany. Dziś na jego miejscu znajdują się dwie zakrystie. Z zakrystii pierwszej do nawy prowadzi wejscie ujęte w bogato ornamentowany portal, zbudowany w 1671.
Część środkowa
Część środkowa (zachodnia część nawy głównej) powstała w 1630 w wyniku rozbudowy katedry. Została zbudowana w stylu renesansowym. Po XX-wiecznej modernizacji pokrywa ją drewniany,
kasetonowy
strop
, pokryty ornamentem roślinnym.
Część najnowsza
Do obu najstarszych części katedry na początku XX w. dobudowano wyższą hale na rzucie prostokąta tzw. gawit. Od północy przylega do niej kaplica Przenajświętszego Sakramentu, przebudowana w 1924 z dawnego skarbca oraz kruchta, stanowiąca wejscie z dziedzińca północnego. W 1908 od strony zachodniej dobudowano do gawitu kaplicę kopułową z małą kopułą pokrytą dekoracją mozaikową o motywach orientalnych. W kaplicy zbudowano
chór muzyczny
z kamienną balustradą, wsparty na konsolach. Do kaplicy z kolei dobudowano kruchtę, z którą łączy się wejscie główne od ul. Krakowskiej. Nieukończona brama wejściowa i elewacja kruchty od strony ul. Krakowskiej zostały udekorowane ornamentem z rzędów wystających cegieł.
Wystrój wnętrza
Charakterystycznym elementem architektury wnętrza katedry są arkady o łukach ostrych, perskich i w ośli grzbiet, płaskorzeźbione kamienne ornamenty oraz liczne (ok. 100), ormiańskie krzyżyki
wotywne
, tzw.
chaczkary
, z ktorych najstarsze pochodzą z przełomu XIX/XV w.
Malowidła Jana Henryka Rosena
W najstarszej części katedry zachowały się fragmenty fresków z XV i XVI w. Reszta ścian ww wschodniej i środkowej części świątyni pokryta jest
malowidłami ściennymi
Jana Henryka Rosena
z lat 1928-1929 z ornamentyką o motywach ormiańskich.
Kompozycja malowideł podzielona jest na trzy części.
Dolny poziom to monumentalne, wielofigurowe malowidła ujęte w dekoracyjne ramy. Pierwsza kompozycja pod południowym oknem przedstawia "Ścięcie św. Jana Chrzciciela". Przedstawiony on został w towarzystwie pięciu aniołów. Po prawej stronie widnieje postać św. Elżbiety – jego matki w otoczeniu uczniów, przyglądającej się egzekucji syna. Po lewej stronie widnieje postać Heroda. Pod drugim oknem, od południowej strony katedry, znajduje się "Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny" ukazane na tle starożytnej architektury Jerozolimy. W głębi malowidła znalazły się scena Adoracji Dzieciątka Jezus i droga na Golgotę.
Z wyżej opisanymi malowidłami harmonizowały witraże (zniszczone podczas II wojny światowej).
Na poziomie pierwszego okna i nad nim Rosen namalował trzy grupy aniołów. Na poziomie drugiego - figury proroków Ezechiela i Jeremiasza po lewej stronie oraz Sybilli po prawej. Nad oknem przedstawiona została wizja proroka Eliasza - obłok symbolizujący Najświętszą Maryję Pannę. Nad trzecim oknem znajduje się malowidło "Ofiara Abrahama".
Na północnej ścianie nawy, naprzeciw malowidła "Ścięcie św. Jana Chrzciciela", znajduje się wejście do kaplicy Najświętszego Sakramentu. Nad wejściem ustawiono we framudze rzeźbioną w drzewie i posrebrzaną figurę Chrystusa Dobrego Pasterza ("Pastor bonus") będącą dziełem siostry Jana Henryka - Zofii Rosenówny. Nad framugą znajdują się malowidła przedstawiające monumentalne postacie świętych: Błażeja, biskupa ormiańskiego w Sebaste i św. Dyonizego, biskupa ateńskiego, św. Męczennika Pantaleona, św. Achatesa i św. Cyriaka. Po lewej stronie framugi widnieją postacie świętych męczennic: Małgorzaty i Barbary, po prawej - św. Eustachego, św. Wita, św. Erazma. Stylistyką postacie te nawiązują starochrześcijańskich mozaik[5].
