Średniowiecze – epoka w historii i kulturze
europejskiej
, obejmująca okres między
starożytnością
[1] a
czasami nowożytnymi
.
Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle ustalone, szczególnie w przypadku granicy początkowej (zobacz:
starożytność
). Najczęściej przyjmuje się, że jest to okres historyczny rozciągający się od czasów rozpadu
Cesarstwa Zachodniorzymskiego
i
wielkiej wędrówki ludów
, do początków
renesansu
.
Nazwa epoki wywodzi się z nazwy środka epoki
łacińskiego
określenia medius aevus (średni wiek), lub media aetas (wieki średnie). Została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu przez pobożnych
chrześcijan
, którzy uważali czasy, w których żyli, za interwał między pierwszym, a drugim przyjściem Chrystusa. W
XV
i
XVI wieku
odwołali się do niej włoscy
humaniści
, pragnąc wyróżnić "wieki średnie" jako mroczny okres, oddzielający ówczesne czasy od świetlanej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w
XVII wieku
.
Granice czasowe
Za początek epoki przyjmuje się rok 476, koniec istnienia
cesarstwa zachodniorzymskiego
, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz
zachodniorzymski
, Romulus Augustulus. Istnieje jednak także wiele innych propozycji, np. zamknięcie przez
Justyniana Wielkiego
Akademii Ateńskiej
(
529
), zamordowanie
Hypatii z Aleksandrii
(
415
), koronacja
Karola Wielkiego
(
800
), ucieczka
Mahometa
z Mekki (
622
),
bunt Nika
w Konstantynopolu (
532
), śmierć cesarza
Teodozjusza I Wielkiego
i podział Imperium rzymskiego na dwie części w (
395
), czy chrzest
Chlodwiga
(
496
). Wielu badaczy okres od V w. do XI w. chce widzieć jako osobną od średniowiecza epokę historyczną –
wieki ciemne
. Należy też pamiętać, że elementy kultury starożytnej były obecne w Europie Zachodniej w niezmienionej formie jeszcze kilka wieków po upadku cesarstwa rzymskiego.
Za koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez
Jana Gutenberga
(ok.
1450
),
zdobycie Konstantynopola
przez Turków i upadek
Cesarstwa Bizantyjskiego
(
1453
), koniec
wojny stuletniej
(
1453
), przyjęcie przez władcę
Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
,
Iwana III Srogiego
, tytułu "władcy Wszechrusi" (
1478
), dotarcie
Krzysztofa Kolumba
do Ameryki (
1492
), lub powrót Krzysztofa Kolumba do Hiszpanii (
1493
), a wreszcie wystąpienie
Marcina Lutra
(
1517
).
Kultura
Widok na stare miasto w
Kożuchowie
- zachowane atrybuty średniowiecznego układu miejskiego: obwarowania miejskie, fosa, kościół farny
Średniowiecze stworzyło uniwersalną kulturę, przeplatającą elementy starożytnej kultury
Rzymian
, kultur barbarzyńskich (
Germanów
,
Celtów
,
Słowian
i innych), silnych wpływów
chrześcijańskich
,
kultury arabskiej
oraz elementów oryginalnych.
Średniowiecze, zwłaszcza kilka pierwszych jego stuleci (V – X wiek), było dawniej nazywane
wiekami ciemnymi
, ze względu na nieliczne źródła dotyczące tych czasów oraz przeświadczenie, że był to okres całkowitego upadku kultury.
Periodyzacje wewnątrz epoki są różne, często wyróżnia się:
- wczesne średniowiecze (od końca
V wieku
– do końca
X wieku
),
- "brzask średniowiecza" (wiek XI i XII),
- dojrzałe średniowiecze (aż do
XIV wieku
, ze szczytowym okresem rozwoju w XIII wieku),
- schyłek średniowiecza ("jesień średniowiecza") (od XIV wieku).
W średniowieczu powstała duchowa jedność świata zachodniego i wykrystalizował się obraz jego kultury (
uniwersalizm
). Z elementów przyswojonych i swoiście przetworzonych z dziedzictwa grecko-rzymskiego, zespolonych z tradycją chrześcijańską powstała nowa jakość.
Jednym z istotnych wydarzeń było powstanie
Państwa Kościelnego
w wyniku przekazania przez
Pepina Krótkiego
papiestwu
ziem odebranych w
755
roku
Longobardom
.
