Wiek XVII-XVIII był to okres upadku politycznego Polski, upadku znaczenia Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, lecz jednocześnie rozkwitu oryginalnej późnobarokowej sztuki, w tym przede wszystkim architektury.
Sztuka baroku pojawiła się w Polsce już w ostatnich 25 latach XVI wieku jednocześnie z rozprzestrzenianiem się nurtu kontrreformacji. Powstały wówczas zakon jezuitów do swojej działalności duszpasterskiej włączył różne dziedziny sztuki, co przyczyniło się do rozwoju architektury, malarstwa, rzeźby, a także spopularyzowania nowych, barokowych form stylowych. W architekturze świeckiej przeważały wpływy surowego, monumentalnego baroku rzymskiego. W tej konwencji rozbudowano warszawski Zamek Królewski oraz podmiejską rezydencję Zygmunta III Wazy, pałac w Ujazdowie.
W Warszawie wykształcił się i utrwalił typ nowożytnego pałacu na planie prostokąta z narożnymi wieżami lub pawilonami, niekiedy wzbogacony arkadową logią na osi głównej elewacji. Warszawskie pałace zostały z czasem przebudowane, lecz zostały pałace na prowincji. Przykładem takiego pięknego obiektu jest pałac w Kruszynie. Powstał on w wyniku działalności budowlanej możnowładztwa nowej kreacji, które w ten właśnie sposób akcentowało świeżo zdobyte pozycje społeczne i przynależność do elity władającej krajem. Swego czasu rezydencja w Kruszynie zaliczała się do najwspanialszych rezydencji magnackich, porównywanych do Rogalina, Gołuchowa, a nawet Łańcuta. Gościli tu królowie - król Władysław, który w 1638 roku jadąc do kąpieli w Baden pod Wiedniem, zajechał do Kruszyny. Monarsza para – Władysław IV Waza w towarzystwie żony Cecylii Renaty - odwiedziła Kruszynę jako goście weselni Anny z Denhoffów i Bogusława Leszczyńskiego, podskarbiego wielkiego koronnego. Pałac, okolice wywarły na królu tak wielkie wrażenie, że za każdym razem, kiedy wybierał się z pielgrzymką do Częstochowy, a odbył ich podobno sześć, odwiedzał posiadłość w Kruszynie.
Również późniejszy król Jan Kazimierz odwiedzał dobra Denhoffów.
W 1669 roku po ślubie w kościele na Jasnej Górze w pałacu tutejszym odbyły się uroczystości weselne króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i arcyksiężniczki austriackiej Eleonory Marii, siostry cesarza Austrii Leopolda I. W 1673 roku po śmierci męża królowa Eleonora przez kilka miesięcy mieszkała w Kruszynie nim na stałe nie opuściła Polski. Według słów H. Sienkiewicza z "Potopu" przed oblężeniem Jasnej Góry przez Szwedów w kruszyńskiej karczmie modrzewiowej nocował baron Lisola, poseł brandenburskiego dworu, jednocześnie z Kmicicem, który drżąc o losy Ojczyzny "spędził najgorszą noc z swej podróży z Kiejdan".
Idący na odsiecz Wiednia w roku 1683 król Jan III Sobieski tutaj właśnie przyjął posłów cesarza Leopolda I proszących o pośpiech wojsk polskich w celu połączenia sił przeciwko zagrożeniu tureckiemu.
Fundatorem okazałego pałacu był wojewoda sieradzki Kacper Denhoff skoligacony poprzez małżeństwo z Anną Aleksandrą Koniecpolską ze starym rodem magnackim Koniecpolskich. Budowę rezydencji, która miała być siedzibą rodową, rozpoczęto prawdopodobnie po roku 1620. Pałac i otaczający go park zaprojektował włoski architekt Tomasz Poncini. Denhoff zbudował także okazałą oranżerię i prawdopodobnie pierwszy w Polsce prywatny budynek teatralny. Budowa pałacu trwała około dziesięciu lat i została zakończona w roku 1630. Świadczy o tym napis na marmurowej tablicy umieszczonej w północnej fasadzie obiektu – "Sibi amicis posteritai Gasparus Comes Denhoff Palatinus Derbensis Vieluninenisis ect, Radomscenis Capitaneus ect. A.D.M DCXXX" ("Sobie, przyjaciołom, potomnym Kacper Denhoff wojewoda derbski, starosta wieluński i radomszczański roku pańskiego 1630").
