Cesarzowa Eugenia (Impératrice Eugénie) (pełne nazwisko panieńskie: Eugenia Maria Ignacia Augustina Palafox de Guzmán Portocarrero y Kirkpatrick de Closeburn), dziewiąta hrabina Teba, markiza Moya, zwana najczęściej Eugenia de Montijo (ur.
5 maja
1826
w
Grenadzie
, zm.
11 lipca
1920
w
Madrycie
), ostatnia monarchini francuska (
1853
-
1871
), żona
Napoleona III
, arystokratka hiszpańsko-szkocka.
Młodość
"Mas pesa el rey que la sangre – król jest ważniejszy niż krew – miał według legendy powiedzieć w roku
1291
Alonzo Perez de Guzmán,
gubernator
oblężonej przez
Maurów
twierdzy
Tarifa
, gdy wróg zagroził straceniem jego wziętego do niewoli syna, żądając w zamian za jego życie kapitulacji twierdzy" – tymi słowami rozpoczynają się wydane pośmiertnie w roku
1926
wspomnienia cesarzowej. Do różnych gałęzi rodu Guzmanów należą rodziny najwyższej arystokracji hiszpańskiej, książęta Medina Coeli, Medina Sidonia, Las Torres i Olivares oraz hrabiowie de Montijo. Gałąź Eugenii pochodziła po kądzieli od króla
Leonu
i
Kastylii
Alfonsa X Mądrego
. Jedna z krewnych z gałęzi Medina Sidonia, Doña Luiza Francisca de Guzmán, była w XVII wieku królową
Portugalii
jako małżonka
Jana IV
. Rodzina Portocarrero de Montijo pochodziła pierwotnie z
Genui
, należał do niej pierwszy
doża
Republiki Genueńskiej, Szymon I Boccanera (
1339
-
1344
), którego syn Szymon II Boccanera piastował ten sam urząd w latach
1356
-
1363
.
Eugenia urodziła się jako druga córka Dona Cypriana Palafox de Guzmán y Portocarrero, młodszego syna
granda
Hiszpanii hrabiego de Teba, i Marii Manueli Kirkpatrick, córki konsula
USA
w
Máladze
Williama Kirkpatricka of Closeburn, szlacheckiego pochodzenia
szkockiego
, hurtownika winami hiszpańskimi. Ojciec Cyprian (
1785
-
1839
), drugi i niezbyt bogaty syn możnego ziemianina, zwolennik
Bonaparte
'ów, m.in. oficer armii króla
Józefa Bonaparte
, służył w roku
1814
w armii
napoleońskiej
jako
pułkownik
artylerii
i brał udział w obronie
Paryża
. Po powrocie do Hiszpanii został
aresztowany
i uwięziony na rozkaz króla
Ferdynanda VII
. Jak córka go określa we wspomnieniach, "był człowiekiem o liberalnych poglądach, energicznym i interesującym się kulturą, zawsze gotowym pomagać innym". Dopiero po śmierci ojca Cyprian otrzymał w
sekundogeniturze
część posiadłości rodzinnych i tytuł hrabiego de Montijo oraz księcia (duque) de Peñeranda, a w
1834
, po śmierci bezdzietnego starszego brata, Dona Eugeniusza, resztę tyrułów i majątków rodzinnych. Umożliwiło to jego żądnej wrażeń żonie podróże po całej Europie i częste pobyty w Paryżu, gdzie umieściła Eugenię i starszą córkę Marię Franciszkę (zwaną Paca,
29 stycznia
1825
–
16 września
1860
) w renomowanej szkole sióstr z Sacré-Cœur, gdzie zostały wychowane w duchu surowego, graniczącego z bigoterią katolicyzmu. Rodzina zaprzyjaźniła się już w tych wczesnych latach z
romantycznym
pisarzem
Prosperem Mérimée
, zwanym przez Eugenię Don Prospero, który do końca życia pozostał jej powiernikiem.
Matka, Doña Manuela, miała wielkie plany co do przyszłości córek, a konkurentów nie brakło: obie panny były bardzo piękne, Paca bardziej hiszpańska z wielkimi czarnymi oczami i oliwkową cerą, Eugenia bardziej szkocka, wysokiego jak na owe czasy wzrostu, z niebieskimi oczami, rudawymi włosami i wspaniałą figurą. Oprócz wszystkiego obie panny były teraz bardzo posażne, gdyż po śmierci bezdzietnego stryja hrabiego de Teba i ojca odziedziczyły wszystkie dobra rodowe: Paca jako najstarsza 2/3, a Eugenia 1/3. Najbardziej wchodzącym w rachubę zalotnikiem był Jakub Ludwik Fitz-James, 15. książę Alba i 8. książę Berwick (
3 czerwca
1821
–
10 lipca
1881
),
Stuart
, potomek króla Anglii i Szkocji
Jakuba II
, posiadający dwanaście tytułów granda Hiszpanii i niezmierną fortunę. Cała socjeta madrycka czekała z napięciem, którą z hrabianek Alba wybierze, a kawaler po wielomiesięcznym wahaniu zaczął zalecać się płomiennnie do Eugenii. Niestety Paca zakochała się bez pamięci w Albie i groziła
samobójstwem
, jeśli siostra go by poślubiła, a więc gdy Alba poprosił Eugenię o jej rękę, ta (wobec mężczyzn dość obojętna) ubłagała go by oświadczył się Pace. Ślub miał miejsce
14 lutego
1844
i Eugenia przez miłość do siostry straciła możliwość zostania pierwszą damą Hiszpanii i szansę noszenia tytułów: 8. księżna Berwick, 15. księżna Alba de Tormes, księżna de Liria, markiza del Carpio de Coria, de Eliche, de la Mota, de San Leonardo, de Tarazona, de Sarriá, de Villanueva del Rio, de la Algaba, de Barcarrota, de Valderrábano, de Villanuova del Fresne, hrabina de Andrade, de Ayala, de Fuentes de Valdepero, de Gelves, de Lemos, de Lerin, de Monterrey, de Osorno i de Villalva (plus kilkanaście tytułów baronowskich i rycerskich).
Po obaleniu króla
Ludwika Filipa
ambasadorem
II Republiki Francuskiej
w Madrycie został mianowany kuzyn prezydenta Francji
Ludwika Napoleona Bonapartego
, książę
Napoleon Józef Bonaparte
, który uzyskał potem niepochlebny przydomek Plonplon. Plonplon, częsty i mile widziany gość w pałacu Montijo, zapałał miłością do Eugenii i poprosił o jej rękę, ale wierny Mérimée doniósł damom Montijo, że prezydent Bonaparte – kawaler szukający żony – najprawdopodobniej w niedługim czasie ogłosi się cesarzem Francuzów, a zatem Eugenia dała kosza Plonplonowi a Doña Manuela, od młodości zagorzała
bonapartystka
, przeniosła się z obiema córkami w r.
1850
do
Paryża
, gdzie wynajęła wytworny apartament przy Place Vendôme. Wkrótce panie de Montijo otrzymały zaproszenie na przyjęcie u księżniczki
Matyldy
, siostry stryjecznej księcia-prezydenta. Miały długo pozostać w kręgach towarzyskich obracających się wokół Bonapartów, gdyż mimo swego pochodzenia z wysokiej szlachty hiszpańskiej były tylko w połowie tolerowane przez starą arystokrację mieszkającą (do dziś) w dzielnicy Faubourg Saint-Germain – nie trzymały się konwenansów panujących w tej klasie społecznej.
Cesarzowa Francuzów
Zaręczyny i ślub
Napoleon i Eugenia po ślubie
Jeszcze przed ogłoszeniem się cesarzem Napoleon III musiał zadbać o przyszłość swej dynastii, gdyż — po wyłączeniu linii
Lucjana Bonapartego
z praw do następstwa tronu przez
Napoleona I
— jedynym dziedzicem ewentualnego tronu był nielubiany przez kuzyna i poza tym reprezentujący poglądy bardzo lewicowe Plonplon, syn byłego króla
Westfalii
Hieronima
. Córki panujących
Habsburgów
,
Romanowów
czy
Burbonów
nie wchodziły w rachubę, gdyż dynastia Bonapartów nadal była przez stare dwory europejskie tylko do połowy uznana, Napoleon zaczął się więc starać o rękę najpiękniejszej wówczas księżniczki Europy, Karoli von Holstein-Gottorp, zwanej księżniczką
Waza
, wnuczki zdetronizowanego króla
Szwecji
Gustawa IV Adolfa
, ale wszelkim planom matrymonialnym sprzeciwił się jej ojciec
Gustaw
, były następca tronu Szwecji, nie widząc dla ukochanej córki przyszłości w niespokojnej politycznie Francji (powiedział jej: —jeśli za niego wyjdziesz, za 20 lat znajdziesz się na bruku, pozbawiona wszystkiego); był wówczas rok
1850
, ks. Gustaw słusznie przepowiedział przyszłość i wydał Karolę czym prędzej za Alberta, przyszłego króla
Saksonii
. Następną kandydatką z rodów suwerennych była Adelajda von
Hohenlohe
, krewna królowej
Wiktorii
, ale i tu zaloty cesarza Francuzów odrzucono, trzeba się było zatem rozejrzeć za kandydatką z rodów niekoronowanych.
Księżniczka Matylda, zapraszając panie de Montijo na przyjęcie, miała ukryte zamiary: po pierwsze, będąc sama niegdyś zaręczona z Napoleonem III, nie chciała widzieć innej kobiety na tronie francuskim; po drugie uważała sukcesję za zapewnioną przez swego brata Plonplona, a więc wykoncypowała sobie, że podsunie Eugenię Napoleonowi jako kandydatkę na główną
metresę
(miał ich krocie, w tej chwili aktualna była bogata Amerykanka Miss Howard, która pożyczyła mu kilkanaście milionów na
kampanię prezydencką
r.
1848
) lub na
małżonkę morganatyczną
. Przeliczyła się totalnie — droga do łoża dumnej arystokratki i pobożnej katoliczki Eugenii mogła prowadzić tylko od ołtarza. Już w czasie przyjęcia u Matyldy Napoleon, który na własne życzenie siedział obok Eugenii, zakochał się w pięknej Hiszpance, ale droga do oświadczyn była jeszcze daleka. Panie de Montijo były wprawdzie odtąd regularnie zapraszane na soirées do rezydencji prezydenckiej,
Pałacu Elizejskiego
, czy do
Compiègne
na polowania, ale Eugenii zawsze towarzyszyła, jako przyzwoitka, matka Doña Manuela, która nigdy nie zostawiała pary samej, a poza tym Napoleon pocieszał się jak i gdzie mógł.
