Analiza Transakcyjna (AT) - to stworzona przez Erica Bernea psychologiczna koncepcja stosunków międzyludzkich. Transakcja jest to dowolna wymiana werbalna i niewerbalna między dwiema osobami. Stosując metody analizy transakcyjnej można zrozumieć i w prosty sposób wyjaśnić powstawanie konfliktów między ludźmi. Każdy nauczyciel, a w szczególności wychowawca powinien zapoznać się z tą teorią.
Analizę transakcyjną dzielimy na:
1. Analizę struktury osobowości, pozwalającą zrozumieć, co dzieje się w człowieku;
2. Analizę transakcji, pozwalającą zrozumieć relacje międzyosobowe;
3. Analizę gier, dzięki której można wyjaśnić ukryte, negatywne uczucia w stosunkach międzyludzkich;
4. Analizę skryptu życiowego, pozwalającą zrozumieć “scenariusz życia”, według którego jednostka postępuje w życiu.
Studiowanie i poznawanie różnych stanów „Ja” jest głównym zadaniem analizy transakcyjnej. Stany „Ja” każdego człowieka stanowią system myślenia, odczuwania i działania, wyrażający się w odpowiednich sposobach myślenia.
Wśród stanów „Ja” wyróżnić można trzy podstawowe typy:
1. Stan Ja-Rodzic (w formie uproszczonej: Ja-Rodzic lub Rodzic) pochodzi od rodziców, względnie od ich zastępców, np. dziadków, starszego rodzeństwa, nauczycieli, przełożonych, od osób obdarzonych autorytetem, od których przejęliśmy sposoby zachowania i zakodowaliśmy je w naszym mózgu jakby na taśmie dźwiękowej gdy byliśmy jeszcze mali. Ja-Rodzic karze i nagradza, krytykuje i ośmiela, jest odpowiedzialny za wychowanie, tradycje, wartości, etykę i sumienie. Ja-Rodzic jest konieczny, aby mogły przetrwać kultura i cywilizacja.
2. Stan Ja-Dorosły (upraszczając: Ja-Dorosły lub Dorosły), działa jak komputer. Dzięki Ja-Dorosły spostrzegamy i oceniamy obiektywnie rzeczywistość. Dzięki Ja-Dorosły to trzeźwa część naszej osobowości, która za pomocą zmysłów zbiera informacje i fakty dotyczące naszego otoczenia i nas samych, opracowując je według praw logiki i wreszcie wysnuwa odpowiednie wnioski. Dzięki Ja-Dorosły działamy niezależnie od naszych uczuć i nastrojów, co jest ważnym warunkiem obiektywnego poznania rzeczywistości. Ja-Dorosły jednak może wpływać na inne stany naszego Ja. Jeżeli Ja-Dorosły otrzymuje niewystarczające informacje czy nawet fałszywe informacje, to nie może prawidłowo oceniać rzeczywistości.
3. Stan Ja-Dziecko (w skrócie Ja-Dziecko lub Dziecko) jest w gruncie rzeczy sposobem zachowania się i odczuwania pochodzącym z okresu dzieciństwa. Ja-Dziecko manifestując się stale w ciągu całego naszego życia jako znane zjawisko “dziecko w kobiecie” lub “dziecko w mężczyźnie”. W naszym Ja-Dziecko znajdujemy wszystkie życzenia, pragnienia i uczucia. Działamy, myślimy i odczuwamy tak, jak to czyniliśmy w okresie naszego dzieciństwa.
Stan Ja-Rodzic dzieli się w na: Rodzica-opiekuńczego i Rodzica-krytycznego lub kontrolującego. Rodzic-opiekuńczy ma wszystkie cechy opiekuńczego obrońcy, do jego funkcji należy pielęgnowanie, ochranianie, chwalenie, wspieranie, pomoc, żywienie, nauczanie i troska - słowem wszystko co czyni matka ze swoim noworodkiem. Od Rodzica-krytycznego pochodzą natomiast wszystkie sposoby zachowania charakterystycznego dla osób o postawach autorytatywnych, a więc: krytykowanie, rozkazywanie, panowanie, obniżanie wartości, karanie, złorzeczenie, kontrola i troska o porządek.