"Pogrzeb św. Odilona"
Na tej samej ścianie pod oknem (naprzeciw "Zwiastowania") znajduje się wielka, niezwykła kompozycja "Pogrzeb
św. Odilona
" (962–1049), piątego opata benedyktyńskiego opactwa w Cluny, który ustanowił święto Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny; dlatego na pogrzebie patrona dusz zmarłych w orszaku pogrzebowym wzięły udział duchy zmarłych, niezwykle pomysłowo przedstawionych. Scenę konduktu pogrzebowego tworzą postacie naturalnej wielkości. Na marach spoczywa ciało zmarłego, ubranego w bogato zdobiony ornat i mitrę, z pierścieniem na prawej dłoni. Artysta ukazał orszak z boku: mary niesione przez trzech zakonników. Pierwszy z nich ma opuszczoną głowę, przymknięte oczy. Drugi ma głowę lekko obróconą w prawo i bez zdziwienia patrzy na zjawy trzymające zapalone gromnice. Twarz trzeciego zakonnika, jak i u duchów, jest zasłonięta kapturem. Mnich ten ciałem jeszcze realny i ziemski, w myślach jakby już przebywa w królestwie zmarłych. Zza ich szat wystają nieco ciemniejsze habity pozostałych trzech mnichów, podtrzymujących mary z drugiej strony. Spośród trójki podążającej w kondukcie od strony patrzącego, widoczne są twarze tylko dwóch zakonników. Na czele pochodu kroczy opat w stroju pontyfikalnym, wsparty na pastorale. Z tyłu kondukt zamykają dwaj ministranci. Kompozycja utrzymana jest w tonacji ciemnofioletowej. Pochód przy gwiazdach w asyście duchów wywiera ogromne wrażenie.
Ikonograficzne przedstawienie pogrzebu św. Odilona jest tematem niezwykle rzadkim[5]. Sposób ich namalowania jest zapewne autorstwa Rosena, ale sam ich wygląd i kontekst, w jakim są umieszczone – to cytat z późnośredniowiecznej sztuki burgundzkiej. Pogrzeb św. Odilona jest kompozycją unikalną, wyróżniającą się również pod względem artystycznym a przy tym, chyba najbardziej interesującą i samodzielną kreacją artysty[9].
Pozostałe malowidła nawy głównej
Po prawej stronie okna nad malowidłem jest przedstawiony "św. Krzysztof przenoszący Dzieciątko Jezus przez rzekę", po lewej - "św. Jerzy zabijający smoka".
Nad oknem umieszczona została wielka kompozycja "Święty Idzi". Święty ukazany został jako starzec z ascetyczną twarzą i siwą brodą, ratujący ściganą przez młodych myśliwych sarenkę. Obraz symbolizuje walkę władzy ziemskiej z władzą Bożą i zwycięstwo tej ostatniej.
Nad drzwiami procesyjnymi, po lewej stronie katedry, umieścił Rosen kompozycję "Śmierć św. Katarzyny Aleksandryjskiej", patronki filozofów i uczonych, zamęczonej przez fanatyczny tłum w Aleksandrii w czasach prześladowań chrześcijan. Malowidło ukazuje młode ciało umęczonej niesione przez dwóch aniołów, przedstawione na tle gwiaździstego nieba.
Malowidła w nawie głównej uzupełnia dekoracyjny ornament pokrywający miejsca pomiędzy kompozycjami, tworząc szerokie ramy dookoła obrazów oraz pilastrów. W ornamencie wielokrotnie powtarza się znak krzyża; fantazyjne geometryczno-zwierzęce wzory przechodzą we wzory ormiańskie nawiązujące do dekoracji iluminatorskich manuskryptów[5].
"Ustanowienie Przenajświętszego Sakramentu"
"Ustanowienie Przenajświętszego Sakramentu".
W latach 1928-1929 Rosen wykonał w prezbiterium na ścianie centralnej absydy fresk "Ustanowienie Przenajświętszego Sakramentu", będący tłem głównego ołtarza, a zarazem najważniejszym akcentem całej dekoracji Katedry. W centrum kompozycji widnieje postać stojącego z kielichem w ręku Chrystusa. Aureolę dookoła głowy zdobi wielki złoty krzyż. Po obu jego stronach ukazanych jest 11 Apostołów ubranych w kremowe szaty. W nimby wszystkich Apostołów wpisane są złotymi literami ormiańskiego alfabetu ich imiona. Po lewej stronie w ciemnej szacie widnieje Judasz - skulony, z odwróconą twarzą.
