Znaczenie muzykoterapii na rozwój umysłowy dziecka, na kształtowanie jego charakteru, poczucia własnej wartości, oraz na nawiązywanie kontakótw interpersonalnych.
Muzykoterapia - jej wpływ na usprawnienie funkcjiwzroku i słuchu u dzieci dotkniętych deformacjami natury fizycznej.
Plan:
- Definicja muzyki.
- Walory (funkcje) terapeutyczne muzyki
- estetyczne,
- emocjonalne,
- porządkujące,
- regulacyjne.
- Historia muzykoterapii.
- Definicja muzykoterapii.
- Wykorzystanie muzyki, inspirowanego nią ruchu i mowy w rehabilitacji:
- dzieci niesłyszących,
- dzieci niewidomych i niedowidzących.
- Podsumowanie
Muzyka budzi w sercu
pragnienie dobrych czynów
(Pitagoras)
Muzyka dla przeciętnego człowieka to skomplikowany system symboli rozmieszczonych na pięciolinii, który odtworzony wywołuje w słuchaczu odpowiednie "stany świadomości".
Ludzie słuchając muzyki doznają czegoś co Kant nazywa "przeżyciem estetycznym", utożsamiając je ze "złożonym procesem psychofizycznym skierowanym na ujęcie wartości muzyki i wywołanie emocji adekwatnych do utworu". Muzyka, poprzez wyłączenie czynnika racjonalnego "może zabrać cię tam, dokąd nie może zabrać cię mózg. Nie mówi ci co masz myśleć, nie podpowiada ci gdzie patrzeć. Przenosi emocje, które stanowią punkt wyjścia do spojrzenia w siebie" (Steven Wilson).
Muzyka jest ściśle związana z egzystencją człowieka. Jej fenomen tkwi w funkcji komunikacyjnej, w tym, że spośród innych gatunków sztuki działa mocniej emocjonalnie i bardziej pierwotnie na organizm (soma - ciało zewnętrzne) człowieka. Fakt ten oczywiście ma zasadnicze znaczenie dla działania leczniczego muzyki, która wg Meyera, w mniejszym stopniu reprezentuje rzeczywistość, a przedstawia raczej "duchowo-psychiczną reakcję człowieka" na tę rzeczywistość.
Muzyka, inspirowany nią ruch oraz mowa zrytmizowana zawiera w sobie określony porządek, który oprócz walorów estetycznych ma właściwości regulacyjne w odniesieniu do motoryki, psychiki i zachowań społecznych człowieka. Porządek ten wyraża się poprzez:
METRUM - regularna powtarzalność akcentów,
RYTM - ścisłe, wzajemnie zależne, kolejno po sobie następujące dźwięki,
TEMPO - zmienne, stopniowo przyspieszane lub zwalniane,
DYNAMIKĘ - nasilanie lub wyciszanie dźwięków,
FORMĘ - zbudowana na zasadzie podobieństw, powtórzeń i kontrastów,
MELODIĘ - następstwo dźwięków różnej wysokości,
BARWĘ - urozmaicenie brzmieniowe, uzyskiwane dzięki właściwościom muzycznym,
HARMONIĘ - współbrzmienie dźwięków w muzyce. Wszystkie te elementy wprowadzają pewien porządek, ład w wewnętrzny świat człowieka, mogą być źródłem, a zarazem regulatorem energii i emocji, możliwym dzięki zmianom fizjologicznym jakie zachodzą pod wpływem muzyki. H. Janiszewski wyjaśnia, że "reakcje emocjonalne na bodźce muzyczne manifestują się uaktywnieniem motoryki, wywołują w organizmie zmiany wewnętrzne, uwidaczniające się w pomiarach tętna, zmianach ciśnienia tętniczego krwi, pracy serca, reakcjach skórnych, parametrów oddychania i innych". Oprócz w/w zmian, na podstawie szczegółowych badań somatycznych stwierdzono w czasie słuchania muzyki podwyższone napięcie mięśniowe, a w czasie śpiewu zmiany w przemianie materii, w układzie pokarmowym, oraz krążeniowym i oddechowym. Tę funkcję muzyki wykorzystuje się dla potrzeb rehabilitacji kardiologicznej.
