NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA
A
TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ
Autor:
mgr Jolanta Nowak
1. Wstęp
Każde dziecko – zarówno zdrowe, jak i niepełnosprawne – ma naturalne prawo do pełnego udziału w otaczającym je życiu i żadne, nawet najcięższe kalectwo nie powinno go zeń wyłączyć. Powinno ono korzystać ze specjalnej opieki i mieć przyznane możliwości i ułatwienia, aby mogło rozwijać się w sposób zdrowy i normalny pod względem fizycznym, intelektualnym i społecznym w warunkach wolności i godności osobistej. Każde dziecko chce się czuć potrzebne komuś, pożyteczne dla innych, każde pragnie ciepła i serdeczności. Każde też powinno przejść stopniowo wszystkie etapy rozwoju fizycznego i uczuciowego oraz otrzymać odpowiednie wykształcenie. Dla tego naczelnym dążeniem nas wszystkich powinno być zwrócenie dzieciom tego wszystkiego, co zostało im w życiu zabrane, a więc zarówno radości życia, pracy i tworzenia, jak i możliwości współżycia zespołowego oraz korzystania ze wszystkiego co mają inne dzieci.
2. Pojęcie niepełnosprawności. Niepełnosprawność intelektualna, a trudności w uczeniu się.
Pojęcie upośledzenia umysłowego inaczej niepełnosprawności intelektualnej jest bardzo szerokie zarówno ze względu na zróżnicowane stopnie upośledzenia umysłowego, które obejmuje, jak i ze względu na zaburzenie sprawności motorycznej, zaburzenia zachowania, motywacji, emocjonalności i dysfunkcje, jakie mu towarzyszą. Jak więc widzimy niepełnosprawność intelektualna odnosi się nie tylko do sfery poznawczej człowieka, ale obejmuje całą jego osobowość. Najogólniejsze określenie terminu „niepełnosprawności intelektualnej” to stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej.
Niepełnosprawność intelektualna jest niejednorodną grupą zaburzeń wywołanych przez różne czynniki przyczynowe o różnym mechanizmie patogennym, o niejednakowym obrazie morfologicznym, klinicznym oraz przebiegu. Nie jest wiec sprawą prostą zdefiniowanie, opisanie, zakwalifikowanie poszczególnych zaburzeń objętych wspólną nazwą niepełnosprawności intelektualnej. Obecnie dzięki wszechstronnym badaniom nauk pomocniczych, takich jak: pediatria, biochemia, fizjologia czy genetyka, ustalono etiologię, patogenezę i klasyfikacja niedorozwoju.
Można więc mówić o różnych definicjach upośledzenia umysłowego, o różnej terminologii i wielu próbach jego klasyfikacji. Upośledzenie umysłowe jest więc różnie definiowane, w zależności od ujęcia problemu i doboru kryteriów oceniających ten stan. Ogólnie możemy wyróżnić trzy podejścia: kliniczno – medyczne, praktyczne, psychologiczno – społeczne.
W pierwszej grupie są definicje ujmujące niedorozwój umysłowy jako objaw choroby, ze zwróceniem uwagi na etiologię i patogenezę. Według L. Korzeniowskiego niedorozwojem umysłowym nazywamy wrodzone oraz istniejące od wczesnego dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego, uniemożliwiającego lub opóźniającego naukę szkolną.
Drugą grupę stanowią definicje, które mają charakter administracyjno – prawny, jak np. definicja z angielskiej ustawy o zdrowiu psychicznym z 1959 r, która włącza niedorozwój umysłowy do zaburzeń psychicznych, wyróżniając jego dwie kategorie: znaczne obniżenie sprawności umysłowej i obniżenie sprawności umysłowej (A.M Clarke 1969)
W trzeciej grupie są definicje psychologiczne upośledzenia umysłowego różniące się liczbą oraz rodzajem kryteriów, według których ocenia się ten stan. A.F Fredgold definiuje niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju. Edgar Doll znalazł 6 kryteriów ważnych dla definicji niedorozwoju umysłowego: niedojrzałość społeczną, niską sprawność umysłową, opóźnienie rozwojowe, zahamowanie, pochodzenie konstytucjonalne i nieodwracalność upośledzenia.
J.Mazurkiewicz (1958) wyróżnia 3 kategorie: psychologiczne poziom uwagi i mowy, awulacyjne tj. porównanie poziomu rozwoju umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym, i społeczne – mierzące stopień przystosowania. Do tej grupy można zaliczyć również definicję upośledzenia umysłowego Ch.Skinnera, który wymienia trzy kategorie: nieadekwatne społeczne przystosowanie się, zmniejszona zdolność uczenia się i powolne tempo dojrzewania. Powyższe definicje orientują nas w próbach określenia upośledzenia, co jest ciągle sprawą kontrowersyjną.
W celu wniesienia ładu do chaosu terminologicznego wprowadzono uporządkowaną klasyfikację. Jej podstawą jest skala inteligencji średniej 100 i odchyleniu standardowym 15 lub 16.Wyróżniono 4 stopnie upośledzenie umysłowego:
- Lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52-67 mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standartowymi
- umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36-51 mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standartowymi
- Znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20-35 mieszczący się między czterema, a pięcioma odchyleniami standartowymi.
- Głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0-19, mieszający się miedzy pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych.
