Świat dziecka to obecnie w dużej mierze świat mediów, z których najważniejszymi są: telewizja oraz podłączony do Internetu komputer. Współtworzą one potężne środowisko medialne, które staje się również środowiskiem edukacyjnym.
Telewizja jest szczególnie silnie związana z życiem rodziny. Staje się najpopularniejszym środkiem przekazu informacji, wiedzy, rozrywki i uczestnictwa w kulturze. Towarzyszy członkom rodziny w dni powszednie i świąteczne, wypełniając nie tylko czas wolny, ale także czas różnych zajęć domowych.
Telewizja, opanowując czas wolny dziecka, wyparła inne sposoby wykorzystania tego czasu - książkę, prasę i bezpośrednie kontakty rodziców z dziećmi. Atakując najważniejsze zmysły człowieka (wzrok i słuch), zaciera różnice między wyobraźnią odbiorcy a rzeczywistością. Telewizyjny obraz nie zostawia miejsca dla dziecięcej wyobraźni, która powinna być ukierunkowana na rzeczywistość i fakty, a nie na gotowe skonstruowane obrazy. Zauroczony poruszającymi się na ekranie postaciami i natłokiem przekazywanych treści młodociany widz nie jest w stanie odróżnić, co jest ważne, a co drugorzędne. W ciągu jednego dnia, a nawet jednego telewizyjnego programu prezentowane są treści o jednakowej randze: ważne i błahe, płytkie i głębokie, zabawne i tragiczne. Wymagają one od odbiorcy selekcji, kwalifikacji i wartościowania. Operacje te są bardzo trudne i dzieci nie zawsze potrafią je wykonać. W związku z tym informacje, jakie do nich docierają, mają w ich odczuciu charakter równorzędny, przyjmowane są z zaciekawieniem, ale w sposób mało krytyczny, co zaciera różnice między dobrem a złem. W sytuacji, gdy często działają silne bodźce, odbiorca przestaje uczuciowo na nie reagować, angażować się w ukazywane na ekranie wydarzenia. Mechanizm obronny może przyczynić się do ukształtowania postawy obojętności wobec krzywd, cierpień, nieszczęść i tragedii.
Telewizja, dążąc do zwiększenia swej oglądalności, stara się pokazywać wydarzenia spektakularne, wstrząsające, niezwykłe. Współczesny telewidz z trudem odnajduje program o przyjaźni, miłości, i bezinteresowności. Udowodniono, że obserwowanie scen przemocy, gwałtu, brutalności rodzi agresywne zachowania u telewidza. Szczególnie narażone są dzieci, które każdą scenę z szybką akcją i wzrostem napięcia chłoną i doskonale zapamiętują. Owa brutalna rzeczywistość telewizyjna jest źródłem nerwowości, rozdrażnienia, napięć emocjonalnych i braku poczucia bezpieczeństwa. Niemożliwość rozładowania uczuć podczas oglądania ulega kumulacji, zaburza zachowanie dziecka. Może nastąpić gwałtowne wyładowanie emocjonalne lub ruchowe, a nawet stępienie wrażliwości na silne bodźce. Odbija się to na jego kontaktach społecznych - dziecko przejawia nieadekwatne zachowanie do zaistniałej sytuacji. Bardzo często dzieci naśladują telewizyjnych bohaterów, identyfikując się z postaciami z filmów. Ta rzeczywistość jest im bliższa, lepiej ją znają, lepiej rozumieją niż tę z otaczającego je świata zewnętrznego (rodziny, rówieśników, przyrody). Telewizyjna rzeczywistość wkroczyła w świat realny współczesnego dziecka, stała się faktem. Dzieci odwołują się do zdarzeń, które znają ze szklanego ekranu. Realny świat (najbliższe otoczenie dziecka, przyjaźnie, zabawy, gry) zdaje się być wypierany przez telewizyjną rzeczywistość, która w świadomości współczesnych dzieci zaczyna zajmować coraz większe obszary.