W roku
1852
Napoleon, po zwycięskim wyniku
plebiscytu
w sprawie transformacji II Republiki w dziedziczne cesarstwo (7.824.189 głosów za i tylko 233.145 przeciw), wjechał
2 grudnia
triumfalnie do Paryża, gdzie odbył rewię wojskową, której z okien pałacu
Tuilerie
przyglądała się Eugenia z rodziną i przyjaciółmi. Widząc ją tam, Napoleon ostatecznie postanowił ją poślubić. Przez cały miesiąc grudzień trwały zaciekłe dyskusje z krewnymi z rodu Bonapartych — tylko król Hieronim zachowywał się neutralnie, ale jego dzieci Plonplon i Matylda były gwałtownie przeciwne planom kuzyna. Na balu noworocznym roku
1853
w odrestaurowanych Tuileriach, swej nowej rezydencji, Napoleon poprosił Eugenię o jej rękę i dwa dni później wysłał formalny list z oświadczynami do matki, Manueli.
22 stycznia
1853 w obecności rządu i Senatu wygłosił mowę, w której powiedział: – pobożna katoliczka, będzie do nieba kierować te same modlitwy o pomyślność dla Francji co ja... Jest wysoko i szlachetnie urodzona...Wybrałem kobietę, którą kocham i poważam, nie inną, nieznaną, która by może przysporzyła mi korzyści politycznych, związanych może jednak z ofiarami...
Villa Eugénie w Biarritz, obecnie: Hotel du Palais, wbrew wyglądowi jedna z pierwszych konstrukcji
żelbetowych
we Francji
Ślub cywilny miał miejsce w sobotę
29 stycznia
w Tuileriach, a kościelny dzień później w
katedrze Notre-Dame
. Eugenia marzyła o tym, by ślubu udzielił jej papież
Pius IX
, ale ten wymówił się starością i chorobą (będąc wówczas w pełni sił i w najlepszym zdrowiu, pamiętając jednak upokorzenia
Piusa VII
), więc celebrantem był
arcybiskup
Paryża Sibour. Cel był osiągnięty — Eugenia została cesarzową. W podarunku ślubnym od męża otrzymała w roku
1854
wzniesiony w stylu
Ludwika XIII
pałacyk Villa Eugénie w
Biarritz
.
Działalność dobroczynna
Członkowie Rady Miejskiej Paryża przeznaczyli sumę 600 000 franków na zakup kolii brylantowej jako daru miasta dla nowej cesarzowej, ale Eugenia w liście do Rady zrezygnowała z przyjęcia podarunku i poprosiła o przeznaczenie tej sumy na pomoc ubogim i bezdomnym. Posag, który jej wypłacił małżonek, zużyła w całości na zapewnienie opieki nad nieuleczalnie chorymi i ubogimi matkami. Zachowała natomiast relikwię, zwaną "Talizman
Karola Wielkiego
". Był to wisior z
szafirów
i
pereł
, w którym znajdowała się drzazga z drzewa Krzyża Świętego, przesłana cesarzowi przez kalifa
Haruna ar-Raszida
wraz z kluczami do Bazyliki Grobu Świętego. Karol Wielki nosił klejnot jako zapinkę do pasa i został z nim pochowany. Cesarz
Otton III
w obecności Bolesława Chrobrego kazał otworzyć kryptę i usunął z niej niektóre przedmioty, m.in. talizman, który odtąd był wystawiony na głównym ołtarzu
katedry w Akwizgranie
, i
włócznię św. Maurycego
, którą później podarował
Bolesławowi Chrobremu
. W roku
1804
kapituła
katedralna darowała talizman cesarzowej
Józefinie
, która nosiła go na sobie w czasie koronacji cesarskiej. Po niej odziedziczyli go
Hortensja de Beauharnais
i później
Napoleon III
. Eugenia prawie do końca życia nie rozstawała się z talizmanem i na krótko przed śmiercią podarowała go
katedrze w Reims
.
Eugenia poświęcała zawsze dwie godziny dziennie odwiedzaniu szpitali, domów starców, przytułków dla ubogich i żłobków. Robiła to w przebraniu i sprawdzała, czy przeznaczane na pomoc pieniądze prywatne i państwowe są zużywane zgodnie z celem.
