"Nie tylko wychowanie
ma służyć sztuce,
ale to właśnie sztuka
ma służyć wychowaniu". (B. Suchodolski)
Na sztukę i wychowanie we współczesnym świecie wpływa wiele czynników, między innymi osiągnięcia techniczne i środki masowego komunikowania. Postęp w zakresie nauki i techniki, konsumpcyjny charakter życia (dążenie, aby mieć, a nie być) to wszystko nie sprzyja rozwojowi sztuki. W dzisiejszych czasach dbamy coraz bardziej o rozwój intelektu związanego z nauką i techniką zapominając o uczuciach i wyobraźni. Z tego powodu bardzo ważna wydaje się humanizacja człowieka mająca na celu ocalić go przed rozwojem cywilizacji technokratycznej, która wzmacnia u ludzi postawę konsumpcyjną, konformizm i alienację jednostki. Jedynym ratunkiem, możliwością wprowadzenia równowagi pomiędzy rozwojem uczuć i wyobraźni a rozwojem intelektu jest sztuka.
Sztuka jest środkiem wychowania, ale jednocześnie wywołuje przeżycia mające charakter całkowicie swobodny i bezinteresowny. Dzięki sztuce uczucia, wyobraźnia, zdolność do reakcji najbardziej osobistych zostają wzbudzone i poruszone jest więc jednocześnie środkiem wychowania oraz sposobem odkrywania osobowości człowieka. W dzisiejszych czasach sztuka zawiera w sobie również indywidualne style życiowe, obejmuje kulturalne dziedzictwo artystyczne, rozszerza ludzkie możliwości twórcze, poszerza grono odbiorców, jest coraz bardziej dostępna. Kształtuje postawy twórcze i odbiorcze, a więc dla prawidłowego rozwoju człowieka ma znaczenie zarówno tworzenie jak i odbieranie sztuki, zmienia emocjonalny i intelektualny stosunek ludzi do otaczającej ich rzeczywistości, a także ich poglądy na świat.
Wychowanie natomiast polega na tym, aby ludzi "nauczyć patrzeć ich własnymi oczami". Wychowawcze znaczenie sztuki przejawia się tym, iż umożliwia ona pełniejsze, bardziej osobiste myślenie o świecie i człowieku, w które angażują się zmysły i intelekt. Sztuka nie jest przy tym tylko próbą oderwania się od rzeczywistości, ale również potrzebą komunikowania się z innymi, rozumienia ich przeżyć i doświadczeń osobistych. Włączała się zawsze we wszystkie ludzkie sprawy, zarówno polityczne, narodowe oraz społeczno-ekonomiczne, jako składnik wszystkich działań ludzkich (także w wychowaniu) uczestniczy w polepszaniu, zwłaszcza w upiększaniu życiowego środowiska (upiększanie życia oznacza bowiem obecność kultury). Sztuka zapewnia ciągłość kultury łącząc przeszłość i teraźniejszość, przekazując wartości, które odradzają się w kolejnych, zmieniających się pokoleniach.
Dwie koncepcje odzwierciedlające stosunki panujące między sztuką a wychowaniem to:
1. wychowanie estetyczne przez które rozumiemy rozwijanie estetycznej wrażliwości potrzebnej do poznania i oceny sztuki inaczej nazywamy ją wychowaniem do sztuki; polega ona na kształtowaniu kultury estetycznej człowieka (zdolności do oceny zjawisk artystycznych dawnych i obecnych).
2. druga koncepcja ma rozwijać osobowość przez sztukę, powinna ona służyć wychowaniu.
Obecnie mimo pełnienia nadal przez sztukę ważnej roli w życiu człowieka jej wpływ słabnie wiąże się to z ogólnym kryzysem i chorobami naszej cywilizacji. Przyczynami tego stanu rzeczy są zdaniem Herberta Reada:
1. zjawisko alienacji społecznej i psychologicznej - rosnący rozdźwięk między działalnością człowieka, a procesami naturalnymi (przykładem może tu być "podział pracy prowadzący do całkowitej eliminacji czynnika ludzkiego z procesu produkcji na rzecz rosnącej automatyzacji, powstawanie wielkich skupisk ludności w aglomeracjach miejskich, przeludnienie, rosnąca przestępczość i nasilanie się chorób psychicznych".
Zdaniem Reada można temu zapobiec przez rozwijanie wrażliwości zmysłów i umiejętności percypowania (odbierania) świata od wczesnego dzieciństwa, w przeciwnym razie staniemy się "automatami"- apatycznymi, agresywnymi, ograniczonymi upodobaniami rozrywki, biernymi wobec aktów przemocy
2. upowszechnienie racjonalizmu- związane z postępem nauki, atrofia uczuć- brak umiejętności przeżywania uczuć (religijnych, estetycznych) prowadzący do ulegania pokusom ideologii konsumpcji, egoizmu. W świat idei, wartości dobra i prawdy może człowieka wprowadzić sztuka.
3. Sprzeczność samej sztuki- społeczeństwo współczesne "konsumuje" kulturę i rozrywkę, sprzyja temu przemysł rozrywkowy. Wartości prawdziwe zastępują banały, które rozpowszechnia popularność i środki masowego przekazu.
Sztuka dni dzisiejszego jest zagrożona, przez: pseudowartości kultury masowej, eksperymenty odbiegające od tego, co jest sztuką (nihilizm). Brak zrozumienia sztuki przez społeczeństwo sprawia, iż jest ona konsumowana na najniższym poziomie, pogłębia stan izolacji jednostek, zbiorowość zastępuje wspólnotę (nie ma dialogu osobistego człowiek-człowiek, ponieważ wspólnota powstaje na poziomie wrażeń, uczuć, myśli, intuicji, które związane są z przeżywaniem sztuki, aktem tworzenia).
Pesymistyczna diagnoza: alienacja przybiera na sile, atrofia uczuć moralnych i estetycznych, rozpowszechnianie postaw konsumpcyjnych, jednostronność wykształcenia (naukowo-techniczne), zachwianie wewnętrznej harmonii człowieka.
Współczesny człowiek zdaniem Herberta Reada to: "...ptak, któremu podcięto jedno skrzydło. Świat współczesny każe mu posługiwać się skrzydłem intelektu, podczas gdy skrzydło uczuć i wyobraźni wciąż pozostaje kalekie. Harmonię lotu zapewnić może tylko sztuka, narzędzie integralnego rozwoju wszystkich sił, sztuka przywrócona społeczeństwu".
Między sztuką a społeczeństwem, artystą a jego środowiskiem występują głębokie wzajemne powiązania. Read podkreśla indywidualny charakter osiągnięć artystycznych, czyli tego co zależy od woli twórczej. Wartości sztuki wykraczają poza jednostkę i jej czasy, gdyż odnoszą się do idealnych proporcji i harmonii (pojmowaną przez twórcę dzięki twórczej intuicji). Sztuka jest jednocześnie uniwersalna i odnosi się do estetycznej wrażliwości, próbą tworzenia form cieszących i podobających się niezależnie od jej charakteru.
Funkcją sztuki zdaniem Reada jest wyrażanie uczuć i przekazywanie zrozumienia. Proces rozumienia to nowa jakość doświadczanych emocji wzbogacanych intuicyjnym aktem samowiedzy.
Przyczyny zerwania społeczeństwa ze sztuką: dezintegracja formy w sztuce, stępienie wrażliwości pod postacią: niespójności, niewrażliwości, brutalności i ekskluzywności. Sztuce będzie groziła dezintegracja jeżeli nie powstrzymamy tych procesów zniszczenia i standaryzacji, materializmu i przekazu masowego. "Troska Reada obejmuje rzeczywistość społeczną przenikniętą dramatycznymi sprzecznościami i rzeczywistość kulturową, sztukę, której prawdziwe wartości ulegają naciskom miernoty". Zagrożenie pogłębia się w skutek jednostronnego modelu kształcenia, preferującego treści instrumentalne, niszczącego skłonności ludzkiej natury: wrażliwość, uczucie, wyobraźnię. Ocaleniem jest sztuka. Sposobem ocalenia cywilizacji: reforma społeczeństw (składających się na nią), "która sprawi, że konkretne zjawiska wrażeniowe, będące właściwym materiałem sztuki, znowu odnajdą się spontanicznie w naszym życiu codziennym. Reformę tę nazwał "wychowaniem przez sztukę". Nie będzie się ono zajmowało przygotowaniem ludzi do zadań mechanicznych i nieinteligentnych, jakie proponuje im nowoczesny przemysł, nie zachęci do uznania za wystarczające czynności rozrywkowe, pozbawione celu konstruktywnego i całkowicie biernych. Cel wychowania przez sztukę: spowodowanie, by wszystko nabrało ruchu i poczęło się rozwijać, zastąpienie postawy konformizmu i bezmyślnej uległości u każdego człowieka twórczą aktywnością wyobraźni, która stanie się "swobodnym wyrazem jego własnej osobowości". Wychowanie przez sztukę jest propozycją uruchamiania aktywnych dyspozycji prawdziwego, autentycznego człowieczeństwa: uczuć, woli twórczej, wyobraźni, i to w sposób prowadzący do integracji człowieka. Zdaniem Reada dotychczasowe osiągnięcia pedagogiczne to formowanie uległych, apatycznych i niewrażliwych jednostek, zniszczenie naturalnej wrażliwości i instynktów twórczych, całkowita werbalizacja procesu kształcenia. Read przedstawia cztery kierunki kształcenia: różne rodzaje komunikowania, czyli "dramat", wychowanie fizyczne i muzykę, czyli "taniec", rysunek, zajęcia plastyczne, rzemiosło odpowiadające dzisiejszym zajęciom praktyczno-technicznym. Program wychowania przez sztukę jest demokratyczny i uniwersalny, grożą mu jednak dwa niebezpieczeństwa: amatorstwo i zawodowstwo. Cele wychowania przez sztukę:
1. utrzymać naturalną intensywność wszystkich rodzajów percepcji i wrażenia;
2. koordynować różne rodzaje percepcji i wrażenia wzajemnie pomiędzy sobą i w stosunku do otoczenia;
3. spowodować wyrażanie uczuć w formie komunikatywnej;
4. wyzwalać konstruktywne siły wyobraźni;
5. nauczyć właściwego wyrażania własnych myśli.
Realizacji ich służą zajęcia różnego rodzaju, od obserwacji do twórczości własnej. Zależy mu na ukształtowaniu w ludziach inteligencji typu estetycznego. Dialog jest jego zdaniem podstawową metodą wychowania. Read dostrzega powiązania między wolnością, sztuką i artystą. "Wolność zawiera w sobie element koniecznej twórczości, nie jest bowiem stanem spoczynku, ale działaniem, dążeniem, procesem samorealizacji".
Sztuka jest lekarstwem na współczesne choroby cywilizacyjne. Powstaje wiele koncepcji w wychowaniu, które wykorzystują sztukę m.in.: Idea wychowania przez sztukę dla Reada jest niemal tożsama z ideą wychowania dla pokoju, celem wychowania jest zapobieganie takim chorobom jak nuda, obojętność czy takim stanom psychicznym, które powodują u młodzieży skłonność do przestępstwa i zbrodni.
"Sztuka jest manifestacją i przekształceniem ślepych sił zbiorowości, umożliwia ludziom życie zgodne z ich instynktami i pragnieniami- w tym sensie jest sztuka identyczna z wychowaniem".
"Sztuka jest zarazem działalnością doskonalącą wrażliwość zmysłową i działalnością odkrywającą i ulepszającą symbole, które służą do porozumiewania się z innymi, są nierozdzielne".
"Wychowanie przez sztukę może zapewnić stopniowe przechodzenie od intuicyjno-formatywnych czynności dziecka do intuicyjno-przekształcających działań człowieka dorosłego, artysty".
Bibliografia:
Read Herbert "Teoria wychowania estetycznego"
Wojnar Irena "Nauczyciel i wychowanie estetyczne"
Wojnar Irena "Teoria wychowania estetycznego"
Marta Deptuła
Przedszkole Niepubliczne "Akademia Krasnoludków"
w Warszawie |