Ukazana na ekranie rzeczywistość (okrucieństwo, gwałt, przemoc, bezwzględność) podpowiada różne formy aspołecznych zachowań możliwych do wykorzystania przez dzieci w czasie wolnym. Telewizja przejęła więc funkcje wychowawcze i socjalizacyjne. Dorośli pochłonięci swoimi obowiązkami ograniczają swój czas spędzany z dzieckiem do niezbędnego minimum. Zadowoleni są, gdy dziecko samo potrafi sobie zorganizować czas, zająć się jakąś zabawą, czytaniem, lub oglądaniem telewizji. Szklany ekran nie powinien zastępować dziecku kontaktu z rodzicami. Jednak w wielu rodzinach właśnie wokół telewizora koncentruje się życie rodzinne. Wobec dzieci telewizja odgrywa rolę niańki, natomiast młodzieży dostarcza wzorów postępowania, rozbudza konsumpcyjne apetyty, popularyzuje modę na bycie twardym, bezwzględnym i silnym, zaś niekoniecznie inteligentnym.
Telewizja wywiera negatywny wpływ nie tylko na rozwój psychiczny dziecka, ale również na rozwój fizyczny. Dziecko, wbrew swoim potrzebom rozwojowym, siedząc przed telewizorem pozostaje przez dłuższy czas w pozycji biernej, nieruchomej, a często niewłaściwej. Ogranicza ona inne zajęcia dziecka, a przede wszystkim zajęcia ruchowe na świeżym powietrzu. Ma to niekorzystny wpływ szczególnie na dzieci znajdujące się w okresie intensywnego rozwoju fizycznego. Jeśli człowiek dorosły, zamiast uprawiać różne sporty, ogląda sprawozdanie z meczów, zamiast oddać się turystyce podziwia kadry filmu krajobrazowego, sytuacja nie jest najlepsza - można to potraktować jako formę kompensacji. Jeśli zaś czyni to dziecko, ma to niekorzystny wpływ na jego prawidłowy rozwój fizyczny, co w konsekwencji prowadzi do różnego rodzaju chorób. Przykładem może być tzw. choroba telewizyjna, której objawami są zapadnięta klatka piersiowa, zaokrąglone plecy, zwiotczałe mięśnie, schorzenia oczu, lęki nocne.
Telewizyjna dobranocka coraz częściej zastępuje dziecku bajkę opowiadaną lub czytaną przed snem przez rodziców. Czy dzieci ery elektronicznej nie lubią, nie chcą, a może nie potrafią słuchać bajek, bo potrzebny im jest ruchomy obraz? W kontakcie z telewizją dziecko jest bierne, ogląda ruchome obrazki (na pewno są dla niego atrakcyjniejsze niż statyczne rysunki w książkach) i słucha tego, co mówi się do niego z ekranu, ale nie ma możliwości zadania pytania, jeśli czegoś nie rozumie lub gdy coś umknęło jego uwadze, a obraz już się zmienił. Kiedy dziecko nie rozumie czegoś w czytanej mu bajce, może zapytać - "dlaczego?". Następują kolejne pytania, dziecko jest aktywne, dociekliwe, rozwija swoją wyobraźnię. Telewizja nie zastąpi dziecku ani opowiadanej mu bajki, ani książki czytanej przez rodziców, bo nie może zastąpić kontaktu uczuciowego.
Zdaniem fachowców, dzieci do lat trzech nie powinny w ogóle oglądać telewizji, gdyż zakłóca to ich rozwój, hamuje fantazję i szkodzi wzrokowi. Małe dzieci potrzebują więcej czasu, aby dostrzec i obejrzeć jakąś scenę, a w telewizji widzą tylko miganie barw i postaci. To je fascynuje, nie przynosi jednak żadnej korzyści - wręcz przeciwnie! Dzieci w wieku 3-5 lat mogą oglądać krótkie programy, najlepiej tylko dobranocki. 5-9 latki mogą oglądać telewizję do 45 minut, nie częściej niż 3-4 razy w tygodniu. 9- 14 latki mogą tygodniowo spędzić przed telewizorem 4-5 godzin. Potrafią one oglądać w skupieniu film nie dłużej niż godzinę. Dlatego nie powinny przed ekranem spędzać więcej czasu.