Po prawej stronie prezbiterium znajduje się jedna z najbardziej znanych kompozycji Rosena - "Ukrzyżowanie" z postacią Ukrzyżowanego przedstawionego jako triumfator[5].
Nad wejściem do zakrystii wisi jedyny namalowany na płótnie obraz Rosena "Hołd pasterzy betlejemskich".
Ciekawostką jest fakt, iż w świętych i innych postaciach występujących na malowidłach artysta sportretował wielu swoich przyjaciół i znajomych, miejscowych księży ormiańskich oraz znane lwowskie osobistości[10].
Mozaika Mehoffera
Wnętrze kopuły kaplicy w części zachodniej katedry pokryte jest wykonanymi ok. 1910 malowidłami, nawiązującymi do bizantyjskich mozaik z Rawenny z VI w. Natomiast kopułę najstarszej, XIV-wiecznej części katedry zdobi
modernistyczna
mozaika
projektu
Józefa Mehoffera
, wykonana w latach 1912-1913 przez firmę "Atelier di Mosaiko e Pittura Compagnia Venezia-Murano" z Murano koło
Wenecji
. Największą częścią jest mozaikowa kompozycja "Święta Trójca". Uzupełnieniem jej są cztery postacie - "Personifikacje Cnót" umieszczone w
pendentywach
. Mozaikowa dekoracja ornamentalna wypełnia również bęben, obrzeże kopuły i przestrzeń między pendentywami. Wśród ornamentów linearnych wyróżniają się ormiańskie krzyże wotywne, wkomponowane w pendentywy i bęben kopuły. W kolorystyce dominują odcienie kremowe, turkusowe, różowe, szmaragdowozielone, niebiesko-zielone i niebieskie. Kobiece postacie "Cnót" koloru bordo w pendentywach umieszczono w mandorlach koloru różowego na tle popielatych płonących ołtarzy ofiarnych. Stojące frontalnie w pozach modlitewnych postacie w nimbach krzyżowych ze wzniesionymi w górę rękami i rozwartymi dłońmi, obramowano złotymi otokami, zaakcentowano złotymi pasami u góry i ozdobiono czerwonymi skrzydłami fantazyjnych rajskich ptaków. Figury orantek, symbolizujące dusze zmarłych znajdujących się w raju, zaczerpnął Mehoffer ze sztuki bizantyjskiej, zaś skrzydła rajskich ptaków i wotywne brązowo-złote krzyże ze średniowiecznych iluminowanych Ewangeliarzy ormiańskich. Wolne pola pendentywów ozdobiono symbolizującym niebiosa linearno-falistym ornamentem ze złotych i czerwonych smug na granatowym tle z licznymi małymi krzyżami.
Dominantą całej kompozycji mozaikowej jest umieszczona w czaszy kopuły "Trójca Święta", która jest ikonograficzną kombinacją dwóch przedstawień - "Trójcy Świętej" i "Piety". Na mozaice nie Matka Boska trzyma ciało Chrystusa, lecz dwaj aniołowie. Olbrzymia postać Boga Ojca o wielkiej rozwichrzonej brodzie i siwych włosach, w płaszczu usianym gwiazdami, zajmuje większą część kopuły. Za jego głową świeci złoty trójkąt, na prawym ramieniu siedzi ogromna gołębica Ducha Świętego. Złota plecionka obramowująca centralną kompozycję, umiarkowane złocenia innych jej fragmentów, dodają całości zarówno bogactwa, jak i delikatności. Ornamentyka nawiązuje stylowo do dawnej sztuki ormiańskiej, zaczerpniętej przez Mehoffera z miniatur iluminowanych Ewangeliarzy ormiańskich z klasztoru San Lazaro i z biblioteki kapituły lwowskiej (motyw słońca, księżyca, obłoków, stylizowanych kwiatów, kłosów, korony i waz).
Lwowska "Trójca Święta" zajmuje szczególne miejsce w dorobku twórczym Mehoffera ze względu na fakt, że jest to jedyna wielka, zrealizowana według jego projektu, kompozycja mozaikowa[3].
Wyposażenie
Wyposażenie katedry ormiańskiej stanowią: ołtarz główny, tron biskupi i ambona.
Ołtarz główny zdobi
antependium
z białego
marmuru
, udekorowane płaskorzeźbioną wicią roślinną na pozłacanym tle. Po obu stronach ołtarza stoją ołtarze boczne, wykonane w 1931 według projektu Mieczysława Teodorowicza. Ozdobą marmurowych antependiów tych ołtarzy są
reliefy
i
medaliony
z początku lat 30. XX w. w stylu
Art déco
, przedstawiające sceny z życia Jezusa i Maryi. Autorką tych dekoracji była lwowska rzeźbiarka Jadwiga Horodyska. W ołtarzach bocznych znajdują się dwa cudowne obrazy z XVI-XVII w.: "Matka Boska z Dzieciątkiem" i "św. Grzegorz Oświeciciel"[10].
We wnętrzu katedry i pod jej posadzką zachowało się kilka płyt nagrobnych i epitafiów. Do najważniejszych należy płyta nagrobna patriarchy eczmiadzyńskiego Stefana V Salmaneci (z. 1551) i Mikołaja Torosowicza.
Duża ilość nagrobków znajduje się na przykatedralnych dziedzińcach.
Otoczenie
Dziedziniec południowy
Dziedziniec południowy. W głębi kaplica Męki Pańskiej.
Na dziedzińcu południowym, od strony ulicy Ormiańskiej, tuż przy katedrze znajduje się dawny cmentarz wyłożony płytami grobowymi (XV-XVIII w.) z częściowo zatartymi napisami ormiańskimi, łacińskimi i polskimi. Na ścianie przyległej kamienicy umieszczono nagrobki lwowskich osobistosci, m. in: Łazarza Augustynowicza (zm. 1708), Rypsymy Augustynowiczowej (zm. 1730), doktora
Józefa Żulińskiego
(1841-1908) i pianisty
Karola Mikulego
(1819-1897). Przy ścianie sąsiadującego z dziedzińcem domu zbudowano kaplicę-grotę Męki Pańskiej z drewnianą
rokokową
rzeźbą Jezusa Ukrzyżowanego. Na ścianie katedry umieszczono chrzcielnicę z XVIII w. Od zewnętrznej, południowej strony, wzdłuż najstarszej części świątyni, wzniesiono na przełomie XV i XVI w. arkadowy krużganek, wsparty na niskich kolumnach. Przebudowany po 1908 otrzymał w miejsce zwietrzałych nowe słupy i kapitele, oparte na dawnych wzorach.
Dziedziniec wschodni (Zaułek Ormiański)
Wieża katedry i pałac arcybiskupów ormiańskich.
Dziedziniec wschodni, zwany zwyczajowo Zaułkiem Ormiańskim, leży za bramą dziedzińca południowego i tworzy malownicze przejście od ul. Ormiańskiej do ul. Łesi Ukrainki. Wznosi się przy nim kilka budowli zespołu katedralnego. Najbardziej widoczna jest stojąca przy ul. Ormiańskiej wieża-dzwonnica z 1571 przebudowana w XIX w. Jest to trzykondygnacyjna budowla, zwieńczona hełmem z
latarnią
i kopułą, otoczonym czterema mniejszymi wieżyczkami. Narożniki drugiej kondygnacji ujęte są w cztery zaokrąglone półbaszty. W dzwonnicy wiszą trzy dzwony, z których dwa pochodzą z lat 1629 i 1723.
W przejściu bramowym przy ul. Ormiańskiej znajduje się renesansowy portal z 1571, stanowiący niegdyś wejście do budynku sądu ormiańskiego.
Do dzwonnicy przylega od wschodu piętrowy budynek pałacu arcybiskupów ormiańskich. Przy jego ścianie znajduje się na nim wysoka kolumna z figurą św. Krzysztofa z
1726
.
Od strony północnej dziedziniec wschodni zamyka piętrowy budynek kapituły ormiańskiej. W jego przyziemiu znajduje się przejście na ul. Łesi Ukrainki. Dziedziniec wschodni łączy się z pozostałymi dziedzińcami za pomocą furt, pochodzących z XVII w.