Stan Ja-Dziecko dzieli się na: Dziecko-przystosowane i Dziecko-wolne lub naturalne. W Dziecku-przystosowanym znajdują się postawy ukształtowane przez środowisko społeczne, głównie rodzinne. Do takich cech zaliczyć można: posłuszeństwo, ustępowanie, poczucie winy, dąsanie się, uprzejmość, kierowanie się autorytetem innych. Dziecko-naturalne bawi się, cieszy się i złości, bada z zainteresowaniem otoczenie, znajduje coś nowego, śmieje się i płacze, jest spontaniczne, nie liczy się z prawami moralności i etyki. Tak więc Dziecko-naturalne reaguje spontanicznie, nie troszcząc się o reakcje otoczenia społecznego.
W jaki sposób możemy poznać poszczególne stany Ja u siebie i u innych? W tym celu należy włączyć nasz stan Ja-Dorosły, który spostrzega i ocenia zachowanie badanej osoby, tzn.:
1) obserwuje postawę i ruchy ciała;
2) słucha dźwięku mowy;
3) analizuje określone słowa i zdania, jakich używa osoba badana.
te trzy formy zachowania określają postawę osoby badanej.
1. Postawa i ruch ciała - przede wszystkim wyraz twarzy - wskazują na funkcję określonego stanu Ja. Na przykład na stan Rodzica-kontrolującego wskazują następujące sposoby zachowania się: ściągnięte brwi, spojrzenie wywołujące u innych lęk, niecierpliwe kiwanie ręką lub nogą, uniesiony palec, wzdymanie, patrzenie z góry i z pewną pogardą, ręce umieszczone na biodrach przy szerokim rozkroku lub skrzyżowanie rąk na piersiach.
Stan Ja-Dorosły można rozpoznać w celowych ruchach ciała, skupionym spojrzeniu. Twarz jest skierowana prosto przed siebie, głowa ani nie pochylona, ani podniesiona.
Dla Dziecka-przystosowanego charakterystyczne są: spuszczone głowa i oczy, wzniesione lub ściągnięte ramiona, wszelkiego rodzaju uczucia złości wyrażane przez odpowiednie gesty, wyuczone od rodziców, uparte tupanie nogami, kłanianie się, stanie na baczność, spojrzenia rzucane ukradkiem (np. u nieśmiałej dziewczyny czekającej na partnera do tańca), ale także podnoszenie ręki do góry z prośbą o zezwolenie na zabranie głosu, czekanie przy czerwonym świetle, uwzględnianie obecości innych, poczucie taktu.
Ta “mowa ciała” dostarcza nam pierwszych wrażeń dotyczących stanów Ja u siebie i u innych osób.
3. Trzecią możliwością rozpoznawania stanów Ja dostarcza nam analiza charakterystycznych słów i zdań. Człowiek, który działa z pozycji Rodzica-krytykującego używa następującycah określeń “musieć”, “rozkazywać”, “zabraniać”, “należy”, “zawsze”, “nigdy”, “nie”, obowiązek”, śmieszne”, absurdalne”, “dziecinne”, idiota”, “osioł” itd.
Rodzic-opiekuńczy posługuje się w zasadzie następującymi wyrażeniami: “troszczyć się”, “opiekować się”, “radzić”, “zachęcać”, “pozwalać”, “ratować”, “ochraniać”, “pomagać”.
Na transakcję składa się bodziec (S) reakcja (R) między dwoma określonymi stanami Ja, przy czym odpowiedź może być również bodźcem dla nowej transakcji. Przy wyborze określonego stanu Ja zdrowy człowiek podejmuje decyzję automatycznie. Można rozpoczynać transakcję lub odpowiadać na bodziec z tego stanu Ja, który w danym momencie uważamy za najbardziej sensowny i odpowiedni.
Przykład:
Pytanie z pozycji dorosłego
Jak dostać się na dworzec?
Możliwe odpowiedzi:
1)” Następna w prawo, potem na skrzyżowaniu w lewo”, albo “Nie wiem” - Dorosły
2) To trudno wytłumaczyć, najlepiej będzie jak pana zaprowadzę ( R - opiekuńczy)
3) “A co, nie ma pan planu miasta?” ( R - krytyczny)
4) Daj pan spokój (Dz - spontaniczne)
5) Bardzo mi przykro, ale także nie wiem, bo nie jestem stąd (Dz - przystosowane)
Rozróżnia się trzy rodzaje transakcji:
1. prosta ( Równoległa, nieskrzyżowana, komplementarna);
2. skrzyżowana;
3. ukryta.