Telewizja może pełnić rolę wspierającą proces wychowawczy dziecka. Niezbędne jest jednak umiejętne organizowanie rodzinno-domowego odbioru poprzez:
wspólne rodzinne oglądanie treści pożądanych wychowawczo, wartościowych poznawczo i artystycznie; rodzice powinni pomagać dzieciom w wyborze programów ambitnych, związanych z zainteresowaniami dzieci, pokazywać zalety i korzyści, jakie te programy niosą
przeciwstawianie się i zakaz oglądania przez dzieci programów niedozwolonych dla nich ze względu na treści i formę przekazu
kontrolowanie czasu poświęconego telewizji, wyeliminowanie oglądania programów podczas odrabiania lekcji, spożywania posiłków, spotkań rodzinnych,
porozumiewanie się między sobą podczas oglądania programów, a także po ich emisji; rozmowy tego rodzaju mają istotne znaczenie wychowawcze- prowadzą do umacniania więzi psychicznej i integrowania rodziny, pozwalają dzieciom zrozumieć treści poprzez wyjaśnienie przez rodziców niezrozumiałych kwestii; ponadto dzieci uczą się wyrażania własnych opinii, wrażeń o programie,
wyeliminowanie czynników i sytuacji, które wpływają ujemnie na zdrowie dziecka, np. długotrwałe oglądanie, nieprawidłowa postawa przy siedzeniu, zbyt bliska odległość od ekranu, oglądanie w ciemnym pokoju,
wskazywanie możliwości i motywowanie do innego, atrakcyjnego wykorzystania czasu wolnego.
Ocena programów telewizyjnych nie jest jednoznaczna. Podkreśla się, że telewizja spełnia ważne funkcje, w tym przede wszystkim informacyjno- dydaktyczną i rozrywkową. Jest "oknem na świat"; może stanowić cenne źródło informacji o świecie przyrody, najnowszych osiągnięć w nauce, kulturze. Może przekazywać najważniejsze wartości społeczne, moralne, obyczajowe, wzbogacać wyobraźnię dziecka, myślenie. Niektóre programy telewizyjne przyczyniają się do podejmowania działań korzystnych z punktu widzenia społeczeństwa (np. Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy), do kształtowania postaw prospołecznych (chęć działania z innymi i dla innych).
Należy dodać, że dzieci są bardzo wymagającymi odbiorcami, dlatego programy przeznaczone dla nich powinny być nie tylko inne niż te dla dorosłych, ale zdecydowanie lepsze. Powinny zaspokajać ich potrzeby oraz uwzględniać możliwości percepcyjne.
Nie warto uczyć dzieci, że telewizja jest zła i że nie wolno jej oglądać, bo to bzdura. Warto natomiast pokazywać jej dobre i złe strony, uczyć krytycznego wyboru programów i podejmowania decyzji. Niestety, wielu dorosłych tego nie potrafi, a przecież wychowanie dzieci wymaga od nas refleksji nad tym, co robimy, przyjrzenia się różnym problemom z boku.
Na przestrzeni ostatnich lat w wielu domach zagościł komputer. Wykorzystywany przez dorosłych najczęściej służy niezbędną pomocą w ich pracy zawodowej oraz stanowi narzędzie do poznawania świata. Obecnie coraz większa liczba dzieci ma kontakt z komputerem i to od najwcześniejszych lat życia. Ważne jest jednak, aby korzystanie z niego odbywało się z pożytkiem dla dziecka.
Obcowanie z komputerem ma wiele zalet. Komputer jest doskonałym narzędziem pomagającym w edukacji i rozwoju dziecka. Prawidłowy dobór programów edukacyjnych ułatwia dziecku zdobywanie wiedzy i kształci wiele umiejętności, takich jak: logiczne myślenie, kojarzenie faktów, wytrwałość, cierpliwość, szybkie i celne podejmowanie decyzji. Odpowiednio dobrany program pomaga również rozwijać spostrzegawczość, zręczność, sprawność manualną, refleks oraz podzielność uwagi.