Wizyta państwowa w Wielkiej Brytanii i narodziny syna
Cesarzowa z synem (fot. ok. 1860)
Bojkotowany
dotychczas przez dwory europejskie Napoleon III uzyskał szanse akceptacji, gdy rozpoczęła się
Wojna krymska
. Szczególnie Anglii zależało na osłabieniu pozycji
Rosji
i sojuszu francuskim, a więc w kwietniu
1855
królowa
Wiktoria
wystosowała oficjalne zaproszenie do francuskiej pary cesarskiej na odwiedzenie dworu angielskiego. Początkowo bardzo chłodno nastawiona do "uzurpatora" Napoleona, bardzo szybko uległa jego ogromnemu urokowi osobistemu i zachwyciła się nieśmiałą Eugenią, a posiadający wielkie wpływy jej książę-małżonek Albert
Sachsen-Coburg-Gotha
odkrył w cesarzu interesującego i pełnego idei partnera rozmów. Panowie udawali się na dyskusje militarne z ministrami i generałami, a panie wymieniały poufne zwierzenia o życiu małżeńskim i sytuacji kobiet. Eugenia, która od czasu ślubu przeżyła dwa poronienia, otrzymała od Wiktorii, matki dziewięciorga dzieci, dokładne rady jak poprzez pewne pozycje zajść najłatwiej w ciążę i jak, m.in przez unikanie zbyt gorących kąpieli zachować płód. Wizyta w Anglii zakończyła się pełnym sukcesem politycznym i towarzyskim francuskiej pary cesarskiej: Napoleon otrzymał
Order Podwiązki
, najwyższe odznaczenie brytyjskie, żaden dwór europejski nie mógł już po akceptacji przez najstarszą monarchię kontynentu i światowe mocarstwo odmówić uznania II Cesarstwu francuskiemu, zaś Wiktoria i Eugenia pozostały przyjaciółkami do końca życia. Znany jest incydent, który miał miejsce ok. r.
1890
, a więc wiele lat po upadku monarchii napoleońskiej: Eugenia, zaproszona na obiad, odwiedziła Wiktorię w zamku
Windsor
: obie panie ceregielowały się jakieś pół godziny, która ma pierwsza wejść do sali biesiadnej: -po Pani, Wasza Cesarska Mość – ależ nie, W. Ces. Mość ma pierwszeństwo (Wiktoria była wówczas już cesarzową
Indii
, ale dopiero od roku
1877
, a więc Eugenia jako cesarzowa od
1853
i parokrotna regentka, nie tylko cesarzowa-małżonka, posiadała starszeństwo) – aż w końcu, czule objęte, wkroczyły do sali razem.
Parę miesięcy później w tym samym roku 1855 stwierdzono u Eugenii ciążę. Według przesądów
korsykańskich
panujących w rodzie Bonapartów dziecko urodzone na przedwiośniu przed datą
20 marca
było skazane na nieszczęście, a więc dawano Eugenii preparaty z
opium
, by opóźnić poród. Poza tym dziecko leżało w
macicy
w niewłaściwej pozycji i obawiano się komplikacji. Poród zaczął się
15 marca
i trwał prawie dobę. Jako świadkowie obecni przy narodzinach byli oboje kuzynowie cesarza – Matylda, która wraz z Anną
Murat
zasnęła ze zmęczenia, i Plonplon, który siedział przy łożu cesarzowej schowany za parawanem i obgryzał paznokcie ze zdenerwowania, gdyż przyjście na świat męskiego potomka Napoleona III pozbawiało go następstwa tronu. W końcu o trzeciej nad ranem
16 marca
1856
parze cesarskiej urodził się syn
Louis-Eugène-Napoléon
. Rozwścieczony Plonplon odmówił poświadczenia aktu urodzenia jako pierwszy książę krwi, żadne perswazje nie miały skutku, aż do pokoju wpadła energiczna Matylda i krzyknęła:-Co to za dziecinne zachowanie? Na własne oczy widziałeś, że to chłopiec i nic już nie możesz wskórać! Masz tu pióro i natychmiast podpisuj! Siedzę tu od 27 godzin i ani chwili dłużej nie chcę zostać!- co poskutkowało.
Po tym ciężkim porodzie lekarze stwierdzili, że Eugenia nie będzie mogła mieć więcej dzieci. Wpłynęło to bardzo negatywnie na pożycie małżeńskie pary cesarskiej, gdyż Eugenia, tak czy tak cierpiąca na
oziębłość seksualną
(wiki en. insynuuje nawet
biseksualizm
, na co nie ma najmniejszych dowodów poza czuło-sentymentalnymi listami do ambasadorowej austriackiej, ks. Pauliny Metternichowej), bojąc się nowej ciąży najczęściej odmawiała Napoleonowi łoża, co wpędziło go w ramiona innych kobiet, m.in. Anny Marii Walewskiej, żony
Aleksandra Walewskiego
. Z czasem małżonkowie zaprzestali zupełnie współżycia seksualnego, ale Eugenia przy każdej nowej kochance męża wpadała w dziką zazdrość i robiła mu piszczącym w ataku
histerii
głosem potworne awantury.
Królowa mody
Eugenia w krynolinie à la Maria Antonina (portrtet Winterhaltera)
Zakochana w XVIII wieku i postaci królowej
Marii Antoniny
Eugenia zaczęła lansować
krynolinę
, w odmienionym nieco kształcie, krótszą, nie dotykającą ziemi. Na soirées pojawiała się w projektowanych przez
Charlesa Wortha
, który dzięki jej poparciu zdobył sławę światową jako twórca
haute couture
, wspaniałych toaletach z jedwabiu, atłasu i koronek, z dużym dekoltem, który ukazywał jej piękne ramiona i część wspaniale zaokrąglonego biustu. I suknie, i treny były ozdobione sztucznymi kwiatami, rozetkami i szklanymi perłami. Eugenia była przy tym oszczędna – wszystkie jej stroje były przerabiane na nowe w szwalni Tuilerii i niepoznane noszone znowu, nie pozostawiła po sobie w pałacu 700 sukien i 500 par butów, jak poprzedniczki
Józefina
czy
Maria Ludwika
. Jedynie swe atłasowe buciki zakładała zawsze tylko jeden raz, po czym darowywała je zakonnicom w sierocińcach – miała tak małą stopę, że jej buty nadawały się tylko dla dzieci. Moda lansowana przez nią święciła triumfy na całym świecie – nawet córki urzędników czy zamożniejszych rzemieślników musiały obowiązkowo posiadać krynolinę.
Eugenia, wprawdzie arystokratka, ale nie wychowana na żadnym dworze królewskim, zauważyła że nie umie się poruszać jak monarchini i stosować odpowiednią gestykulację, więc zaczęła pobierać lekcje u sławnej aktorki dramatycznej
Rachel Felix
. Nauczyła się od niej bardzo wiele – jeszcze 40 lat później, na wygnaniu w angielskim
Farnborough
, powstała, gdy goście dyskutowali "
Fedrę
"
Racine'a
, i zaczęła deklamować głębokim głosem Racheli sławne repliki dramatu.
Działalność polityczna
W miarę jak pogarszało się zdrowie Napoleona III, który cierpiał na ciężką
kamicę nerkową
, cesarz coraz bardziej był skłonny dopuszczać swą żonę do otwartego udziału we władzy. Gdy wyjechał (wbrew jej radom, wiedziała że był strategiem jedynie na papierze) na wojnę z Austrią roku
1859
, mianował ją
regentką
Cesarstwa. Eugenia z wielką obowiązkowością ujęła ster państwa: co drugi dzień uczestniczyła w posiedzeniach rządu i okazywała żywe zainteresowanie wszystkim sprawami; jeśli czegoś nie rozumiała, prosiła odnośnego ministra o wyjaśnienia po posiedzeniu. Zasługą jej i
Walewskiego
było szybkie zawarcie pokoju z Austrią w obliczu mobilizacji
Prus
. Obciążeniem dla polityki francuskiej było natomiast uparte dążenie Eugenii do zachowania
Państwa Kościelnego
pod świecką władzą papieża. Zniechęciło to do Francji
Włochy
, które uważały
Rzym
za swą historyczną stolicę i nie udzieliły później w roku
1870
militarnego poparcia II Cesarstwu. Od czasów swej pierwszej regencji Eugenia uczestniczyła czynnie we wszystkich sprawach polityki zagranicznej (wewnętrzna jej nie interesowała). Motorem jej działań była nieufność do Rosji, strach przed Prusami i wstręt do nowozjednoczonych Włoch, które chciały odebrać papieżowi jego stolicę. Trudno jednak oskarżać Eugenię o skrajny
klerykalizm
, gdyż słusznie uważała, że obrona Państwa Kościelnego wzmocni poparcie francuskich katolików dla II Cesarstwa. Chciała wzmocnić sojusz z Anglią i zawrzeć nowy z
Habsburgami
. Aktywność Eugenii wywoływała gwałtowny opór nie tylko republikanów i liberałów, ale i cesarskich kuzynów Matyldy i Plonplona, którzy oskarżali ją o popieranie
autokracji
i
antydemokratyzm
, co rzeczywiście odpowiadało prawdzie, gdyż Eugenia, dawniej, w młodości
liberałka
, teraz jednak przede wszystkim
arystokratka
z krwi i kości nie ufała demokracji i nie uważała przedstawicieli "ludu" za predestynowanych do sprawowania władzy czy partycypacji w niej.
Do wielkich błędów Eugenii należało przekonanie Napoleona o konieczności interwencji francuskiej w
Meksyku
i osadzenie tam na tronie
Maksymiliana Habsburga
, brata cesarza
Franciszka Józefa
. By sfinansować pobyt wojsk francuskich w Ameryce, państwo musiało zaciągnąć wielkie długi w prywatnych bankach, co zachwiało gospodarką. Francuzi ginęli za morzem za sprawę, która ich nie dotyczyła. Gloria II Cesarstwa zaczęła blednąć a Napoleon III tracić swój prestiż. Francja stała sama wobec wrogich Prus, bez poparcia Anglii, Austrii, Italii czy Rosji. Eugenia zaczęła w tych czasach wywierać nacisk na Napoleona, by abdykował na rzecz syna i jej samej jako regentki, ale cesarz widział jasno, że cesarstwo z małoletnim jako głową państwa nie ma szans przeżycia i odmówił.
W lipcu
1870
roku, gdy wybuchł kryzys francusko-pruski, Napoleon III, wówczas już bardzo chory (na froncie pod
Sedanem
obwożono go bryczką, bo nie mógł już siedzieć na koniu) chciał za wszelką cenę, nawet oddania
Strassburga
Prusom, zachować pokój, ale miał przeciw sobie zgodną opinię narodu francuskiego, generalicji i prasy (także republikańskiej), wierzących w zwycięstwo. Również Eugenia uważała, że wobec poparcia udzielonego "liberalnemu cesarstwu" (referendum maj 1870, 7 300 000 głosów za – głównie z prowincji-, ale jednak 1 570 000 przeciw, głównie z wielkich miast z Paryżem na czele) przez naród, monarchia napoleońska nie może sobie pozwolić na postępowanie wbrew jego patriotycznemu zrywowi.
15 lipca
Napoleon (który wbrew radom Eugenii i księżniczki Matyldy objął naczelne dowództwo) i
syn
udali się na front, a cesarzowa Eugenia objęła po raz ostatni ster regencji.
Tym razem Napoleon popełnił duży błąd. Zamiast Eugenii jako regent w czasie wojny byłby właściwszy Plonplon, na pozór energiczniejszy i posiadający autorytet, a przede wszystkim mężczyzna, według ówczesnych pojęć bardziej się nadający do rządzenia. Napoleon mimo swego przywiązania nie ufał jednak kuzynowi, obawiał się nawet że Plonplon zdetronizuje i jego i syna, by sam objąć tron. Eugenia została wprawdzie regentką, ale nowa liberalna konstytucja cesarstwa nie dawała jej tak daleko idących pełnomocnictw jak w roku 1859. W pierwszych tygodniach regencji rząd nie zapraszał jej nawet na swe posiedzenia, zawiadamiając ją tylko o powziętych uchwałach. Eugenia próbowała uzyskać co najmniej moralne poparcie Rosji dla Francji i przekonać Austrię do czynnego poparcia Francji (za co obiecywała jej większą część
Śląska
), ale ani jedno ani drugie przedsięwzięcie się nie udało – wszyscy się bali militarnej potęgi Prus. Włochy nie chciały wystąpić zbrojnie bez udziału Austrii, zaś Eugenia nadal nie chciała się zgodzić na przekazanie Rzymu
dynastii sabaudzkiej
, która wiedziała, że w przypadku klęski Napoleona III miasto siłą rzeczy przypadnie Królestwu Italii.
6 sierpnia
w Paryżu zaczęły się zamieszki na wieść o klęsce pod
Wissenburgiem
. Eugenia przebywała wówczas w Saint-Cloud i udała się natychmiast do Tuilerii. Gdy jej to odradzano, przypominając los Marii Antoniny, oświadczyła: nie boję się
szafotu
, boję się brudów rewolucji!-. Po zwołaniu posiedzenia rządu zmusiła go do potwierdzenia jej zarządzeń w sprawach obrony państwa: obligacje państwowe na sumę 500 mln franków i zamrożenie kursu waluty miały ustabilizować finanse, zmobilizowana
Gwardia Narodowa
(270 000) bronić stolicy w razie oblężenia, wszystkie
forty
w okolicy miasta otrzymały dodatkowe armaty (1800), wszystkie mosty naokoło Paryża zostały wysadzone w powietrze, do miasta spędzono 3500 wołów i 280 000 owiec, które miały zapewnić wyżywienie ludności. Wszystkie zbiory obrazów i mebli z Tuilerii, Luwru i innych muzeów zostały zdeponowane w
Brest
.
Tron cesarski był zagrożony i jedynym politycznym rozwiązaniem stało się zdobycie poparcia
Thiersa
, do którego Eugenia wysłała Prospera Mérimée z prośbą o poparcie rządu i jej jako regentki – Thiers, z przekonania republikanin, odmówił jednak wszelkiego zaangażowania w sprawie.
3 września
1870
nadszedł z
Sedanu
telegram Napoleona III donoszący że armia skapitulowała, a on sam dostał się do niewoli.
Eugenia i jej zwolennicy zrozumieli, że nastał koniec II Cesarstwa, gdyż zamieszki w Paryżu przybrały na sile, rozwścieczony tłum demonstrował już na Place de la Concorde, paręset metrów od Tuilerii.O 3.30 rano
4 września
dowódca paryskiej policji doniósł do Tuilerii, że tłum obalił kratę ogrodową i zbliża się do pałacu. Eugenia, która już przed dwoma dniami wydała polecenie, by rozdzielonego z ojcem syna wysłać do
Belgii
, zdecydowała się po perswazji przyjaciół, że opuszczając stolicę nadal będzie w nieobecności cesarza legalną głową państwa, podczas gdy pozostając postrada życie lub będzie
zdetronizowana
. Przebrana w czarną suknię i woalkę, przedostała się z paroma przyjaciółmi przez galerie łączące oba pałace do
Luwru
, koło którego czekała bryczka ambasadora Austrii, księcia Metternicha. Po różnych perypetiach Eugenia dotarła 24 godziny później do
Deauville
, później do
Trouville
, skąd
jacht
angielskiego arystokraty Burgoyne'a przewiózł ją nocą do angielskiego portu
Ryde
. Wygnanie zaczęło się.
Na wygnaniu
Do śmierci syna (
1879
)
Cesarzowa Eugenia z mężem i synem
Już w pierwszym tygodniu pobytu w Anglii, gdzie dwa dni po przybyciu połączyła się z synem, Eugenia otrzymała od zamożnego Anglika Nathanaela Strode'a, wielbiciela legendy napoleońskiej, propozycję osiedlenia się w jego domu Camden House (dziś: siedziba klubu
golfowego
) w miejscowości Chislehurst w hrabstwie
Kent
(obecnie w Londynie, dystrykt
Bromley
) w odległości 20 minut pociągiem od
Londynu
. Dość przestronny, umeblowany dom podobał się cesarzowej (nie musiała płacić dzierżawy, co było ważne, gdyż w tych pierwszych miesiącach finanse wygnanych Bonapartów nie wyglądały najlepiej) i co najważniejsze, był jak na owe czasy łatwo dostępny dla gości z Francji, których nie brakowało. Najpierw zaczęły przybywać delegacje prominentów reżymu napoleońskiego, namawiając cesarzową do użycia, za zgodą Prus, armii marszałka Bazaine'a otoczonej w
Metzu
w celu stłumienia rewolucji w Paryżu. Wysłańcy Bazaine'a uzyskali nawet z
Wersalu
zgodę
Bismarcka
, który wcale nie był chętny negocjować z republikanami Thiersem czy
Gambettą
i uważał Eugenię za legalną regentkę cesarstwa, ale nie precyzował jeszcze swych roszczeń terytorialnych wobec Francji( 20 lat później oświadczył, że zaraz po Sedanie zadowolił by się Strassburgiem, kawałkiem Alzacji i dwoma mld franków odszkodowania, gdyby był zawarł pokój z rządem cesarskim, a nie republikańskim). Król pruski
Wilhelm I
odpowiedział na list Eugenii, błagający o rezygnację z aneksji ziem francuskich, że on osobiście ich nie żąda, podczas gdy Bismarck chce mieć "wał ochronny" wobec agresywnej Francji (list Wilhelma, przekazany 49 lat później przez cesarzową francuskiemu premierowi
Clemenceau
, spowodował że
Konferencja Wersalska
zwróciła
Alzację
i
Lotaryngię
Francji bez uprzedniego
plebiscytu
ludności – która, przynajmniej na wsi – do dziś posługuje się
dialektem
niemieckim). W tak napiętej sytuacji Eugenia pojechała w październiku do Kassel, by zobaczyć się z internowanym mężem i spytać go o zdanie. Dla Napoleona wszelkie układy z Bismarckiem były nie do pomyślenia i uważał poza tym, że haniebny pokój zawarty przez Thiersa i Gambettę, a nie przez rząd cesarski, da Bonapartym lepszą szansę restauracji monarchii, a zatem Eugenia odpowiedziała odmownie Bazaine'owi, który uznał wobec tego rząd III Republiki.
20 marca
1871
Napoleon, wypuszczony z niewoli pruskiej, przybył do Chislehurst.
Syn
zaczął uczęszczać do King's College w Londynie, dokąd dojeżdżał pociągiem, a wieku 16 lat wstąpił do szkoły
kadetów
Royal Artillery School w
Woolwich
. Szanse restauracji cesarstwa nie wyglądały źle – bonapartyści zdobyli wiele miejsc w parlamencie, armia w swej większości nadal była wierna Napoleonowi, i wszystkie kadry urzędnicze II Cesarstwa były nadal czynne w administracji. Napoleon III powziął już zamiar triumfalnego powrotu w stylu ucieczki z
Elby
stryja,
Napoleona I
– wszystkim planom położyła kres jego ostatnia choroba i śmierć na
kamicę nerkową
9 stycznia
1873
. Od chwili jego śmierci Eugenia nosiła tylko czarne, żałobne suknie (nadal projektowane przez atelier Wortha) i nigdy już nie założyła klejnotów. Po zgonie cesarza nadzieje
bonapartystów
skupiły się na synu, obwołanym Napoleonem IV. Żądny sławy wojennej młodzieniec udał się jednak z ekspedycją brytyjską do Południowej Afryki i zginął tam
1 czerwca
1879
w walce z wojownikami
zuluskimi
. Eugenia została sama.
Ostatnie 41 lat
Po zgonie syna Eugenia na parę lat odizolowała się od świata i żyła w kompletnej
apatii
, powoli zaczęły jednak wracać siły witalne. Często przebywała w towarzystwie królowej Wiktorii w ojczyźnie matczynych przodków,
Szkocji
, którą kochała i gdzie Wiktoria oddała jej do dyspozycji zamek Abergeldie Castle położony parę kilometrów od
Balmoral
. W roku
1880
cesarzowa pojechała do Afryki Południowej i spędziła 12 godzin medytując i modląc się na miejscu śmierci syna. Ok. r.
1880
postanowiła opuścić Chislehurst, sprzedała swą willę w Biarritz i zakupiła w
1885
r. pałacyk Farnborough Hill z wielkim parkiem w miejscowości
Farnborough
w hrabstwie
Hampshire
. Pałacyk miał 23 pokoje, Eugenia dobudowała jeszcze jedno skrzydło z 18 komnatami, gdzie urządziła muzeum napoleońskie. W parku wzniosła opactwo St.Michael's Abbey, przeznaczone dla
benedyktynów
, w którego krypcie dziś spoczywa obok męża i syna. Była bardzo bogata – po śmierci matki (
1881
) odziedziczyła jej część dóbr rodziny de Montijo, po synie spadek po
księżnej Baciocchi
, po mężu zamek Arenenberg w Szwajcarii i ok. 2 mln franków. Od roku
1886
zaczęła powracać do Francji, w roku
1888
zakupiła parcelę na Cap Martin koło
Cannes
i wybudowała tam willę "Cyrnos" (grecka nazwa Korsyki), gdzie odtąd spędzała sezon zimowy. Kupiła mały
jacht
, którym krążyła po Morzu Śródziemnym i po
fjordach
norweskich
. Zwiedziła
Egipt
i nawet
Cejlon
. Była jedną z pierwszych głów koronowanych swego pokolenia, która posiadała i chętnie używała
samochód
, z trudem dała się odwieść od wypróbowania
samolotu
. W czasie I wojny światowej urządziła w Farnborough Hill szpital dla rannych oficerów angielskich, zadowalając się na własne potrzeby dwoma pokojami, za co król
Jerzy V
nadał jej w r.