W związku z upadkiem rzymskich instytucji państwowych Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturową, ekonomiczną i polityczną, mającą decydujący wpływ na kształtowanie umysłowości i kultury średniowiecza. Jedność kultury średniowiecznej w znacznym stopniu zależała od wspólnego języka –
łaciny
. Łacina panowała niepodzielnie jako język szkoły, nauki, religii, dyplomacji i prawa. Była wspólna dla wszystkich wykształconych środowisk zachodniego świata. Szkolnictwo, początkowo w pełni organizowane przez Kościół, z ujednoliconą strukturą oraz programem i metodami nauczania, przyczyniało się do umocnienia umysłowej jedności świata zachodniego.
Po upadku starożytnych szkół retorycznych życie umysłowe wczesnego średniowiecza skupiało się głównie w klasztorach. Dworskie capellae (kancelarie) np.
Karola Wielkiego
, przyciągały światłe umysły i stanowiły miejsce kształcenia i przygotowywania uzdolnionej młodzieży do pracy dyplomatycznej i pisarskiej.
W kulturze średniowiecznej wytworzyły się także wzorce parenetyczne, silnie związane z chrześcijańską wizją świata: ideał świętego (
ascety
), rycerza bez skazy oraz sprawiedliwego władcy.
Uniwersytety
W większych miastach, na podobieństwo rzemieślniczych cechów, powstawały związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym. Szkoły te nazywano początkowo
studium generale
, a potem universitas.
Uniwersytety
posiadały autonomię – były prawnie niezależne od władz miejskich, miały także wyłączne prawo nauczania i nadawania stopni naukowych w całym świecie chrześcijańskim.
W średniowieczu powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich. W XII i XIII wieku powstały uniwersytety:
W XIV wieku powstały uniwersytety:
Książka w średniowieczu
Książka
pełniła w średniowieczu rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła wiedzy. Księgi spisywano głównie w klasztornych
skryptoriach
, z czasem powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty kopistów. Oczywiście uniwersytety i kancelarie dworskie nie mogły się bez ksiąg obejść, stąd też je tam kopiowano.
Książki pisane były na
pergaminie
lub
papierze
, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato
zdobione
, pojawiały się w nich
miniatury
,
inicjały
,
bordiury
, strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami o alegorycznej symbolice. W XV wieku zaczęły się pojawiać książki blokowe lub ksylograficzne (
ksylograf
). Za sprawą
Johanna Gutenberga
nadeszła era książki
drukowanej
.
Literatura
Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła określonym celom: pouczeniu i wychowaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, pokazywaniu wzorców osobowych. Dlatego tak chętnie tworzono zalecane do naśladowania ideały osobowe, np. świętego, rycerza, władcy.
Obok oficjalnego nurtu literatury istniała także poezja "rozrywkowo-prześmiewcza", wymienić należy
Powieść o Róży
czy cykl "Powieść o Lisie".
Filozofia średniowieczna
Średniowiecze było okresem rozkwitu filozofii chrześcijańskiej.
Pierwsze wieki średniowiecza nie wydały wielu twórczych filozofów, choć zdarzały się wyjątki (
Alkuin
,
Jan Szkot Eriugena
).
Wiek XI przyniósł rozwój
dialektyki
(tzw. sofistyka średniowieczna) i sporów wokół roli
rozumu
i
logiki
w życiu chrześcijańskim. Spory te doprowadziły do bujnego rozwoju filozofii w wieku XII i XIII – w wieku XII przede wszystkim
platonizmu
i
augustynizmu
, w wieku XIII
scholastyki
. Wiek XII to także okres
sporu o uniwersalia
.
Wiek XIII przyniósł załagodzenie sporów filozoficznych, był natomiast czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejszą jest Summa teologiczna
świętego Tomasza z Akwinu
.
Wiek XIV to okres
nominalizmu
– od tego czasu scholastyka upadała, dzieląc się na via antiqua (filozofia świętego Tomasza i Jana Dunsa Szkota) i via moderna (filozofia nominalistów, przede wszystkim Ockhama) i powoli ustępując miejsca
humanizmowi
i
reformacji
.
Augustynizm
Twórcą
augustynizmu
był św.