Pomimo niewątpliwych zalet korzystania z komputera, zbyt długie przesiadywanie przed komputerem jest już jednak przejawem nadużywania tego narzędzia edukacji i rozwoju. Spędzanie długiego czasu przed monitorem stwarza wiele zagrożeń zdrowotnych- pogłębia wady postawy, powoduje zmęczenie oczu, a po dłuższym czasie nawet krótkowzroczność. Gdy układ nerwowy dziecka jest długotrwale atakowany strumieniem wielobarwnego światła, ekscytującymi dźwiękami oraz huśtawką emocji wynikającą z przeżyć w wirtualnym świecie, dochodzić może do zaburzeń koncentracji, kłopotów z myśleniem, rozstroju emocjonalnego, wyobcowania z rzeczywistego świata, zaburzenia więzi uczuciowej z najbliższymi oraz wielu innych zaburzeń osobowości, określanych wspólnym mianem "uzależnienia od komputera".
Zaburzenie hierarchii wartości, gdzie na pierwszym miejscu stawia się kontakt z komputerem i temu podporządkowane jest zazwyczaj całe pozakomputerowe życie, jest już skrajnym przejawem tego zjawiska. Z biegiem czasu dziecko zaczyna żyć w świecie wirtualnym, stopniowo coraz mniej czasu spędza z kolegami, częściej niż kiedyś woli pozostawać w domu - blisko komputera - niż wychodzić na podwórko. Rzadko inicjuje zabawy ruchowe, nie interesują go zajęcia plastyczne, ani zabawa klockami, w zamian potrafi przesiadywać przed monitorem długie godziny. Dziecko także traci umiejętność nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, budowania i kształtowania więzi uczuciowej. Nie odczuwa wręcz potrzeby kontaktu z realnymi przyjaciółmi, woli ich szukać w świecie stawiającym nieraz wiele wymagań, wyzwań i zadań do wykonania, w świat wirtualny, nierzeczywisty, ale prostszy, często kształtowany samemu według własnych upodobań. Świat taki staje się z biegiem czasu jedyną uznawaną rzeczywistością. Wszystko, co przeszkadza w niej trwać staje się przeszkodą, którą trzeba za wszelką cenę usunąć. Komputerowy świat stwarza iluzję, namiastkę prawdziwego życia.
W przypadku komputera poważnym zagrożeniem dla dziecka są gry, zwłaszcza nowej generacji, czasami o wątpliwych walorach edukacyjnych i często propagujące siłowy styl życia i agresję. Dzieci nie mają jeszcze wyraźnie zakreślonych granic własnego "ja" i granic realnego świata. Cechuje je również mały krytycyzm. Często przebywają w świecie fantazji i łatwo zaciera się im granica między fikcją a rzeczywistością. Efektem częstych zabaw z komputerem może być zupełna utrata kontaktu z rzeczywistością i wystąpienie zaburzeń nawet o charakterze psychotycznym.
Kolejnym zagrożeniem jest niekontrolowany dostęp dziecka do Internetu. Jednym z niebezpieczeństw korzystania z Internetu jest duże prawdopodobieństwo znalezienia informacji szkodliwych, których dziecko wcale nie szukało. Niestety, czasem szukając czegoś za pomocą wyszukiwarki znajduje więcej, niż by chciało. Aby temu zaradzić, można stosować wyszukiwarki filtrujące. Taka wyszukiwarka wybiera tylko strony sprawdzone. Kolejnym sposobem uchronienia dziecka przed niepożądanymi stronami www jest utworzenie listy sprawdzonych stron. Aby dziecko nie było zmuszane do zapamiętywania wielu adresów internetowych, można zastosować tzw. zakładkę. Inne poważne zagrożenie to tzw. spamy. Są to informacje wysyłane przez różnych ludzi, które zawierają śmieci pornograficzne, niechciane wiadomości lub adresy internetowe. Wystarczy, że dziecko otworzy taką puszkę Pandory i w krótkiej chwili znajdzie się na stronach dla dorosłych.
Nie wszyscy użytkownicy Internetu to potulne baranki, choć w kontaktach w wirtualnym świecie na takich się kreują. Osoby takie, chodzi tutaj o pedofilów, szukają swych ofiar lub śledzą je czasem bardzo długo, zanim uderzą z całym impetem. Ich ofiarą padają najczęściej dzieci, które są początkującymi internautami i nie do końca wiedzą, jakie zasady panują w wirtualnym świecie. Napastnik czuje się silniejszy, ponieważ zachowuje anonimowość. Osoba taka często musiała znajdować się fizycznie obok dziecka, śledziła je i zbierała informacje na jego temat. A w zbieraniu informacji ci ludzie są naprawdę dobrzy. Wiedzą co dziecko lubi, czym się interesuje, gdzie i z kim się spotyka. Pierwsza zasada, z którą dziecko musi się liczyć, to chronić swoją prywatność. Musi także pamiętać, że nie wszyscy ludzie w Internecie podają się za tych, kim są w rzeczywistości.