"Muzyka jest przede wszystkim rytmem, którego naturalnym przedłużeniem jest system rytmiczny człowieka" (B. Ostrowska "Koncepcja dostosowania zajęć muzyczno - ruchowych do potrzeb rehabilitacji kardiologicznej"). W rytmie bije serce wyrzucając do naczyń krwionośnych litry krwi, w naturalnym rytmie kurczą się mięśnie człowieka, swój rytm ma również przewodnictwo nerwowe. Dzięki muzyce, jej oddziaływaniu na układ somatyczny człowieka można "manipulować" zmianami, korygując w ten sposób nieznaczne nieprawidłowości obecne w układzie krążeniowym, oddechowym, mięśniowym, wspomagając w ten sposób proces leczenia. Konieczny jest właściwy dobór utworów, których "tempo ma korespondować z fazą oddechową, a dodatkowe ćwiczenia mobilizować dodatkowe grupy mięśni" (tamże). Muszę dodać, że walory terapeutyczne muzyki dotyczą również innych, kompatybilnych z nią form, tj. inspirowanego przez nią ruchu oraz ekspresyjnej, zrytmizowanej mowy. Traktując o muzyce mam nie tylko na myśli wsłuchiwanie się w arcydzieła światowych kompozytorów, ale również samodzielne śpiewanie, grę na instrumentach, muzykowanie naturalne, tj. uzyskiwanie efektów akustycznych przez klaskanie, uderzanie w kolana, tupanie itp. Ruch z kolei, to inspirowane muzyką zabawy rytmiczne, sytuacyjne, to taniec, ruchowe interpretacje utworów; mowa to zrytmizowane wyrazy, grupy wyrazów, i zdania z akompaniamentem naturalnym lub perkusyjnym.
Kolejną ważną funkcją muzyki jest łagodzenie lęków i towarzyszących im nieprzyjemnych i szkodliwych zjawisk (pocenie się, tiki, drżenie rąk itp.). W leczeniu chirurgicznym wyciszanie lęku sprawia, że pacjentom przed operacją wystarcza mniejsza dawka narkozy, a po operacji potrzebują oni mniej środków przeciwbólowych. Pacjentom tym szybciej goją się rany.
Wykorzystując wszystkie w/w walory muzyki można z powodzeniem wspomagać proces leczenia tak skomplikowanych wielowarstwowych chorób jak nerwica. Muzykoterapia umożliwia uzyskanie wglądu we własne przeżycia, co ułatwia ich zwerbalizowanie i rozwiązanie, a następnie stymuluje gotowość i umiejętność w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych, prowadzących do osiągnięcia pewnego stopnia stabilizacji osobowości.
Związki pomiędzy muzyką a medycyną są tak stare, jak ludzkość i jej historia. Korzenie ich sięgają najniższego stopnia rozwoju cywilizacji, kiedy muzyka jako siła magiczna ujarzmiała siły przyrody, broniła przed chorobą i śmiercią. W okresie antycznej Grecji powstają teorie Pitagorasa, Platona i Arystotelesa o leczniczych właściwościach muzyki. "Pitagoras uważał muzykę za wyraz proporcjonalnego ładu i harmonii kosmosu i twierdził, że pomaga ona człowiekowi uzyskać wewnętrzną harmonię" (Christoph Schwalbe "Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami czynnościowymi"). Średniowiecze mało zajmowało się osiągnięciami Greków, nie stworzyło również własnych teorii. Zdecydowany rozwój zainteresowań tymi problemami nastąpił w XVII i XVIII w. Pojawiły się też ciekawe koncepcje np. leczenie jatro - muzyką (jatro - wnętrze), której oddziaływanie wg ówczesnych opierało się na fizjologii człowieka oraz istniejących wewnątrz niego siłach transcendentalnych. W XIX w. niewiele zmieniło się jeżeli chodzi o badania nad wpływem muzyki na organizm. Po drugiej wojnie światowej pojawiają się dwie szkoły badań nad muzykoterapią:
- szkoła amerykańska
wg niej muzykoterapia to "psychoterapeutyczna metoda pomocnicza" gdzie (z teorii psychoanalitycznych) muzyka ma służyć wzmacnianiu przeżyć, odreagowaniu napięć.
- szkoła szwedzka
muzykoterapia pełni tu funkcję centralną, gdyż wnika do najgłębszych warstw osobowości. Wg Pontvika to, co słyszymy z zewnątrz jest tylko projekcją (rzutowaniem) "dźwięku wewnętrznego człowieka". Ten dźwięk jest wynikiem zdolności i nawyków.
Poprzez stulecia teoretycy muzyki wykorzystywali różnie jej aspekty, różnie walory terapeutyczne, tworząc w oparciu o założenia określone teorie:
- Wg Koffera - Ulricha muzyka jest zjawiskiem fizycznym, które w procesie percepcji kształtuje się w człowieku i nabiera znaczenia wyobraźni.
- Wg Sutermeistera sfera słuchacza jest ściśle powiązana ze sferą emocjonalną, a muzyka od początku pomagała w nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich.
Dla współczesnego badacza wpływu muzyki na proces zdrowienia (Christophera Schwalbe) "muzykoterapia jest swoistą metodą psychoterapeutyuczną. Wywiera wpływ leczniczy na pacjenta poprzez różne elementy i rodzaje muzyki, jak również poprzez zróżnicowane formy odbierania i uprawiania muzyki". Krócej - wg M. Kieryły "muzykoterapia jest psychoterapeutyczną metodą postępowania, wielostronnie wykorzystującą wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka".
Pierwsze centrum naukowo badawcze muzykoterapii powstało w 1959 r. w Wiedniu. W Polsce natomiast - zakład muzykoterapii powstał w 1972 r. we Wrocławiu przy Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej pod kierunkiem T. Natansona.
Wiele można cytować przykładów mówiących o korzystnym wpływie sztuki, działalności kulturalnej, artystycznej, w rehabilitacji ludzi niepełnosprawnych społecznie, fizycznie czy umysłowo. Pisałam wcześniej o korzystnym wpływie muzykoterapii na osoby ze schorzeniami układu krążenia, z nerwicami, na osoby przebywające w szpitalu i mające poddać się operacji. Nawiązywałam przy tym do podstawowych walorów (funkcji) terapeutycznych muzyki. W tej części mojej pracy będę chciała powrócić do wiodącego tematu: "Wpływ muzykoterapii w usprawnianiu funkcji u dzieci dotkniętych deformacjami natury fizycznej - uszkodzenia słuchu, wzroku".
U dzieci z w/w problemami występują określone ograniczenia:
- ograniczenie możliwości realizacji podstawowych potrzeb natury emocjonalnej,
- ograniczenie lub brak odbioru bodźców i informacji z otoczenia,
- niemożność wyrażania i przekazywania wrażeń, odczuć i potrzeb, które utrudniają lub uniemożliwiają kontakty i komunikację z innymi ludźmi, co z kolei wywołuje pewne zakłócenia funkcjonalne, jak:
- zaburzenia mowy i myślenia,
- introwersja,
- tiki, nasilenie stanów lękowych,
- agresja lub autoagresja,
- niska samoocena,
- zaburzenia poczucia autonomii, podmiotowości i tożsamości.
Dzieci te wymagają oddziaływań ukierunkowanych na:
- usprawnienie uszkodzonych funkcji lub dróg zastępczych (np. zastępowanie zmysłu wzroku zmysłami słuchu i dotyku u dzieci niewidomych),
- działaniach profilaktycznych i terapeutycznych natury:
- emocjonalno - energetycznej tj. stwarzanie dziecku warunków do samorealizacji przez dostępne dla niego formy aktywności, umożliwiające zmniejszenie napięć, odprężenie, radość, rozładowanie zakumulowanej energii,
- prospołecznej (komunikacyjnej) tj. uporządkowanie i uzewnętrznienie hamowanych emocji oraz korekta zachowań, zniekształceń i ograniczeń (łagodzenie agresji u dzieci agresywnych, nieśmiałości - u dzieci z niską samooceną, zmniejszenie defektów mowy u dzieci z uszkodzonym słuchem),
- społecznej - czerpanie satysfakcji ze współdziałania w grupie, rozwijanie niezależności w sensie osobistym i społecznym, dawanie poczucia bezpieczeństwa wynikające z poczucia bycia obok drugiego człowieka.
"Niemal u wszystkich dzieci, niezależnie od stopnia rozwoju intelektualnego, dzięki funkcjom podkorza występują reakcje motoryczne na muzykę, odzwierciedlające jej swoisty porządek: dzieci kołyszą się przy muzyce, klaszczą miarowo lub maszerują słysząc muzykę lub mowę."(Elżbieta Kilińska)
W przypadku dzieci głuchych wszelkie działania o charakterze muzykoterapeutycznym zmierzają do stopniowego pobudzenia mózgowego ośrodka słuchu poprzez wykorzystanie "sprawnych kanałów sensorycznych (zmysły) pełniących funkcje kompensacyjne". Hipoteza o możliwości skutecznego (pobudzającego sferę doznań estetycznych, emocjonalnych, ruchowych i intelektualnych) przekazywania, a także odtwarzania przez dzieci zjawisk muzycznych specjalnymi technikami, oparta została na następujących przesłankach:
- niektóre zjawiska muzyczne takie jak: rytm, metrum, tempo, dynamika, forma posiadają substytuty w postaci zjawisk postrzeganych zmysłami wzroku, dotyku, ruchu i wibracji,
- dzieci z wadą słuchu na ogół dysponują zdolnościami odbioru wrażeń wzrokowych oraz wibracyjnych, dotykowych i kinestetycznych wynikających z własnego działania (klaskanie, tupanie, gra na instrumentach, gesty, ruch nóg i głowy, marsz, bieg, podskoki) lub czynności drugiej osoby (głaskanie, klepanie, kołysanie na rękach, piłce itp.),
- włączenie do percepcji muzyki zmysłów: wzroku, dotyku, ruchowo - mięśniowego i wibracyjnego jest zjawiskiem powszechnym, dopełniającym, a niekiedy warunkującym przeżycia estetyczne i emocjonalne wśród ludzi słyszących. Zatem aktywizowanie u dzieci z wadą słuchu powyższych zmysłów do odbioru zjawisk muzycznych nie tworzy nowego toru percepcji, lecz jest zgodne z naturą człowieka, daje więc duże szanse na adekwatne ich przeżycia,
- dziecko z wadą słuchu, będące w normie intelektualnej zostało zaprogramowane do normalnego rozwoju psycho-fizycznego, a więc ma potencjalną psycho-fizyczną potrzebę i zdolność odbierania i odtwarzania, tworzenia i wyrażania muzyki, jest wrażliwe na bodźce muzyczne podane mu dostępnymi kanałami. (E. Kilińska - Ewertowska "Badania nad zastosowaniem ćwiczeń muzyczno - ruchowych w rehabilitacji dzieci").
W przedstawionej powyżej pozycji książkowej znajdują się szczegółowe opisy technik stosowanych w terapii muzyką, ruchem i mową dzieci z wadą słuchu. Techniki zawierają ćwiczenia umożliwiające dzieciom przekroczenie bariery słuchu, a dostosowane do potrzeb i możliwości psycho- fizycznych wieku dziecięcego i specyfiki odbioru bodźców muzycznych. Rozwijają w szeroko rozumianym zakresie intelektualnym, społecznym i wiekowym.
Jaka więc w sytuacji dziecka niewidomego może być rola muzyki, ruchu i mowy? Muzyka i mowa, podobnie jak w przypadku dzieci z wadą słuchu, może spełniać funkcje kompensacyjne, natomiast ruch korygujące. Zdaniem R. Emery podstawą rehabilitacji i wychowania dziecka z wadą wzroku jest ruch, stąd większość ćwiczeń stosowanych w muzykoterapii opiera się na ruchu. Ćwiczenia rytmiczne, taniec, zabawy ruchowe wyrównują u dzieci niewidomych braki w zakresie kinestetycznym, łagodzą pewne nieudolności ruchowe i zaburzenia motoryczne. Ruch bowiem warunkuje nie tylko prawidłowy rozwój fizyczny, lecz również reguluje napięcia psychiczne.
"Stosowane w ramach muzykoterapii ćwiczenia rytmiczne wyrabiają samodzielność, samowystarczalność, kształtują wyobraźnię, relaksują organizm, umożliwiają nawiązywanie kontaktów interpersonalnych" (Zbigniew Nowak).
Włączenie nauki tańców ma z kolei korzystny wpływ na poznawanie płaszczyzn własnego ciała dzieci niewidomych i na aspekt społeczny odczuwany jako bliskość z drugim człowiekiem, osobą, pozwalający przeżyć wiele przyjemnych chwil. Dzieci niewidome doceniają znaczenie tańca w usprawnianiu poruszania się, oraz orientacji w przestrzeni. Muzyka jest dla dzieci niewidomych bardzo ważnym, jeśli nie podstawowym czynnikiem wykorzystywanym w rehabilitacji niesprawności. Jako jedyna pozwala na to, aby "poznanie nastąpiło poprzez właściwy analizator zgodny z jej (muzyki) naturą, a nie jak to ma miejsce w innych dziedzinach sztuki poprzez analizatory zastępcze". Pozwala na częściowe odprężenie "ponieważ zwalnia z pokonywania barier w wyniku dopływu bodźców ..... , daje poczucie własnej sprawności, pozytywne emocje, pobudza sferę przeżyć estetycznych nie-zdeformowanych brakiem wzroku. Dziecko uczy się w czasie zmieniania różnych zjawisk muzycznych, szybkiej zmiany czynności ruchowych, dostosowując je do zmiennego tempa, dynamiki, barwy. Muzyka wysubtelnia słuch, uwrażliwia na niuanse dźwiękowe, ćwicząc w ten sposób nawyk kierowania się słuchem."
Przyczynia się to do rozwoju samodzielności w codziennym życiu, do przejęcia nad nim kontroli, do integracji ze społecznością ludzi widzących. W czasie ćwiczeń muzykoterapeutycznych, szczególną wagę należy zwrócić na trenowanie analitycznego i wybiórczego odbioru wrażeń słuchowych. Kojarzenie przez dzieci sygnałów dźwiękowych ze źródłem, określanie przestrzennego jego usytuowania i własnego miejsca względem tegoż źródła dźwięku w znacznym stopniu kompensuje brak wzroku i staje się głównym przewodnikiem dźwiękowym. M. Pokryszko wskazywała pozytywny wpływ muzykoterapii na koncentrację uwagi, koordynację słuchowo ruchową, poruszanie się w przestrzeni do akompaniamentu oraz zaangażowanie emocjonalne dzieci niewidomych i słabowidzących. Dodatkowo muzyka redukuje poziom dźwięku, niepokoje u osób ociemniałych. W pewien sposób kompensuje również braki powstające na skutek niemożności odbierania sztuk wizualnych tj.: malarstwo, teatr, film. Podsumowując: muzyka zapewnia dziecku niewidomemu bardziej szczęśliwy rozwój, kształtuje sferę uczuć, wyostrza wrażliwość, budzi potrzebę aktywności artystycznej, ruchowej, wywiera wpływ na wyobraźnię, inteligencję.
Uogólniając, muzyka wpływa dodatnio na rozwój umysłowy, kształtowanie charakteru, poczucie własnej wartości, usprawnienie manualne, nawiązywanie kontaktów interpersonalnych.
Opracowała: Dorota Multan
Bibliografia:
- Elżbieta Kilińska - Ewertowska "Badania nad zastosowaniem ćwiczeń muzyczno - ruchowych w rehabilitacji dzieci"
- Chrostoph Schwalbe "Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami czynności"
- Tadeusz Natanson "Ogólnopolskie spotkania..." (zeszyty naukowe)
- Joanna Stadnicka "Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową"