Ad. 1 Transakcja prosta.
Reakcja wywodzi się z tego stanu “Ja”, do którego skierowany był bodziec. Reakcja skierowana jest do tego stanu “Ja”, z którego wywodził się bodziec..
Dz “Proszę pani to jest takie skomplikowane”
R “To ja ci wytłumaczę - czego nie rozumiesz?”
Dz(mąż)→ R (żona) “Czy przyniesiesz mi gorącą herbatę?”
R (żona)→ Dz (mąż) ”Proszę bardzo, wypij”
Ad. 2 Transakcja skrzyżowana
Reakcja nie pochodzi od tego stany Ja, do którego był skierowany bodziec W tej sytuacji każda łączność, jaka dotychczas występowała między danymi osobami, urywa się nagle.
R→ Gdzie są moje pantofle?
D →Sam powinieneś o tym wiedzieć.
Istnieją takie transakce, które ze względu na swoją zawartość odpowiadają kryteriom transakcji skrzyżowanych (reakcja nie pochodzi z tego samego stanu “Ja”, do którego skierowany był bodziec).
R →R “Co za okropną mamy współczesną młodzież”
D→ D “Nie mam żadnych powodów by zgodzić się z tą opinią”
Transkacja skrzyżowana prowadzi do zerwania dotychczasowego rodzaju realcji między danymi osobami (czasami tylko krótkiego) i następnie relacja przebiega już w zmienionej formie.
Należy unikać transakcji skrzyżowanych (aby realcje międzyludzkie były pozytywne).
Ad.3 Transakcje ukryte - przebiegają nie na jednej płaszczyźnie, lecz na dwóch:
jawnej – społecznej, i drugiej
ukrytej - psychologicznej.
Istotna jest płaszczyzna ukryta, która się nie uzewnętrznia a jej istnienie można wyczuć na podstawie wypowiadanych słów i działań.
Dyrektor: Podobno miała pani taką świetną pogadankę o profilaktyce uzależnień.
Nauczyciel: “No tak, panie dyrektorze”.
Dyrektor: A czy była pani na jakichś kursach? Rozmowa może trwać, napięcie rośnie
Bo pani uczeń został przyłapany na piciu alkoholu. W nauczycielu wzrasta poczucie winy i z tym poczuciem winy odchodzi.
Gry psychologiczne
Gra psychologiczna: seria transakcji z ukrytą motywacją oraz wyłączeniem stanu Ja dorosły. Celem gry psychologicznej jest uzyskanie wsparcia (znaków rozpoznania) czyli udzielenie nam bodźców przez inne osoby lub przyjmowania nas przez innych.
Rodzaje wsparcia:
- wsparcie pozytywne - zaspokaja potrzebę uznania, poczucia własnej wartości, bezpieczeństwa;
- wsparcie negatywne - obniża poczucie własnej wartości.
ZNAKI ROZPOZNANIA
Znaki rozpoznania w języku analizy transakcyjnej nazywane są często strokami albo głaskami. Mogą być:
- werbalne i niewerbalne
- pozytywne i negatywne
- bezwarunkowe i warunkowe
ZNAKI ROZPOZNANIA
werbalne→ wyrazy, zdania, równoważniki zdań, zwroty i wyrażenia słowne
niewerbalne→ mimika twarzy, uśmiech, dotyk, wzrok, pocałunek, prezenty, czas spędzony razem, ubiór itp.
pozytywne →pochwały, informacje zwrotne, udane negocjacje, zajnteresowanie naszą pracą, pytanie nas o zdanie, czyjś zachwyt nami, przytulanie, uśmiech itp.
negatywne →złośliwości, ironia, zapomnienie o złożeniu życzeń imieninowych, odwracanie głowy na nasz widok, wyśmiewanie, sarkazm itp.
bezwarunkowe :
- pozytywne typu: kocham cię, jesteś wspaniały, lubię cię takim, jakim jesteś, podobasz mi się itp.