Dziecko może również wpaść w pułapkę zastawioną na nie w sklepach internetowych. Może kupić zbyt wiele lub kupić towar niebezpieczny, np.: broń, alkohol, narkotyki. Oprócz tego ktoś może oczyścić konto bankowe rodziców, bo dziecko nieostrożnie podało zbyt wiele informacji, rzekomo potrzebnych do zakupu towaru. Dobrze jest jeżeli rodzice co jakiś czas sprawdzają wydruki konta swojego dziecka (jeżeli takie posiada). Jeśli się okaże, że wydało zbyt dużo pieniędzy- można szybko to konto zablokować.
W sieci nie brakuje także zapaleńców, którzy zrobią wszystko, aby inny komputer uległ zniszczeniu. Tworzą oni coraz nowsze wirusy. Najważniejszym więc zabezpieczeniem jest zaopatrzenie komputera w program antywirusowy. Każdy dokument, który ściągamy z Internetu powinien być skanowany. Należy odrzucać wszystkie nieznane e- maile, zwłaszcza te, które są opatrzone dodatkowym plikiem. Trzeba również skanować każdą dyskietkę.
Podczas ostrzegania dzieci przed niebezpieczeństwami, jakie niesie ze sobą Internet, musimy być realistami. Nie wszystkie niebezpieczeństwa są tak samo groźne. Po zapoznaniu się z zagrożeniami, jakie czyhają na dzieci, należy ustalić z nimi pewne zasady korzystania z tego środka przekazu informacji. Niedopuszczalne jest całkowite zakazanie dziecku korzystania z Internetu- oprócz wielu zagrożeń, jest on niewątpliwie nowoczesnym źródłem zdobywania wiedzy.
Internet jest medium nieskończenie bogatym informacyjnie. Ponadto są to informacje podawane we wszystkich formach komunikowania jakie wymyśliła ludzkość. Dzięki tym właściwościom Internet dostarcza dzieciom wszelkich informacji, znakomicie rozszerza pole poznawcze uczniów, a także czyni proces poznania interesującym i zindywidualizowanym. Internet integruje wszystkie dotychczasowe media, a jednocześnie ma wiele wspólnego ze sztuką, co czyni przekaz i odbiór medialny zaangażowany emocjonalnie. Internet umożliwia nie tylko sięganie do informacji ale także ich gromadzenie przechowywanie, przekształcanie i przesyłanie, bez żadnych ograniczeń przestrzennych i czasowych. Dzięki tym właściwościom Internet zapewnia wszystkie rodzaje poglądowości: ilustratywną, operacyjną, wyobrażeniową.
Internet ułatwia, a także wprowadza i wymusza, nowe formy komunikowania - porozumiewania się nauczycieli, uczniów i rodziców. Komunikowanie to staje się bardziej upodmiotowione i otwarte, nie zna granic przestrzennych i czasowych, a jednocześnie może odbywać się w czasie rzeczywistym (one-line). Na szkolnym serwerze nauczyciel może umieścić ważne informacje dla swoich uczniów i ich rodziców: programy nauczania, zadania poznawcze, ćwiczenie, prace domowe, system oceniania, informacje dla rodziców itp. Nauczyciel, uczniowie i rodzice - jak często powtarza to w swoich wywiadach Bill Gates - przestają być od siebie odizolowani, zyskują szansę na ścisłą współpracę, oferta usług internetowych w zakresie komunikowania jest bogata: poczta e-mail, grupy dyskusyjne, pogaduszki, strony www.
Korzystanie z Internetu w szkole to najlepsza droga wprowadzania naszego społeczeństwa do społeczeństwa informacyjnego. Im szybciej wejdziemy do społeczeństwa informacyjnego, tym szybciej dołączymy do krajów najbardziej rozwiniętych. Już niejednokrotnie sprawdzono, że szkoła tym lepiej przygotowuje do życia, im w większym stopniu owe życie wprowadza do szkoły. Wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych przez dzieci w szkole oznacza także ich wykorzystanie w życiu dorosłym tych dzieci.