Magnacką siedzibę Denhoffów budowali mieszkańcy wsi istniejącej już ponad 300 lat przed przybyciem inflanckiego rodu do Polski. Tak pałac jak i kościół, o którym kilka informacji podaję w innym rozdziale, zlokalizowane zostały na podmokłych terenach, dlatego fundamenty ich wsparto na dębowych palach wbitych w bagnisty grunt. Jako podstawowy budulec wykorzystano cegłę - wypalaną w polowych cegielniach – spojoną wapnem pochodzącym także z miejscowych wapienników. Warto w tym miejscu powiedzieć o tym, że cegielnie lokalizowane były w odległościach od 3 do 5 kilometrów od placu budowy. Materiał budowlany transportowano w ten sposób, że ustawiano szereg ludzi obok siedziby, od cegielni do placu budowy, którzy stojąc w miejscu podawali ją sobie z rąk do rąk. Porównując wielkość budynku i odległość do cegielni z liczbą ludności – Kruszyna liczyła wówczas około 500 dusz, a była to wieś kilkakrotnie liczniejsza od okolicznych miejscowości – możemy wyobrazić sobie wysiłek miejscowych chłopów, pracę wykonaną niezależnie od podstawowych zajęć w folwarku.
Budowla pierwotnie składała się z trzech części – budynku głównego z herbem i łacińskim mottem Denhoffów, dwóch skrzydeł dla służby i powozowni. Całość założenia musiała być jednak kończona później, około 1645 roku.
Brak szczegółowych opisów i ikonografii z XVII wieku utrudnia zrekonstruowanie pierwotnego wyglądu pałacu. Znane wzmianki z XVII wieku odnoszące się do pałacu w Kruszynie są bardzo krótkie i ogólnikowe. Oto kilka przykładów takich notatek: Jean Le Laboureur w 1649 roku pisał: " (...) znajduje się (w Kruszynie) jeden z zamków najwspanialszych w Polsce. Jest to dom ogromny z dwoma niemałymi pawilonami. Wjazd od podwórza zdał mi się przyozdobiony okazałą architekturą, koło której znajdują się pomieszczenia przynajmniej dla dwóchset służących (...)" , zapis ten odnosi się zapewne do wzmianki, którą znajdujemy w dzienniku podróży de Guebriant, posłowej nadzwyczajnej do Polski za panowania Władysława IV: " Roku 1646, dnia 14 kwietnia zatrzymaliśmy się w Kruszynie, piękna ta majętność należy do młodego hr. Donhoffa, syna nieboszczka wojewody sieradzkiego. Znajduje się tu jeden z zamków najwspanialszych w Polsce. Jest to dom ogromny z dwoma niestałemi pawilonami. Wjazd od podwórza zdał mi się przyozdobiony okazałą architekturą, koło którego znajdują się pomieszkania przynajmniej dla 200 służących. Za pałacem odkrywa się ogród kształtny parterami, szpalerami, gabinetami mieszkalnemi, przybranemi malowaniem. Za ogrodem sad wielki widzieć się daje. Zdziwiło mię gdym się dowiedziała, że się tam oranżerja znajduje, co jest rzeczą rzadką w Polsce." Kolejna notatka to wzmianka, którą w 1668 roku umieścił w swym pamiętniku wojewoda witebski, Jan Antoni Chreptowicz: " Jadąc przez Kruszynę nawiedziłem Butlerów w pałacu tamecznym wcale okazałym, gdzie w ogrodzie byłem bardzo ślicznym (...)" . Najwięcej materiału na temat Kruszyny dostarczyły badania archeologiczne i architektoniczne przeprowadzone na terenie kruszyńskich budowli pałacowych w 1970 roku z inicjatywy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi.
