Wisła (
łac.
i
ang.
Vistula,
niem.
Weichsel) – najdłuższa
rzeka
Polski
, o długości 1047 km. Jest także najdłuższą rzeką uchodzącą do
Morza Bałtyckiego
.
Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1106 m
n.p.m.
, na zachodnim stoku
Baraniej Góry
w
Beskidzie Śląskim
. Zasadniczy kierunek biegu Wisły jest południkowy.
Wisła przepływa przez wiele polskich miast, w kolejności:
Wisła
,
Ustroń
,
Skoczów
,
Strumień
,
Czechowice-Dziedzice
,
Brzeszcze
,
Oświęcim
,
Skawina
,
Kraków
,
Niepołomice
,
Szczucin
,
Połaniec
,
Baranów Sandomierski
,
Tarnobrzeg
,
Sandomierz
,
Zawichost
,
Annopol
,
Kazimierz Dolny
,
Puławy
,
Dęblin
,
Góra Kalwaria
,
Karczew
,
Otwock
,
Józefów
,
Warszawa
,
Łomianki
,
Nowy Dwór Mazowiecki
,
Zakroczym
,
Wyszogród
,
Płock
,
Dobrzyń nad Wisłą
,
Włocławek
,
Nieszawa
,
Ciechocinek
,
Toruń
,
Solec Kujawski
,
Bydgoszcz
,
Chełmno
,
Świecie
,
Grudziądz
,
Nowe
,
Gniew
,
Tczew
i
Gdańsk
. Wisła posiada
deltę
i uchodzi do
Zatoki Gdańskiej
.
Średni przepływ roczny wynosi: w Krakowie - 84 m³/s, w Warszawie - 590 m³/s, przy ujściu - 1054 m³/s, a maksymalna różnica stanów wody – 10 m.[]
Przebieg
Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m
n.p.m.
(
Czarna Wisełka
) i 1080 m
n.p.m.
(
Biała Wisełka
)[1], na zachodnim stoku
Baraniej Góry
w
Beskidzie Śląskim
.
Wisła ma trzy potoki źródłowe:
Białą Wisełkę
, główny górny bieg
Czarną Wisełkę
[2] oraz Malinkę. Biała i Czarna Wisełka uchodzą do
Jeziora Czerniańskiego
, od którego płyną pod wspólną nazwą jako Wisełka. Po złączeniu nurtu z potokiem Malinka płynie już jako Wisła.
Bieg Wisły umownie dzieli się na 3 odcinki[]:
Zbiorniki na Wiśle
Delta Wisły
W miejscowości
Biała Góra
koło
Sztumu
około 50 km od ujścia rozdzielając się na dwa ramiona
Leniwka
(lewe) i
Nogat
(prawe), tworzy szeroką
deltę
zwaną
Żuławami
. W miejscowości
Gdańska Głowa
od
Leniwki
oddziela się w kierunku wschodnim kolejne ramię zwane
Szkarpawa
w celu ochrony przeciwpowodziowej zamknięte śluzą. Kolejne ramię
Martwa Wisła
oddziela się w
Przegalinie
. Uchodzi do
Zatoki Gdańskiej
.
Do XIV wieku ujście Wisły dzieliło się na główne wschodnie ramię Wisłę Elbląską i mniejsze zachodnie ramię Wisłę Gdańską. Od roku 1371 głównym ramieniem stała się Wisła Gdańska. Po powodzi w 1840 roku tworzy się dodatkowe ramię
Wisła Śmiała
. W latach 1890-1895 wykonano
przekop
koło
Świbna
.
Dorzecze
Dorzecze
Wisły zajmuje powierzchnię 194 424 km² (w Polsce 168,7 tys. km²)[3]. Urzeźbienie dorzecza Wisły charakteryzuje średnie wzniesienie 270 m n.p.m., przy czym przeważająca część dorzecza (55%) położona jest na wysokościach 100-200 m n.p.m.; od 100-300 m zawiera się ponad 3/4 dorzecza[]. Najwyższy punkt dorzecza leży na wysokości 2655 m n.p.m. (szczyt
Gerlach
w
Tatrach
). Cechą dorzecza Wisły jest asymetria – w znacznej mierze konsekwencja kierunku nachylenia
Niżu Środkowoeuropejskiego
ku północnemu zachodowi i kierunku spływu wód lodowcowych, przy równocześnie znacznej predyspozycji w budowie starszego podłoża. Asymetria dorzecza (prawostronnego do lewostronnego): 73-27%[].
Przyroda
Wisła przepływająca przez Ustroń
Dolina rzeczna Wisły przebiega przez wiele kompleksów leśnych (np.
Puszcza Sandomierska
).
Zanieczyszczenie
Zanieczyszczenie Wisły jest bardzo duże: na 894 km kontrolowanego biegu rzeki aż 93% jest nadmiernie zanieczyszczona, a 7% (między
Radomką
i
Świdrem
) ma
III klasę czystości
[]. Rocznie Wisła transportuje do Bałtyku około 2,2 mln m³ rumowiska rzecznego, w tym m.in. około 5 tys. ton
soli
dziennie z kopalni węgla kamiennego, rośnie w niej także zanieczyszczenie bakteryjne[]. Zanieczyszczenie Wisły to większość
ścieki
pochodzące z
rolnictwa
[].
