1. Stymulacja wielozmysłowa źródłem informacji o świecie.
Wrażenia zmysłowe formują nasze wiadomości o świecie. Są, przewodnikami życia", jak trafnie określił ich funkcje francuski psychofizjologii Henri Peron. Pod wpływem działania narządów zmysłu, powstaje w mózgu odzwierciedlenie niektórych zjawisk fizycznych. Dochodzi do uruchomienia wielu skomplikowanych procesów. Mózg "opracowuje" informacje, które do niego docierają, przekształca je, wiąże z informacjami nabytymi wcześniej. W ten sposób dowiadujemy się, co dzieje się w świecie nas otaczającym.
Znany tradycyjny podział narządów zmysłów na wyższe (wzrok i słuch) oraz niższe (pozostałe zmysły) uświadamia nam szczególne znaczenie danych zmysłowych, dostarczanych przez oczy i uszy. Wzrok i słuch, które dominują u człowieka w procesach poznawczych sprawiają jednocześnie, że pozostałe zmysły są "niedoćwiczone", mniej sprawne niż potencjalnie mogą być. Te informacje szczególnego znaczenia nabierają w pracy pedagoga-terapeuty zajmującego się terapią dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu znacznym i głębokim. Uświadamiają, że wzrok, słuch, węch, dotyk, smak są zmysłami równorzędnymi w postrzeganiu świata. Dlatego nie może być podziału na lepsze i gorsze analizatory. Każdy z nich musi być i jest traktowany jako ważny kanał dopływu informacji. Ta wielokanałowość ma zasadniczy wpływ na proces integracji, czyli tworzenia się całości obrazu z drobnych cząstek.
Jak wiemy dla dzieci ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością intelektualną proces uczenia się oraz nabywania wszelkich umiejętności jest trudny i skomplikowany. Podstawą ich rozwoju jest usprawnianie pracy systemów sensorycznych oraz procesów układu nerwowego. Dlatego istotny jest stały dopływ do układu nerwowego bodźców zmysłowych. To dzięki stymulacji wielozmysłowej mózg, otrzymuje informacje ze wszystkich zmysłów, dokonuje ich rozpoznania, segregowania i interpretacji. Jednocześnie integruje je z wcześniejszymi doświadczeniami. Proces stymulacji polega na wzmaganiu procesów życiowych organizmów za pomocą bodźców zewnętrznych chemicznych lub fizycznych. Dziecku dostarcza się bodźców zmysłowych różnego rodzaju: dotykowych, czucia głębokiego(proprioceptywnych), przedsionkowych (westybularnych), smakowych, węchowych, wzrokowych i słuchowych. Układ przedsionkowy informuje czy i w jakim kierunku poruszamy się. Układ ten stanowi podstawę rozwoju równowagi; koordynacji ruchowej; płynnego harmonijnego działania. Dzieci, które nie otrzymują wystarczającej ilości bodźców nie rozwijają się prawidłowo. Komórki nerwowe ich mózgu są bezczynne i giną. Stymulacja polisensoryczna pomaga im w odbiorze wrażeń zmysłowych płynących z ich ciała. Dzięki integracji tych wrażeń dziecko nie tylko uczy się, ale również zdobywa orientację oraz poczucie bezpieczeństwa. Dziecko zaczyna rozumieć otaczający je świat i przyjmować go bez lęku. Rozwija się oraz otwiera na nowe doznania i doświadczenia. Otrzymuje szansę na wykształcenie świadomości własnej osoby jako istoty wyodrębnionej z otoczenia.
Dostarczając wrażeń zmysłowych musimy mieć również na uwadze potrzeby oraz możliwości osoby niepełnosprawnej. Używane pomoce nie mogą wywoływać poczucia dyskomfortu, napawać bojaźnią czy lękiem. Jedną z zasad jest też pamiętanie o nie przeciążaniu układu nerwowego zbyt dużą liczbą bodźców, ponieważ może okazać się to szkodliwe dla rozwoju dziecka. Dlatego także należy bacznie je obserwować podczas terapii i trafnie odczytywać wysyłane przez niego sygnały.