Pierwotnymi elementami założenia były: dwukondygnacyjny pałac w stylu manierystyczno-barokowym, francuski park symetryczny przylegający do pałacu od strony południowej wraz z pawilonami wzniesionymi w latach czterdziestych XVII wieku oraz fortyfikacje ziemno-murowane. Siedziba Denhoffa zakomponowana została na osi północ-południe przebiegającej przez bramę wjazdową i sień ogrodową pałacu, a także park. Do jej głównych elementów składowych w XVII wieku należały: pałac, prochownia, teatr, budynek starego dworu Koniecpolskich – wszystkie rozlokowane wokół reprezentacyjnego podwórza, następnie park i fortyfikacje. Najokazalszym elementem był i jest dotychczas pałac, który zachował się do naszych czasów w stosunkowa mało zmienionej formie, lecz bardzo zaniedbany. Jest to budowla ceglana, na planie zbliżonym do kwadratu z prostokątnym, niewielkim dziedzińcem pośrodku, nie podpiwniczona, dwukondygnacyjna, z wysokimi czterospadowymi dachami nad częścią frontową, pozostałe dachy są dwuspadowe. Północna, frontowa część pałacu z loggią od podwórza, dłuższa od pozostałych, wysuwa się ryzalitami z elewacji bocznych . Wnętrza pałacowe tworzą amfilady w jednym trakcie. Na osi parteru części frontowej znajduje się sień główna wejściowa, otwarta trzema arkadami filarowymi na podjazd i dziedziniec, wsparta na dwóch filarach, sklepiona kolebkowo-krzyżowo. W narożniku północno-wschodnim mieściła się sala jadalna, za czasów Lubomirskich nazywana też Salą Portretową, od galerii portretów w owalnych stiukowych ramach. Pomiędzy nią a sienią biegnie klatka schodowa. W częściach bocznych znajdują się klatki schodowe z XIX wieku. Reprezentacyjną klatkę schodową w XIX wieku zdobiły portrety władców polskich. Dwadzieścia dwa portrety tej serii są kopiami wizerunków królewskich malowanych przez Marcello Bacciarellego. Część malowideł powstała na przełomie XVIII i XIX wieku, dwa zostały domalowane na przełomie XIX i XX wieku. Cała kolekcja obrazów została przekazana do Muzeum Regionalnego w Radomsku w 1973 roku.
We wszystkich pomieszczeniach parteru widać sklepienia kolebkowe z lunetami, w jadalni i na głównej klatce schodowej ozdobione późnorenesansowymi stiukami. Nad loggią i sienią mieści się Sala Audiencyjna, a w niej okazały, przyścienny, neogotycki piec. Południową część ściany zachodniej Sali Audiencyjnej zdobił zachowany do dziś kominek z herbem Denhoffów. Sala ta jest najbogatszą w oryginalny wystrój – polichromowy strop, portal drzwiowy i kominek z czarnego marmuru dębickiego, czarno-biała marmurowa posadzka.
W glifie okiennym korytarza parterowego zachowały się fragmenty polichromii. Mówiąc o wystroju obramień okiennych należy zwrócić uwagę, że najskromniejsza pod tym względem jest elewacja południowa, nad uszakowatymi obramieniami są tu tylko proste gzymsy. Bogatsze o nadproża z herbami Denhoffa są obie elewacje boczne, a najbogatsza w zdobienia jest elewacja północna. Między dachem a oknami na I piętrze widoczne są strzelnice kluczowe.
W XIX wieku po bokach pałacu, na jego osi podłużnej, pojawiły się dwie murowane, dwukondygnacyjne, ośmioboczne wieże, dawniej złączone z nim galeriami. Obecnie włączone jako narożniki budynków gospodarczych. Około 1800 roku do południowych naroży pałacu dostawiono cztery boczne alkierze. Budowla zyskała wówczas na malowniczości, ale zatraciła swój charakter zbliżony do willowego. Elewacje pałacu cechuje linearnośc konturów, występowanie gładkich płaszczyzn ściennych bez podziałów pionowych lub poziomych – nie dotyczy to południowych alkierzy, jako późniejszych, z pilastrami w wielkim porządku – poza centrum fasady północnej z niewielkimi otworami okien i drzwi.