Dziedziniec północny
Dziedziniec północny leży pomiędzy katedrą a klasztorem
Benedyktynek ormiańskich
. Znajdują się na nim dwie stare rzeźby kamienne: Chrystusa ze św. Tomaszem oraz św. Zofii z trzema córkami.
Klasztor benedyktynek ormiańskich
Początki zgromadzenia Benedyktynek ormiańskich sięgają XVI w. Ok. 1630 w okresie sporów z Rzymem zakonnice opuściły swój dom u podnóża Wysokiego Zamku. Po latach powróciły z Kamieńca Podolskiego jako panny zakonu św. Rypsyny. Przyjęły regułę benedyktynek reformy chełmińskiej (1682) i w 1692 złożyły
śluby zakonne
. Osiadły przy katedrze ormiańskiej, gdzie powstał ich klasztor. W XVIII w. kilkakrotnie nawiedzał go pożar. Siostry prowadziły pensję dla dziewcząt. W 1782 ich klasztor odwiedził cesarz Austrii
Józef II
i stwierdził wysoki poziom nauczania. Z tego powodu klasztor benedyktynek ormiańskich nie podzielił losu wielu lwowskich klasztorów i nie został objęty
kasatą
. W czasie wizyty cesarza w klasztorze żyły 24 zakonnice. W XIX w. benedyktynki uległy całkowitej polonizacji. Po drugiej wojnie światowej wyjechały ze Lwowa i osiedliły się w
Wołowie
na
Dolnym Śląsku
[11].
Klasztor pobenedyktyński to piętrowy, pozbawiony ozdób budynek z wewnętrznym dziedzińcem. Z katedrą łączy go czteroarkadowy krużganek.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Jurij Smirnow w: Culture.pl:
Mozaiki Józefa Mehoffera i malowidła Jana Henryka Rosena w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie: Wstęp
. [dostęp 2010-10-05].
- ↑ Mirosława Zakrzewska-Dubasowa: Historia Armenii. Wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 150. .
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Jurij Smirnow w: Culture.pl:
Mozaiki Józefa Mehoffera i malowidła Jana Henryka Rosena w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie: Mozaiki Józefa Mehoffera
. [dostęp 2010-10-04].
- ↑ 4,0 4,1 Jurij Smirnow w: Culture.pl:
Mozaiki Józefa Mehoffera i malowidła Jana Henryka Rosena w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie
. [dostęp 2010-10-05].
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Jurij Smirnow w: Culture.pl:
Mozaiki Józefa Mehoffera i malowidła Jana Henryka Rosena w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie: Malowidła Jana Henryka Rosena
. [dostęp 2010-10-05].
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Jurij Smirnow w: Culture.pl:
Mozaiki Józefa Mehoffera i malowidła Jana Henryka Rosena w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie
. [dostęp 2010-10-05].
- ↑ Радіо «Воскресіння» (Radio „Woskresinnia”):
У Львові Католікос всіх вірмен Гарегін II освятив кафедральний собор Вірменської Апостольської Церкви
(
ukr.
). [dostęp 2010-10-05].
- ↑ Lilia Onyszczenko, Główny Konserwator Lwowa w: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich:
Kilka słów o pracach konserwatorskich w katedrze ormiańskiej
. [dostęp 2010-10-04].
- ↑ Joanna Wolańska w: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich:
O świętym Odilonie, dusz zmarłych patronie w katedrze ormiańskiej we Lwowie
. [dostęp 2010-10-06].
- ↑ 10,0 10,1
Grzegorz Rąkowski
: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008, s. 132. .
- ↑ Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Lwowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza INTERIM, 1990, ss. 167-169. .
Bibliografia
- Mirosława Zakrzewska-Dubasowa: Historia Armenii. Wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990. .
- Ryszard Chanas, Janusz Czerwiński: Lwów, Przewodnik turystyczny. Wrocław: Ossolineum, 1992. .
- Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Lwowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza INTERIM, 1990. .
- Aleksander Medyński: Lwów. Przewodnik dla zwiedzających miasto. Lwów: wyd. nakładem autora, 1937.
-
Grzegorz Rąkowski
: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008. .
Linki zewnętrzne