Istnieje wiele metod i technik stymulacji zmysłowej osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową. Wymienić należy: masaż leczniczy i logopedyczny; chromoterapię; aluminoterapię; aromatoterapię; zajęcia z wykorzystaniem muzyki i ruchu; techniki plastyczne; metoda porannego kręgu.
W artykule tym chciałabym przybliżyć ostatnią z wymienionych metod, w której to nie wyróżnia się oraz kształci jednego zmysłu wiodącego, lecz wykorzystuje się wiele kanałów przepływu informacji: patrzenie, słuchanie, dotykanie, wąchanie, smakowanie. Dzięki tej wielozmysłowej stymulacji tworzy się globalny obraz danego pojęcia. Zamierzam też zaprezentować przykładowe tworzywa i materiały, będące przydatne w działaniach związanych ze stymulacją wielozmysłową.
2. Tworzywa i materiały wykorzystywane w działaniach związanych ze stymulacja wielozmysłową.
Zmiany zachodzące w przyrodzie w kolejnych porach roku (barwy, zapachy, światło) niosą ze sobą nieograniczoną bazę różnorodnych materiałów, np.: wiosennych kwiatów, jesiennych liści, owoców drzew i krzewów, warzyw, muszli i piasku zebranego nad morzem, śniegu zimą. Podstawą działań polisensorycznych jest świat przyrody, ale wykorzystujemy również materiały sypkie i formowalne. Nauczyciel-terapeuta musi stworzyć odpowiednie warunki do postrzegania wielozmysłowego. Powinien nie tylko dostarczyć odpowiednich tworzyw, ale także w razie konieczności udzielać czynnej pomocy, np. kierując ruchami dziecka podczas manipulacji.
W codziennej pracy wykorzystuję wiele różnorodnych materiałów i tworzyw, takich jak:
- materiały półpłynne: kisiel, pianki, żele kosmetyczne, krochmal, galaretki, dżem, miód, krem czekoladowy, farby plakatowe i akwarelowe, klej biurowy oraz w płynie, wikol, klej mączny itp.
- materiały sypkie: piasek suchy, wilgotna ziemia, żwir, groch, kukurydza, fasola, ryż, siemię lniane, cukier kryształ, cukier puder, mąka, kasza manna, kasza gryczana, makaron, zboża, np. owies, pestki dyni, pestki słonecznika, nasiona kwiatów i warzyw itp.
- materiały formowalne: glina, gips, plastelina, modelina, ciastolina, masa solna, masa papierowa, ugotowany makaron, ciasto, papka ryżowa, wosk, masa mączna, płatki mydlane rozpuszczone w małej ilości ciepłej wody itp.
- materiały naturalne: kamienie, muszle, szyszki, żołędzie, kasztany, jarzębina, orzechy laskowe, włoskie, ziemne, pistacje, liście, gałęzie, trawy, kora drzew, ptasie pióra, kwiaty, trawa, owoce naturalne, przetwarzane, warzywa, runo leśne (mech, grzyby, wrzos, ściółka leśna) itp.
- tworzywa kontrastujące: rzeczy twarde i miękkie, rzeczy zimne i ciepłe, rzeczy szorstkie i gładkie, różnorodne tkaniny (len, wełna, bawełna, jedwab, szyfon, gaza, tetra, tiul, itp.), papier o różnej fakturze (gazetowy, bibuła, pergamin, kredowy, tektura gładka i falista, tapeta), folia aluminiowa, wata, gąbki, piłki różnego rodzaju, sznurki różnej grubości, guziki, pudełka, nici, włóczki, świeczki, kamienie, kapsle, balony, konfetti, korale, itp.
Podczas wieloletniej pracy z dziećmi niepełnosprawnymi w stopniu znacznym i głębokim, ale również umiarkowanym zaobserwowałam, że zajęcia z wykorzystaniem wyżej wymienionych tworzyw i materiałów są bardzo atrakcyjne dla dzieci. Przykuwają uwagę oraz wzbudzają ich zainteresowanie, pozwalają skupić się na danym zadaniu, ale głównie niosą radość połączoną z głębokim przeżywaniem. Zajęcia te rozładowują emocje dzieci, poprawiają motorykę rąk, usprawniają koordynację wzrokowo-ruchową, a także koncentrację uwagi. Dają przede wszystkim poczucie bycia sprawcą i możliwość obserwowania efektów swoich działań.
Stymulacja wielozmysłowa może mieć również miejsce w środowisku naturalnym (przyrodniczym). Wtedy dostarcza się dziecku najbogatszego materiału poznawczego. Dzięki spacerom i wycieczkom dydaktycznym uczeń może doświadczyć wielu bodźców naturalnych, których nie jest w stanie "przeżyć" w domowych warunkach. Będąc blisko natury może poczuć jej chłód i ciepło; doświadczyć kropli padającego deszczu oraz płatków śniegu. Uczeń może również zobaczyć; dotknąć powąchać: kwiaty, drzewa i trawy. Ile radości sprawi mu obserwacja ptaków, owadów oraz odkrycie ich tajemnic?
Należy pamiętać, aby zajęcia w naturalnym środowisku były przemyślane oraz zaplanowane. Pozwoli to ustrzec się przed natłokiem wrażeń, które mogłyby przynieść więcej szkody niż pożytku.
3. Metoda "porannego kręgu" przykładem stymulacji polisensorycznej.
Na szczególną uwagę zasługuje też metoda "porannego kręgu", będąca interesującym przykładem stymulacji polisensorycznej. Jej autorzy zwracają uwagę, że celem jest nie tylko dostarczenie określonej ilości bodźców, ale przede wszystkim umożliwienie komunikacji między terapeutą a dzieckiem. Systematyczne jej stosowanie buduje zaufanie między jej uczestnikami i daje im poczucie bezpieczeństwa. Aby zrealizować powyższe cele tworzy się odpowiedni klimat tego spotkania. Dzieci siadają w kręgu, terapeuta zapala lampkę zapachowa, zaciemnia pokój. Reguły są wszystkim dobrze znane. Komunikacja odbywa się za pomocą gestów i symboli. Podstawą tej metody jest także świat przyrody. Każdej porze roku przyporządkowano inną barwę. I odpowiednio:
a) Lato to kolor czerwony - oznacza namiętność, wzburzenie, pobudzenie; wpływa na ożywienie osób powolnych;
b) Jesień to kolor żółty, działa łagodząco, przekazuje ciepło serca; kojarzy się z radością życia, rozpoczynającym się dniem. To barwa spadających liści i dojrzałych owoców, których jesienią nie brakuje;
c) Zima to kolor biały i błękitny. Biel jest odzwierciedleniem tego, co panuje za oknem zimą, rozjaśnia i uspakaja. Błękit natomiast przywołuje głębie nieba i wody. Jest barwą ciszy i spokoju. Prowadzi do wyciszenia;
d) Wiosna to kolor zielony. Zieleń łagodzi, przynosi zadowolenie, uspakaja i odpręża. Jest barwą budzącej się do życia przyrody.
Barwa każdej pory roku decyduje o zmianie wystroju wnętrza pomieszczenia, w którym odbywa się spotkanie. Dobiera się kolorystycznie tkaniny oraz inne elementy wystroju np. wstążki, balony. Ważną rolę w zajęciach porannego kręgu odgrywają bodźce zapachowe. Tutaj również każdej porze roku przyporządkowano inny zapach: lato to zapach różany, działający kojąco na psychikę dzieci, pomaga rozładować stres, uśmierza złość oraz gniew; jesień to lawenda, łagodząca napięcia, uspokajająca, wzmacniająca; zima to mięta, która działa uspokajająco, wzmacniająco oraz rozluźniająco; oczyszcza drogi oddechowe; wiosna to zapach cytryny - pobudzającej apetyt, ale również ożywiającej i działającej aseptycznie.
Cyklicznie z porami roku zmieniają się też bodźce związane z wrażeniami smakowymi. Ważny jest tu nie tylko smak, ale i zapach potrawy.
Latem podajemy dzieciom słodką konfiturę z wiśni, jesienią miód oraz krem orzechowy, zimą herbatę z mięty lub pastylki w czekoladzie, wiosną cytrynę posypaną cukrem. Celem tych działań jest zwiększenie wrażliwości warg i języka.
Ważną rolę w zajęciach polisensorycznych odgrywają bodźce dotykowe. Wielkie znaczenie ma sposób poruszania dłońmi dziecka. Podstawową czynnością stymulacji dotykowej jest masaż dłoni wykonywany na powitanie, któremu towarzyszy piosenka oraz olejek charakterystyczny dla danej pory roku. Należy też zaznaczyć, że każdej porze roku towarzyszy inny żywioł, będący elementem zajęć. I tak: lato to ogień - zapalamy świece lub lampiony, opowiadamy o ogniu, pokazujemy jego właściwości, zdmuchujemy; jesień to powietrze - poruszamy tkaninami, wachlarzami, rozwiewamy włosy dzieci strumieniem wiatru wydobywanym z wentylatora lub suszarki, rozwiewamy liście, wprawiamy w ruch wiatraki, bańki mydlane, zwracamy uwagę na zimne i ciepłe powietrze; zima to woda - obserwujemy ją w stanie stałym i ciekłym, doświadczamy zimnej i ciepłej temperatury, słuchamy plusku, przelewamy i zanurzamy ręce; wiosna to ziemia - opowiadamy o niej, pokazujemy jej cechy; ziemia bywa sucha, mokra, śliska, ciepła, zimna, twarda, krucha. Obserwując zwracamy uwagę na zapach i barwę ziemi.
Celem metody "porannego kręgu" jest również oddziaływanie na zmysł słuchu. Najskuteczniejszym źródłem bodźców dźwiękowo-wibracyjnych są instrumenty muzyczne. Rodzaj wykorzystywanego instrumentu zależy również od pory roku. W przypadku lata to dźwięki wydobywane z grzechotek i gongów. Jesień to głos dzwonów rurowych, zima to dzwonki i trójkąt a wiosna-bębny.
Dzieci odbierają dźwięki i wibracje nie tylko przy pomocy słuchu, ale i dotyku.
Zaprezentowana powyżej metoda "porannego kręgu" oddziałuje na dzieci w sposób wielozmysłowy i jest jedną z ważniejszych metod pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie. Angażuje i rozwija zmysł wzroku, słuchu, smaku, dotyku i węchu. Wpływa nie tylko na rozwój poznawczy, ale i emocjonalny. Jest spotkaniem dziecka i terapeuty. Powoduje otwarcie się dzieci na kontakt, kształtuje pozytywne nastawienie do drugiego człowieka, daje poczucie bezpieczeństwa.
Stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością intelektualną zajmuje bardzo ważne miejsce w procesie ich rewalidacji. Dla ich rozwoju i jak najpełniejszego funkcjonowania konieczny jest stały dopływ bodźców zmysłowych. Dzięki stymulacji wielu zmysłów i integracji różnych wrażeń osoby niepełnosprawne zdobywają określoną orientację.
Jako wieloletni praktyk, stwierdzam, że zajęcia terapeutyczne z wykorzystaniem stymulacji polisensorycznej są formą pracy jak najbardziej polecaną w terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie.
Bibliografia
1. "Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym, Przewodnik dla nauczycieli", Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 2000.
2. Lucyna Miosga "Pomóż mi być", Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 2005.
3. "Rehabilitacja dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku przedszkolnym", Ewa Maria Klesza.
4. "Rozwój daje radość", Jacek Kielni, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Gdańsk 2004.
Jolanta Piankowska-Teleszko |