Zabudowania gospodarcze zamykają z dwu stron teren między pałacem a stawem. Po wschodniej (lewej) stronie stoją dawne budynki folwarczne. Według tradycji Denhoff trzymał w nich swoje przyboczne chorągwie, ale obecne budynki pochodzą z końca XVIII wieku.
Z drugiej strony pałacu stoi budynek administracyjny Lubomirskich z około 1867 roku wzniesiony na fundamentach istniejącego tu w XVII wieku teatru Denhoffów. Budynek przylegający narożnikiem do niego pochodzi z około 1840 roku i został wybudowany na pozostałych do dziś obszernych kazamatach, gdzie wznosił się kiedyś "dom aktora".
Obszerny 15 ha park za pałacem od południowej strony powstał równocześnie z rezydencją. Pozostałością po renesansowym założeniu jest jego kwaterowy układ, z rzędami drzew, alejami z bogatym drzewostanem, altaną lipową. W północnej jego części znajdują się dwa stawy. Północną i południową część parku zajmuje drzewostan, przy czym w części południowej wykonano aleje lipowe z jesionem, grabem i brzozą dzielące teren na prostokątne kwatery.
Pod względem wieku drzewostan jest niewątpliwie zróżnicowany można znaleźć ponad 200- letnie topole, wiązy, jesiony klony, dęby i buki jak również młode podrosty klonu, jaworu czy lipy.
W skład poszycia drzewostanu wchodzą krzewy śnieguliczki białej, trzmieliny zwyczajnej, dzikiego czarnego bzu, jarzębiny, jaśminu, czeremchy zwyczajnej.
Na terenie parku występują również rośliny nieczęsto spotykane takie jak: zawilec gajowy, niezapominajka leśna, kruszyna pospolita, kokoryczka wielokwiatowa i inne.
W parkowych stawach prowadzona jest hodowla lina i karasia, jeszcze niedawno występował zaskroniec pospolity. Z płazów pospolitych są tu: traszka grzebieniasta i zwyczajna, kumak nizinny, ropucha szara i zielona, rzekotka drzewna , żaba trawna i wodna.
Występuje również kret, jeż, gacek wielkoduch, mopek nocek rudy, wiewiórka, tchórz, kuna domowa i łasica łaska. Sporadycznie można spotkać sarnę i jelenia.
Z rzadkiego ptactwa można tu spotkać gołębia grzywacza, kwiczoła, drozda śpiewaka, syczka, sowę uszatą, płomykówkę i puszczyka.
W XIX wieku park był częściowo przebudowany w układzie krajobrazowym. Znajdowały się w nim sztuczne wzgórza i kanały z wodą.
Około 1650 roku w zachodniej części parku powstał pawilon zwany później "Pustelnią Denhoffa". Na obiekt ten składają się cztery narożne cele otoczone z zewnątrz murem z absydami. Jedynym połączeniem ze światem zewnętrznym był otwór, przez który podawano pustelnikowi posiłki. "Pustelnia" zbudowana jest na rzucie prostokąta. W jednym z pomieszczeń jeszcze w połowie XX wieku widniały ślady polichromii.
Drugą budowlą parkową jest tzw. "Kaplica" lub "Altana Sobieskiego" z końca XVII wieku. Powstała ona na planie kwadratu z dwoma wejściami na osi. Wewnątrz niej znajdują się sklepienia kopulaste (ośmiodzielna kopuła) z lunetami, z pozostałościami stiuków, a w ścianach wnęki.
Pałac w Kruszynie jest przykładem budowli nowej generacji. W jego architekturze znajdziemy elementy, które pojawią się także w innych budowlach tego okresu, kiedy to ich fundatorzy zapragnęli inaczej niż dotąd budować swe rezydencje.
Edyta Nadolska
|