Według danych
World Wildlife Fund
, wody Wisły na 56% długości biegu nie mieszczą się w żadnej klasie czystości[4].
Według danych
Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska
w ciągu 2006 roku poprzez Wisłę do Morza Bałtyckiego trafiła duża ilość
metali ciężkich
, tj.: 106,1 ton
cynku
, 73,5 tony
miedzi
, 101,7 ton
niklu
, 27,1 tony
ołowiu
, 9,1 tony
kadmu
, 17,0 ton
chromu
oraz 8,5 tony
rtęci
[5].
Zagospodarowanie
Od 2008 roku organizowane jest "Święto Wisły", będąca wodną imprezą na Wiśle, której celem jest promocja wszelkich form aktywności wodnej. Podczas święta mają miejsce spływy kajakowe, krótkie rejsy po Wiśle, koncerty, wystawy, prezentacje, pokazy ratownictwa, gry i zabawy. Impreza organizowana jest przez Urząd M. St. Warszawy[6].
Żegluga rzeczna
Wisła jest
żeglowna
na długości 940 km[]. Jesienią żeglugę utrudniają lub wręcz uniemożliwiają tzw.
niżówki
, czyli okresowe obniżanie się poziomu wód w rzekach.
Już pod koniec listopada na Wiśle pojawiają się zjawiska lodowe[]. Początkowo występują w okolicy
Narwi
i
Drwęcy
, najpóźniej docierają do górnego odcinka rzeki.
Lód
pokrywa Wisłę od drugiej połowy stycznia do końca lutego[]. Topniejący lód prowadzi do
zatorów śryżowych
w okolicy
Góry Kalwarii
, a niżej do powodzi.
Wisła jest połączona za pomocą
kanałów
z:
Wisła w sieci międzynarodowych dróg wodnych
W 1996 r. w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance)[7] ustalono sieć europejskiego systemu dróg wodnych. Fragmenty rzeki Wisły zaliczono do dwóch dróg wodnych międzynarodowego znaczenia[8]:
Powodzie i regulacja rzeki
Wisła wystąpiła z brzegów w
Warszawie
– sierpień 2004
Wody Wisły często wzbierają, powodując
powodzie
. W górnym biegu rzeki dzieje się tak zwykle w lipcu, pod wpływem obfitych opadów w górach, a w środkowym i dolnym biegu w marcu, pod wpływem roztopów wiosennych. Naturalny
polder
zalewowy na Nizinie Ciechocińskiej zalewany jest często dwukrotnie – wiosną i latem w rejonie
Otłoczyna
, gdzie znajduje się naturalny
bród
przez Wisłę (
szlak bursztynowy
).
W historii dochodziło wielokrotnie do katastrofalnych powodzi, m.in. w latach:
1813
,
1844
,
1888
,
1934
,
1960
,
1997
,
2001
,
2010
. Aby im zapobiec powstały
zbiorniki retencyjne
na dopływach w górnym biegu, w niższych partiach jest kanalizowana (koło
Krakowa
, planowane są także
stopnie wodne
w
Wyszogrodzie
,
Płocku
,
Ciechocinku
,
Solcu Kujawskim
,
Chełmnie
,
Opaleniu
i
Tczewie
), a w odcinku środkowym postępuje regulacja, jednak całościowa regulacja jest oprotestowywana jako zagrożenie dla unikalnego na skalę Europy środowiska naturalnego. Na Wiśle jest jeden stopień wodny i elektrownia wodna we Włocławku.
Hydronimia
W
starożytności
Wisła była opisywana przez geografów jako np. Vistla i Vistula, a jej najdawniejszą formę można rekonstruować jako *Wīstlā[]. Dawniej próbowano tłumaczyć nazwę jako
celtycką
,
germańską
czy
słowiańską
, czy wykazać związek z pierwiastkiem *weys "płynąć", lecz z braku nawiązań w
toponimii
i braku
morfemu
*Wīstl- w historycznych językach, można przyjąć, że jest to nazwa przejęta przez
ludy indoeuropejskie
od wcześniejszych mieszkańców.
Wincenty Kadłubek
nazywał Wisłę Vandalus, wyprowadzając nazwę rzeki od imienia Wandy, a tę od wyrazu vanduo, oznaczającą w
jęz. litewskim
wodę. Natomiast
Jan Długosz
w Annales seu cronicae incliti ... nazywa Wisłę rzeką Białą "a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ab aquae condorem Alba aqua ... nominatur".
Urbanizacja
Bieg rzeki Wisły zawarty jest w znaku
Rodła
. Symbol odpowiada kształtowi biegu rzeki z zaznaczonym
Krakowem
jako kolebką kultury polskiej.
Miejscowości położone nad Wisłą:
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne