W artykule przedstawiłam całokształt najczęściej stosowanych metod, stanowiących różnorodny wachlarz "podejść" rewalidacyjnych - w kontaktach ososbistych, szkolnych i poradnianych z dzieckiem upośledzonym w stopniu różnym.
Pedagogika Specjalna obejmuje swą działalnością rewalidacyjną jednostki odchylone od normy (dzieci, młodzież, dorosłych ), których upośledzenie, choroba lub nieprzystosowanie społeczne w sposób wyraźny wpływa na procesy kształtujące ich osobowość oraz stosunki między-personalne.
Ogólnie wśród jednostek, które pedagogika specjalna obejmuje rewalidacją, wymienia się następujące rodzaje upośledzeń:
- Głusi i Ogłuchli
- Niewidomi i Ociemniali
- Społecznie Niedostosowani
- Przewlekle chorzy
- Kalecy w zakresie narządu ruchu
- Jednostki z wadami wymowy
Konsekwencja pedagogiczna globalnego traktowania zjawiska odchylenia od normy to przede wszystkim nastawienie na szukanie wspólnych dróg naprawczych.
Poza dokładnym , wieloaspektowym poznaniem dziecka, to:
- Szeroko rozumiana kompensacja dająca i otwierająca różne perspektywy zaspokajania potrzeb lub ich zmiany na inne;
- Korektura już utrwalonych zniekształceń lub postaw;
- Usprawnianie zapewne za mało usprawnionej sfery działania u tych osobników;
- Dynamizowanie współpracy w wydobywaniu się ze stanu "inności’’, różniącego ich od pozostałych członków;
- Znajdowanie i wzmaganie pozytywnych dynamizmów psychofizycznych, na których można oprzeć rewalidację.
Specjaliści od różnych upośledzeń powinni dostosować swe metody postępowania do swoistości uszkodzeń. Wszystkie czynności muszą wyrastać (i stale rosnąć) z tego pnia, jakim jest wnikliwe i wszechstronne poznanie jednostki w jej najróżnorodniejszych uwarunkowaniach. Dopiero na takiej podstawie, opartej na osobistym kontakcie z rewalidowaną jednostką, można realizować istotną zasadę rewalidacji, jaką jest indywidualizacja w doborze środków oddziaływania.
Dokładne poznanie wymaga przede wszystkim zorganizowania odpowiedniego "środowiska terapeutycznego", w którego zakres wchodzi bliski , osobisty kontakt z rewalidatorem oraz odpowiednio zorganizowane warunki zewnętrzne.
Okres wstępny, niezbędny do poznania dziecka , może stworzyć odpowiednie warunki późniejszego, pogłębionego poznawania i stałego weryfikowania pierwszych wrażeń. Wstępne oddziaływanie rewalidatora to przede wszystkim doprowadzenie danej jednostki do nawiązania z nim i z otoczeniem pozytywnego osobistego kontaktu.
Zajęcia szkolne prowadzone w szkołach specjalnych METODĄ OŚRODKÓW PRACY szczegółowo nastawione są na wstępne organizowanie sytuacji dydaktyczno-terapeutycznej w trakcie zajęć wstępnych. Nauczyciel prowadzący zajęcia tą metodą poświęca codziennie pierwszych pół godzinny lub dłuższy okres na to , żeby dzieciom ułatwić przejście z atmosfery domowej do szkolnej. W tym celu stwarza sytuację wzajemnego informowania się o tym, co dzieci przeżywały w domu. Często jest to redukowanie napięć, czasem rozładowanie zahamowań. Prowokuje rozmowy na tematy, które go interesują, również opowiada swoje wrażenia, odczucia, powoli naprowadza dzieci na tory skupienia uwagi, wysiłku pamięci, wysnuwania wniosków.
Część druga zajęć szkolnych , zwanych zajęciami wstępnymi, to rytmika lub zabawy rytmiczne , które normują rytm wewnętrzny dzieci i w odpowiedni sposób doprowadzają je do uciszenia się wewnętrznego. W tym nastroju dzieci siadają na miejscach, ale nie w całkowitej ciszy. Zakończenie zajęć wstępnych a rozpoczęcie właściwych stanowi rozmowa nauczyciela z dziećmi mająca charakter wspólnego planowania zajęć na dzień dzisiejszy.
W ramach tej metody jest to ćwiczenie dzieci w procesach motywacyjnych: planowanie celu oraz obmyślanie sposobów jego realizacji. Ważne jest stwarzanie sytuacji bezpośrednich, bliskich, osobistych kontaktów.
Ten znany w pedagogice sposób zalecany jest dziś jako oddziaływanie zwane "ukierunkowaniem na pacjenta", polegający na stworzeniu sytuacji, w której dziecko czuje się włączone w zakres uważnej i życzliwej uwagi wychowawcy. Oczywiście w następnych okresach rewalidacyjnych wychowanek musi stopniowo przyzwyczaić się do tego, że nie on jeden jest w centrum uwagi wychowawcy.
OGÓLNY CAŁOKSZTAŁT METOD - PEWNEGO RODZAJU MODEL STANOWIĄCY ZASADNICZY ZRĄB RÓŻNEGO TYPU "PODEJŚĆ" REWALIDACYJNYCH
METODA INSTRUMENTALNA
jest oparta na wzmacnianiu i wygaszaniu, tzn. na warunkowaniu instrumentalnym . Podstawową zasadą tej metody jest oparcie się na wzmacnianiu, tzn. doprowadzanie do pewnych czynności lub do ich zahamowania wywołanego ustaniem wzmocnienia. Pedagog w tej metodzie musi dobrze poznać samorzutnie powtarzające się reakcje danego dziecka na bodźce pewnego typu dostarczane mu przez pedagoga (np. szereg zabawek czy czynności do wyboru), co daje możność zorientowania się w jego preferencjach i niechęciach.
Można w ten sposób ustalić listę tych bodźców, które dla danego dziecka stanowią wzmocnienie dodatnie, np. pochwała, nagroda materialna lub jakieś inne miłe dla niego zdarzenie. Poznanie tych preferencji pozwala na organizowanie tych "zdarzeń bodźcowych", które wywołują pożądane -również zaplanowane przez rewalidatora- zachowanie. Ta technika została nazwana "dobieraniem zdarzeń następujących", w których ustala się hierarchię następstw. Podstawową zasadą jest konieczność stosowania wzmacniania ciągłego. Analiza zachowania podstawowego dzieci odchylonych od normy stanowi w ramach metody instrumentalnej wstęp do pracy rewalidacyjnej z nimi. Jest to określenie "silnych i słabych punktów w ich zachowaniu".
Metoda instrumentalna jest bardzo rozpowszechniającą się strategią wychowawczą stosowaną również do dzieci normalnych, jak i do wszelkiego typu dzieci odchylonych od normy.
METODY TYPU PSYCHOTERAPEUTYCZNEGO
Podstawowym zadaniem psychoterapeutów jest przede wszystkim-jak pisze Kępiński-"wydobycie stłumionych struktur czynnościowych w procesie psychoterapii, doprowadzenia do ich akceptowania przez pacjenta, co zmniejsza ładunek emocjonalny związany z ich stłumieniem. Chory staje się dzięki temu swobodniejszy w podejmowaniu decyzji, nie robi wszystkiego na siłę itd."
Do metod, które były i nadal są stosowane należą takie jak - odreagowanie, odsugerowywanie, przeuczanie, odhamowywanie, derefleksja, dążenie do zaprzestania niepożądanych rozważań, reoientacja (dążenie do zmiany poglądów), korektura nastawień, restrukturalizacja osobowości, "terapia podtrzymująca" i inne. Najbliższą metodom pedagogiki specjalnej jest metoda psychoterapii.
Najważniejszą i najszerzej obejmującą problematykę rewalidacji jest TERAPIA C. R. Rogersa, zwana terapią skoncentrowania się na pacjencie oraz wspólne przeżywanie z nim reakcji- z początku stojąc na stanowisku pacjenta-potem, stopniowo, starając się je zmieniać na korzystniejsze dla niego i jego otoczenia, wpływając na samooceny pacjenta na płaszczyżnie przyjętych przez niego nowych hierarchii wartości. Terapia ta ma duże znaczenie zwłaszcza w sytuacji, kiedy staramy się o znalezienie drogi do zaakceptowania przez kalekę jego upośledzenia. Metoda ta jest stosowana indywidualnie i grupowo- zawsze zgodnie z zasadą psychoterapeutycznego "podejścia" na zasadzie kontaktów słownych.
Inna forma terapii to TERAPIA USTOSUNKOWUJĄCA SIĘ, polega na bliskim, serdecznym, przyjacielskim stosunku między dzieckiem a terapeutą. Dziecko przywiązując się do niego chce postępować tak, aby to było dla terapeuty miłe i w ten sposób zmieniają się korzystnie jego postawy wobec siebie i innych.
TERAPIA INTERPRETUJĄCA polega na przekazaniu dziecku tego, co dostrzega w nim terapeuta. Jest to ujmowanie konfliktów pacjenta w słowa, aby pomóc mu je rozwiązać. Pacjent uświadamia sobie, że inni mają podobne trudności.
TERAPIA GRUPOWA- w pedagogice specjalnej metoda ta działa nie tyle słowami, ile raczej dąży do stwarzania środowisk terapeutycznych, gdzie terapia grupowa ma najwłaściwsze, najnaturalniejsze ramy organizacyjne.
METODY Z WYBIÓRCZYMI CELAMI
Działania rewalidacyjne łączy określony punkt widzenia o charakterze rewalidacyjnym: problematyka działania wysiłku - od najmniejszego do dużego, o różnych coraz bogatszych formach.
METODA REWALIDACJI PRZEZ USPRAWNIANIE RUCHOWE - rewalidacja przez ruch, grę i sport. Profesor R. Decker stwierdza, że wszystkie te metody sprawiają, że dziecko w jakiś sposób upośledzone doznaje większego poczucia bezpieczeństwa, jego zachowania i kontakty, zwłaszcza z terapeutą, są bardziej spontaniczne, wytwarzają klimat wzajemnego zaufania i poszanowania.
METODY NAUCZANIA NA TLE EDUKACJI PERMANENTNEJ
Nieustanne, w okresie całego życia ludzkiego, jest nabywanie doświadczeń ( od poczęcia płodu do ostatnich przejawów świadomości człowieka ). Dla ludzi odchylonych od normy nieocenione jest poczucie zespolenia się z całym społeczeństwem w pracy nad zdobywaniem wiedzy, a nawet z całym światem.
METODY SAMOSTEROWANE (tzw. akceptacja kalectwa )
Akceptacja kalectwa - pojęcie to odnosi się głównie do tych jednostek odchylonych od normy, których uszkodzenia są nieodwracalne - do niewidomych, głuchych, do jednostek z zaburzeniami narządu ruchu, to znaczy do wszystkich tych , którzy muszą swoje kalectwo uznać za fakt nieodwracalny i wziąć je za jeden z warunków swego życia, z którym trzeba się realistycznie liczyć, ale któremu nie można pozwolić nad sobą zapanować. Tego typu dążenia samowychowawcze nazywamy dążeniem do czynnej akceptacji swego kalectwa.
METODY OPARTE NA TEORII UCZENIA SIĘ (warunkowanie)
M. Grzegorzewska twierdzi , że skoro zjawisko uczenia stanowi oczywiste podłoże wszelkich zdobywanych doświadczeń i jest podstawą wszelkich reakcji biopsychicznych nabywanych w ontogenezie, a więc i wszelkich reakcji na oddziaływania pedagogiczne, to wykorzystanie tego zjawiska jako mechanizmu oddziaływania naprawczego jest najnaturalniejszą, podstawową zasadą rewalidacji.
Przedstawiłam ogólny całokształt metod (obecnie najczęściej stosowany), stanowiący różnorodny zrąb "podejść" rewalidacyjnych- w kontaktach osobistych, szkolnych, poradnianych itd. Jednakże to stopień odchylenia jednostki od normy oraz zmienne, muszą warunkować dobór metod i sposoby ich stosowania.
Opracowała Anna Nawrot
LITERATURA
- J. Doroszewska - Pedagogika Specjalna ; Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 Dziecko niepełnosprawne w rodzinie pod red. I. Obuchowskiej ; Warszawa 1999
- Pedagogika Specjalna pod red. W. Dykcik ; Poznań 2001
- Z. Sękowska - Wprowadzenie do Pedagogiki Specjalnej ; Warszawa 1998