1918
Wielki Krzyż
Orderu Imperium Brytyjskiego
. Zapytana w listopadzie roku 1918, czy chce przesłać gratulacje premierowi
Clemenceau
, odpowiedziała -ja umarłam już w 1870 roku.
W lipcu 1920 roku Eugenia udała się w ostatnią podróż swego życia. Odwiedziła Paryż, jak zwykle zatrzymując się w Hôtel Continental przy
Place de la Concorde
, skąd z okien widziała ogrody Tuilerii. Z Paryża udała się do
Marsylii
, dalej parowcem (jacht przekazała w r.
1914
flocie brytyjskiej) do
Gibraltaru
i stamtąd do Madrytu, by odwiedzić wnuka siostry, księcia Alba, w którego Palacio de Liria zamieszkała. Ślepa na jedno oko, od dłuższego czasu już cierpiąca na kamicę nerkową, uległa chorobie w niedzielę
11 lipca
1920
roku w wieku lat 94.
W testamencie Eugenia zapisała dobra hiszpańskie drugiemu wnukowi swej siostry, hrabiemu de Montijo-Peñeranda, Farnborough Hill ze wszystkimi meblami i kolekcjami księciu
Wiktorowi Bonaparte
, willę Cyrnos jego siostrze,
Letycji z Bonapartów
, wdowie po
Amadeuszu ks. Aosty
. Środki pieniężne podzieliła na równi między księciem Alba, księciem Wiktorem i Letycją Aosta. 100 000 franków przekazała na odbudowę katedry w Reims, wielu przyjaciół i służących otrzymało dożywotnie pensje. Zamek Arenenberg podarowała
kantonowi
Thurgau
. Jeden z obrazów pędzla
Greuze'a
z jej kolekcji otrzymał Sir John Burgoyne, który w 1870 roku przewiózł ją swym jachtem z Trouville do Anglii.
Farnborough Hill, potężnie rozbudowany, jest od roku
1926
do dziś (
2007
) siedzibą ekskluzywnej
katolickiej
szkoły prywatnej dla 500 dziewcząt od 13 do 18 lat, która przyjmuje także uczennice innych wyznań chrześcijańskich, zaś w willi Cyrnos mieści się luksusowy hotel.
Odkryta w roku
1857
asteroida
(45)Eugenia
otrzymała jej imię. Jej
satelita
odkryty w roku
1999
nazywa się Petit Prince ("
Mały Książę
") na cześć jej syna i powieści
Antoine de Saint-Exupery
, któremu
Napoleon IV
służył za wzór przy stwarzaniu postaci bohatera. Imieniem Eugenii nazwano także parę rodzajów ekskluzywnych
perfum
(np.Jasmine Impératrice Eugénie), stworzonych dla niej niegdyś przez paryskich mistrzów i cieszących się do dziś powodzeniem,
Bibliografia
- Almanach de Gotha, wyd. 1901, artykuły Bonaparte i Berwick.
- Nouvelle Biographie Générale, Tome 46, Paris 1862
- Octave Aubry, L'Impératrice Eugénie, Paris 1926
- Agnes Carey, The Empress Eugenie in Exile, Farnborough 2002,
- Comte Fleury (red.), Memoirs of the Empress Eugenie, London and New York 1920 (przekład cytowanych tu fragmentów: AvF)
- Harold Kurtz, Eugenie. Die Kaiserin der Franzosen., Tübingen 1964
- Desmond Seward, Eugénie, The Empress and the Empire, Sutton 2004,
Filmografia
- Filmy fabularne, w których cesarzowa Eugenia jest główną postacią:
- Mademoiselle Minuit , reż. Robert Z. Leonard, USA 1924
- Imperial Violets, reż. Henri Roussel, Francja 1932
- The Empress and I, reż. Friedrich Holländer, Francja 1932
- Sarasate, reż. Richard Busch, USA 1941
- La Contessa Castiglione, reż. Flavio Calzatore, Włochy 1942
- The Song of
Bernadette
, reż. Henry King, USA 1943
- Eugenia de Montijo, reż. José Lopez, Hiszpania 1944
- La Valse de Paris, reż. Marcel Achard, Francja 1949
- Idol of Paris, reż. Leslie Arniss, USA 1949
- Imperial Violets (remake), reż. Richard Pottier, Francja 1953
- Si Paris m'ètait conte, reż.
Sacha Guitry
, Francja 1955
Linki zewnętrzne
Szkoła Farnborough Hill, UK