Augustyn
(
354
-
430
), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem
manicheizmu
, następnie
sceptycyzmu
i
neoplatonizmu
. Prowadził też własną szkołę retoryki. W
387
r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w
396
r. został biskupem
Hippony
. Najważniejsze dzieło Augustyna to Wyznania (napisane ok.
400
r. n.e.). Augustynizm był popularny przede wszystkim we wczesnym okresie filozofii średniowiecznej.
Podstawowe założenia augustynizmu:
- W hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami.
- Człowiek jest istotą rozumną.
- Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem.
- Dzieje świata to historia walki dobra ze złem.
Scholastyka
Scholastyka
powstała w XII w., a okres jej rozkwitu to wiek XIII. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków. Najwybitniejszymi filozofami scholastycznymi byli
Albert Wielki
i
święty Tomasz z Akwinu
.
Podstawowe założenia
- Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
- Metody rozumowego dowodzenia przejęto z dzieła pt. Logika autorstwa
Arystotelesa
.
- Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.
Tomizm
Najważniejszym prądem filozofii scholastycznej był
tomizm
. Jego twórcą był św.
Tomasz z Akwinu
(
1225
-
1274
), urodzony we Włoszech, członek zakonu
dominikanów
. Od
1252
r. wykładał w
Paryżu
. Najważniejszymi jego dziełami były: Summa filozoficzna i Summa teologiczna. Zajmował się zagadnieniem stosunku wiary, którą zajmuje się
teologia
, do wiedzy, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów ("dróg") na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny.
Podstawowe założenia tomizmu:
- Człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce.
- Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami.
Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność. Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.
Społeczeństwo
Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się na
stany
, czyli
warstwy
, które różniły się między sobą pod względem praw i obowiązków. W większości państw europejskich były to:
W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo
feudalne
oparte na
poddaństwie
i hierarchii społecznej.
Gospodarka w średniowieczu
Gospodarka
w średniowieczu rozwijała się bardzo powoli. Z powodu licznych zmian ustrojowych nie była ona zbyt prężna i opierała się w znacznej części na produkcji rolnej i hodowli. Okres od
IV
do
XIII wieku
był uważany za okres pośredni między fascynacją
starożytnością
a
odrodzeniem
. W średniowieczu ludzie nie inspirowali się osiągnięciami z czasów starożytności, lecz wykazali się własnymi osiągnięciami takimi jak
system lenny
,
feudalizm
czy zainicjowanie cechów i
gildii
.
Średniowieczna gospodarka rozwijała się w swoim tempie, dopasowanym do potrzeb i życia ludzi żyjących głównie w
folwarkach
, później budujących
miasta
. Pomimo, że średniowiecze przez setki lat uznawane było za ponure i ciemne, procesy te ukształtowały późniejszą gospodarkę europejską.
Europa
była uboga w surowce takie jak
złoto
czy
srebro
, które były
środkiem płatniczym
, dlatego długo obowiązywał
handel wymienny
. Miała ona na dodatek nieefektywny system komunikacyjny między słabo zaludnionymi miastami czy rozpierzchniętymi po całej Europie
grodami
i folwarkami. Do transportu najchętniej używano rzek, co pozwalało rozwijać się miastom
portowym
, ale to i tak nie poprawiało sytuacji gospodarczej
chłopów
, którzy byli najliczniejszym i najuboższym ze
stanów
. Byli oni raczej bezbronni i łatwo ulegali najeźdźcom. Dlatego też w
IX wieku
wykształcił się
system feudalny
. Na jego zasadach pan, który nadawał ziemię chłopom, a sam posiadał ją najczęściej od króla, musiał bronić swoich pracowników przed najeźdźcami, a ci w zamian za obronę musieli na niego pracować. Polegało to na tym, że płacili oni podatki za swoje ziemie (renta feudalna). Były cztery rodzaje takich opłat:
-
danina
, czyli płatność w naturze,
-
pańszczyzna
, najmniej efektywny sposób płacenia gdyż była to praca odrobkowa na ziemiach pana,
-
dziesięcina
, czyli dziesięć procent z dochodów, które chłop musiał oddać na Kościół,
-
czynsz
.
Taki stan rzeczy przyczynił się do powstania
dwu
i
trójpolówki
, które pozwalały na pełne wykorzystanie ziem rolnych.