Internet dla dzieci
Stron przeznaczonych dla dzieci w wieku od 3 do 12 lat w polskim Internecie można obecnie odnaleźć wiele. Najczęściej używane katalogi i programy wyszukujące po wpisaniu odpowiednich słów kluczowych (np. "strony dla dzieci", "serwisy dla dzieci", "portale dla dzieci", itp.) wyświetlają nam od kilku do kilkunastu trafnych pozycji. Niektóre z nich są dopiero zwiastunami powstających stron, ale część z nich jest już profesjonalnie przygotowywanymi portalami przeznaczonymi wyłącznie dla odbiorców w tym wieku. Charakteryzują się one ciekawą i bogatą grafiką, można na nich znaleźć wiele przedstawionych w formie zabaw i gier zadań edukacyjnych. Zwykle bywają łatwe i intuicyjne w obsłudze. Objaśnienia do zabaw i gier prezentowane są najczęściej w formie tekstowej, dlatego też w przypadku dzieci młodszych konieczna jest pomoc starszych. Zabawy takie jak: układanki, rozsypanki, puzzle, gry, kolorowanki, labirynty posiadające walory kształcące, mogą nie tylko zachęcić dziecko do pracy, ale równocześnie mogą być przez nie traktowane jako wspaniała zabawa. Pozwalają rozwijać umiejętność logicznego myślenia, ćwiczą spostrzegawczość, refleks, koordynację wzrokowo-ruchową, uczą postępować według ustalonych norm i zasad. Na wielu stronach możemy odszukać bogato ilustrowane bajki oraz opowiadania i wiersze dla dzieci.
Do wartych polecenia portali tworzonych z myślą o najmłodszych należą:
Zabawy (http://zabawy.pl/),
Kolorowe Strony (http://www.dzieci.pl/),
Wesołe Miasteczko (http://wesolemiasteczko.interia.pl/),
Alik (http://www.alik.pl/),
Dolinka http://www.dolinka.szkola.net/,
Wyspa Dzieci (http://wyspa.interia.pl/),
Misie (http://www.misie.com.pl/),
Reporter Junior (http://www.junior.reporter.pl/), (http://zabawy.atyda.pl/).
Komputer, tak jak wszystko w naszym życiu, musi mieć w nim właściwe miejsce. W przypadku dzieci, określenie tego miejsca leży w rękach rodziców. Rodzice powinni sprawować nadzór nad tym, w jaki sposób dziecko korzysta z komputera. W przypadku najmłodszej grupy dzieci najlepiej, aby było to wspólne, kontrolowane korzystanie z komputera. Zabawa przy komputerze nie powinna być podstawową formą spędzania wolnego czasu. Rodzice powinni stwarzać dziecku okazje do różnych przeżyć i rozwoju zainteresowań niezwiązanych z komputerem. Warto pokazać dziecku piękno pozakomputerowego świata. Niebagatelne znaczenie ma tutaj właściwa atmosfera rodzinna, częste rozmowy i dobry kontakt uczuciowy z dzieckiem. Wspólne zainteresowania i zabawy mogą sprawić, że nie będzie ono wcielać w samotność wirtualnej rzeczywistości.
Bibliografia:
Problemy opiekuńczo-wychowawcze nr 2/1993- Oddziaływanie telewizji na zachowania agresywne dzieci i młodzieży
Wychowawca nr 9/1997; Telewizja- błogosławieństwo czy przekleństwo?
Wychowawca nr 11/2001; Niebezpieczeństwo szklanego ekranu
Wychowanie w przedszkolu nr 5/2001; Ostrożnie z telewizją
Życie Szkoły nr 3/2002; Telewizja w życiu dziecka
Życie Szkoły nr 8/2004; W świecie mediów
Życie Szkoły nr 6/2004; Jak oderwać dzieci od telewizora?
Życie Szkoły nr 8/2004; Niebezpieczny Internet
Życie Szkoły nr 1/2005; W świecie telewizji
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu; Edukacyjne walory Internetu; prof. dr hab. W. Strykowski
Sabina Ślazińska |