- negatywne typu: nienawidzę cię, nie znoszę jej, jest głupia, okropna, fałszywa ... itp.
warunkowe :
- pozytywne typu: Bardzo mi się podoba Pani klasowy program wychowawczy. Jest spójny z innymi dokumentami szkoły, uwzględnia zdiagnozowane wcześniej potrzeby dzieci, napisany jest prostym, jasnym, zrozumiałym dla wszystkich zainteresowanych - językiem
- negatywne typu: Nie podoba mi się ten raport. Zawiera dużo błędów merytorycznych i jest napisany bardzo niestarannie.
WARTO PAMIĘTAĆ!
- znaki rozpoznawania to sygnał wysłany drugiej osobie →wiem, że istniejesz, zauważam ciebie!
- znaki rozpoznawania bezwarunkowe - pozytywne i negatywne, oddziaływują na ludzi silniej niż warunkowe
- znaki rozpoznawania wzmacniają zachowanie, którego dotyczą.
- z braku pozytywnych znaków rozpoznawania zaczynamy szukać negatywnych
Zastanów się:
1) Jakie znaki rozpoznania dajesz innym?
2) Jakie znaki rozpoznania dostajesz?
3) O jakie prosisz?
4) Jakie dajesz samemu sobie?
5) Czy istnieje różnica między znakami rozpoznania, które dajesz pracownikom i swoim przełożonym?
6) Co chciałbyś zmienić?
Otrzymane wsparcie, nawet jeżeli jest negatywne jest zawsze lepsze aniżeli jego zupełny brak. Gdy kogoś traktujemy w ten sposób jak gdyby nie istniał (brak wsparcia) wywołujemy w nim przykre uczucia. Jeżeli ktoś nie doznaje akceptacji będzie posługiwać się różnymi psychologicznymi manewrami (gry, intrygi) w celu jej otrzymania, zabiegać będzie nawet o otrzymanie wsparcia negatywnego.
Gry psychologiczne - są następstwem transakcji ukrytych, zewnętrznie wydają się słuszne, jednakże w rzeczywistości są podporządkowane ukrytym i nieszczerym, ciągle powtarzającym się motywom. Dzięki takim manewrom gracz otrzymuje wsparcie i wyzwala swoje ulubione uczucia. Gry są prowadzone, aby udzielać negatywnego wsparcia, pomniejszać serdeczność i zażyłość oraz podtrzymywać różne uczucia zastępcze. Przy prowadzeniu gier Ja - dorosły jest wyłączony i nie wie co czynią i jak się czują pozostałe strony jego Ja.
Pierwszym sygnałem, że toczy się gra jest myśl nie chcę być w tej sytuacji, zaraz”coś mu zrobię”. Należy wtedy włączyć swojego Dorosłego i poszukać tzw. stopera wyłączającego grę.
Przykład gry: “Awantura”
Wchodzi nauczyciel do klasy i mówi: “Dzisiaj porozmawiamy o przydawce”
Jaś zaczyna prowokować, stukać, przekładać, pożyczać.
Możemy różnie się zachować, zareagować z pozycji rodzica, dziecka, ale największą szansę na przerwanie tej gry jest reakcja nauczyciela z pozycji Dorosłego.
Należy poinformować Jasia o swoich odczuciach, np: Twoje zachowanie mi przeszkadza. Nie lubię, gdy robisz ............ ( D→ D)
Nie mówimy Jesteś okropny, złośliwy itd. mówimy o swoich uczuciach.
Jest szansa, że Jaś się zastanowi, skłoni się do prośby nauczyciela
Komunikaty
Dzieci zwracają się często do dorosłych, wychowawców ze swoimi kłopotami. Ustalono, że sposób zareagowania przez dorosłych ma istotny wpływ na rozwój zaradności i samodzielności dzieci podczas mierzenia się przez nie z problemami pojawiającymi się w ich życiu. Wyodrębniono i nazwano następujące komunikaty (reakcje dorosłych):
- komunikat karzący;
Ma on na celu wywołanie u odbiorcy poczucia winy lub poczucia bycia nie w porządku wobec innych. Może przybierać różne formy krytyki, wyśmiewania, oceniania i odrzucania osoby.
Przykładowe formy: “a nie mówiłam, że ty do tego się nie nadajesz”, “po co ci to było”, “ty zawsze musisz coś nabroić” , “większego tumana ze świecą szukać”, “oczywiście tylko tobie to się przytrafia”, “jesteś do niczego”, “mam z tobą same kłopoty” itp.