System feudalny pociągnął za sobą sieć zależności między panami feudalnymi, drobną szlachtą, a chłopstwem. Dlatego też wykształcił się
system lenny
. Społeczeństwo oprócz podziału na chłopstwo, rycerstwo i duchowieństwo podzieliło się na
wasali
i
seniorów
. Seniorami byli panowie z ziemią, którą nadawali swoim wasalom w akcie komendacji. I tak właśnie tworzyła się drabina zależności (feudalna). W Europie działały dwa systemy zależności lennych (feudalnych). Pierwszym była zasada, że „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”, co powodowało decentralizację władzy, a drugim, iż „wasal mego wasala jest moim wasalem”, co w efekcie dawało wzmocnienie władzy centralnej, gdyż ziemie były nadawane przez króla.
W folwarkach stopniowo zaczęto używać żelaznych narzędzi takich jak
pług
czy
kosa
. Wtedy też zaczęły powstawać zakłady zwane
manufakturami
produkujące przedmioty codziennego użytku począwszy od ubrań na pługach czy broni kończąc. Zaczęła się wyodrębniać nowa gałąź gospodarki, jaką było
rzemiosło
, a co za tym szło rozwijał się
handel
gdyż powstał wewnętrzny rynek zbytu. Pod wpływem takiego podziału pracy osady zaczęły przekształcać się w ośrodki życia handlowego. Odradzały się zamarłe miasta rzymskie, ale i powstawały nowe. Wyrastały one najczęściej na skrzyżowaniach szlaków handlowych zarówno lądowych jak i wodnych (
Wenecja
) oraz na terenach bogatych w potrzebne surowce czy przydatnych do uprawy roli. Na ziemiach polskich było to możliwe dzięki nadawaniu
immunitetów
, procesowi zapoczątkowanemu podczas rozbicia dzielnicowego w XII-XIV wieku. Miasta i wsie były lokowane na
prawie niemieckim
, a co za tym szło przysługiwały im różne prawa. Dla miast najważniejszy był
przymus drożny
, czyli nakaz poruszania się określonymi szlakami handlowymi oraz
prawo składu
, czyli nakaz wykładania towaru na sprzedaż w mieście przez kupców.
Na wsi ważnym prawem była tak zwana
wolnizna
, czyli czasowe zwolnienie z uiszczania opłat na rzecz feudałów, co pozwalało się szybciej rozwijać chłopom i całym folwarkom. W miastach powstawały
cechy
rzemieślnicze i
gildie
kupieckie. Początkowo miały one pozytywny wpływ na rozwój miast, gdyż przyspieszały i polepszały jakość produkcji. Potem, gdy zapotrzebowanie wzrosło, cechy ograniczały produkcję, pojawili się wtedy partacze, czyli niezrzeszeni, zamieszkiwali oni najczęściej jurydyki, czyli obrzeża miast, gdzie nie sięgała
jurysdykcja
miejska. Miasta i wsie przetrwały w takiej formie, aż do odrodzenia, w którym upadł feudalizm i cały system lenny. Ale nowo powstałe miasta wpisały się już na stałe w gospodarcze mapy Europy.
Okres średniowiecza nie był zbyt prężny pomimo tego, że trwał tyle lat. Na szczęście rozwinęła się wtedy technologia uprawy roli oraz rozpowszechnił się handel, a więc i użycie
pieniądza
. Miało też miejsce zapoczątkowanie rozwoju miast i wsi oraz wyrobienie się szlaków handlowych. Pod względem gospodarczym można powiedzieć, że średniowiecze było nastawione zdecydowanie na
rolnictwo
, ale dało też początek rzemiosłu i manufakturze, które w przyszłych wiekach przejmą prymarną pozycję w gospodarce.
Pojęcia związane ze średniowieczem
Zobacz też
Opracowania syntetyczne w języku polskim
- Tadeusz Manteuffel – Historia powszechna. Średniowiecze., PWN, Warszawa 2004. (wyd. XV)
- Jerzy Rajman Encyklopedia średniowiecza, Wyd. Zielona Sowa, Kraków 2006.
- Benedykt Zientara – Historia powszechna średniowiecza., Wyd. TRIO, Warszawa 2002.
Przypisy
Linki zewnętrzne