- komunikat strukturalizujący;
Ma na celu przekazanie odbiorcy gotowej recepty, przepicu na to co ma zrobić w takeij sytuacji. Zawiera opis całej sekwencji zachowań polecanych do wykonania. Np. w sytuacji zgubienia kapci w szkole: “pójdź do szkoły, powiedz pani woźnej, żeby ci pomogła. Powiedz, gdzie ostatnio widziałeś swoje kapcie, poszukaj ich w szarni, powieś ogłoszenie w szkole, przejdź jeszcze raz uważnie drogę do domu.”
Inne przykłady: przychodzi dziecko zmartwione rozdartą nogawką: “musisz zdjąć te spodnie, znajdź igłę z nitką, przewróc je na lewą stronę i zaszyj.”
Dziecko mówi, że nie wie jak narysować domek, “wyciągnij wszystkie kredki, usiądź wygodnie, weź linijkę i zrób po środku kartonu równe kreski ...”
Dziecko mówi: “Wylało mi się mleko” Reakcja: “Szybko pójdź po ścierkę i wytrzyj dokładnie...”
- komunikat wyręczająco - opiekuńczy;
Ma na celu wyrażenie pocieszenia i przejęcie przez dorosłego inicjatywy i działania w celu rozwiązania problemu. Np. w sytuacji rozdartych spodni:
“nie martw się zaraz wezmę spodnie i zaceruję dziurę.” W przypadku zgubionych kapci “Już idę ci poszukać”, lub “kupię ci nowe, więc nie ma problemu”.
Inne przykłady: w sytuacji już wspomnianej, gdy dziecko nie wie jak narysować domek: “daj to ci narysuję i po kłopocie”, w sytuacji z wylanym mlekiem “już ci pomagam, wytrę to mleko, wypiorę zalany obrus i już się nie ma co przejmować”.
W przypadku przykrości z powodu “pały” z klasówki “ zaraz ci pomogę, poczytam co tam powinieeś zrobić, napiszę ci to od nowa” lub “pójdę do pani, żeby postawiła ci lepszy stopień, więc się nie zamartwiaj”.
- komunikat wspierający.
Ma na celu udzielenie wsparcia i towarzyszenie w wychodzeniu z trudności, którą ma dziecko, z ewentualną pomocą, której formę i jej czas wymyśla dziecko.
Dobry komunikat wspierający zawiera trzy elementy:
odzwierciedlenie uczuć dziecka przeżywanych w chwili, w której się zgłasza do dorosłego z problemem,
wyrażenie przekonania, że dziecko mające problem podejmie dobrą decyzję/wymyśli dobry sposób/, lub otworzenie przestrzeni do działania poprzez pytanie typu”co chciałbyś z tym zrobić” lub “co zamierzasz zrobić” lub “co zamierzasz ?”. Wyrażenie przekonania, że dziecko sobie poradzi jest skuteczne, kiedy miało kontakt z takimi sprawami i można je przywołać, przypominając jak sobie poradziło.
wyrażenie gotowości do udzielenia dziecku konkretnej pomocy, jeżeli powie, że tego potrzebuje. Pomoc ta też może polegać na wspólnym wymyślaniu rozwiązania. Przykład komunikatu wspierającego w przypadku zgubienia kapci:
“Widzę, że zdenerwowała cię ta sytuacja, co zamierzaszzrobić? Jeśli zechcesz mogę ci jakoś pomóc, ale powiedz jak byś chciał.”
Celem komunikatów jest wsparcie dziecka w jego rozwoju.
Najbardziej pożądany komunikat wspierający motywuje dziecko do działania, nie wyręczając go. Nie krytykując, zachęcamy dziecko do próby samodzielnego zaplanowania sposobu poradzenia sobie z problemem, jednocześnie oferując swoją pomoc w razie potrzeb.
W pracy z dziećmi bądźmy też psychologami, postawmy się czasem w roli drugiego człowieka, starajmy się zachowywać jak dorośli.
Opracowała: Danuta Sutkowska
Literatura:
"Transactional Analysis in Psychoterapy" E. Berne
"Aby być sobą" R. Rogoll
"Gry szkolne uczniów"-jak sobie z nimi radzić" K. Ernst
|