Tak więc wyróżnia się klasyfikację opartą na etiologii, która obejmuje: upośledzenie pierwotne, uwarunkowane genetycznie i upośledzenie wtórne, powstałe w wyniku zmian chorobowych. Natomiast klasyfikacje pedagogiczna wprowadza podział ze względu na stopień wyuczalności dziecka upośledzonego umysłowo. Wyróżniamy więc: dzieci mało wyuczalne, dzieci wyuczalne i dzieci szkolne.
3. Proces uczenia się
Jednym z kryteriów, najczęściej sterowanym przy porównywaniu dzieci upośledzonych umysłowo z pełnosprawnymi jest oprócz ilorazu inteligencji-proces uczenia się. Wielu psychologów traktuje zdolność uczenia się jako podstawową cechę inteligencji. Obniżenie poziomu inteligencji zawsze wpływa ujemnie na efektywność przyswajania wiedzy. Według E.R. Hilgarda i D.G. Margnisa uczenie się to powstała zmiana w zachowaniu, które następuje w wyniku ćwiczenia a zwłaszcza wzmacnianiu ćwiczenia.
Na efektywność nauczania wpływa wiele czynników o charakterze psychologicznym, społecznym i kulturowym. Nauczanie musi kierować dążeniem uczniów do poznania i rozwiązywania problemów. To kierowanie polega na aktywizowaniu, podtrzymywaniu działalności oraz ukierunkowaniu procesu uczenia się. Aktywizujemy uczniów przez budzenie ich zainteresowań, podtrzymujemy ich działanie przez wzmacnianie ich motywacji do uczenia się. Czynnikami wzmacniającymi się tu satysfakcja, płynąca, ze zdobywania nowych informacji i umiejętności, oraz korzyści praktyczne i sukcesy w rozwiązywaniu problemu. Program nauczania powinien wyprzedzać osiągniętą fazę, rozwojową dziecka. To wyprzedzenie musi się liczyć z poziomem dziecka i stawiać mu zadania leżące wprawdzie przed nim i wymagające wysiłku, ale osiągalne. Tylko wówczas dzieci są na lekcjach aktywne, czynią postępy, uczą się więcej i lepiej oraz wcześniej. Dzieci upośledzone umysłowo, zwłaszcza w klasach młodszych wymagają zindywidualizowanego podejścia dydaktycznego i stosowania nauczania całościowego, które aktywizuje ich działalność poznawczą oraz uwzględnia właściwą im specyfikę procesów uwagi, spostrzegania, analizy i syntezy na poziomie korowym.
4. Przyczyny trudności w czytaniu i pisaniu
Różnorodne defekty narządów zmysłowych i układy nerwowego dziecka są pierwotną przyczyną trwałych zakłóceń w jego rozwoju. Na te pierwotne zakłócenia mogą nakładać się niekorzystne warunki życia dziecka i nieprawidłowe, nie uwzględniające jego odmienności oddziaływania ludzi z otoczenia – to wszystko razem powoduje powstawanie różnych wtórnych zaburzeń upośledzających dalszy rozwój dziecka. Zaburzenia funkcjonowania ośrodkowego układy nerwowego mogą powodować nieznaczne odchylenia w zakresie pewnych tylko funkcji psychicznych lub też mogą być przyczyną znacznych upośledzeń. W pierwszym przypadku mogą np. objawiać się w tym, że dziecko ma trudności w wypełnianiu niektórych wymagań szkolnych. W sytuacji drugiej mogą dziecku całkowicie uniemożliwiać spełnianie wymagań otoczenia, także szkolnych, prowadząc do ograniczenia jego samodzielności życiowej przez uzależnienie od otoczenia w zaspokajaniu podstawowych potrzeb. Nie prawidłowości w budowie czy funkcjonowaniu układu nerwowego u dziecka mogą powodować pojawienie się drobnych zakłóceń w jego rozwoju psychicznym i motorycznym, często trudnym do wykrycia. Tu właśnie mieszczą się przypadki dzieci z trudnościami w uczeniu się, u których w różnych badaniach wykrywa się w sposób niezbyt pewny bardzo drobne tzw. mikro uszkodzenia.
Trudności w czytaniu bardzo rzadko powodowane są tylko jedną przyczyną. W większości przypadków jest to zespół czynników, które jednocześnie, choć z różną siłą, wpływają na powstawanie tych trudności. Trudności z czytaniem występują na wszystkich poziomach rozwoju inteligencji. Jednak u dzieci o niższym stopniu inteligencji, częściej niż u innych. Dzieci, które mają trudności w czytaniu są przeważnie nerwowe, nadwrażliwe, przekorne, lękliwe, nadmiernie pobudliwe, obgryzają paznokcie, mają trudności w skupieniu się, są niezadowolone z siebie, rodziców i nauczycieli. Duży wpływ na rozwój zdolności do czytania ma środowisko domowe, poziom inteligencji i wykształcenie rodziców. Wady wzroku występują częściej u dzieci czytających źle. Nawet nieznaczne uszkodzenie słuchu w niektórych przypadkach może stać się dodatkową przyczyną powstawania trudności w czytaniu. Niekiedy leworęczność może skomplikować i utrudnić uczenie się czytania i pisania w początkowym okresie nauki. Trudności w nauce czytania i pisania dotyczą dokonywania analizy i syntezy. Wielu dzieciom sprawia trudności osiągnięcie odpowiedniego tempa czytania, zrozumienie treści, a także czytanie głośne. Do najważniejszych przyczyn powodujących trudności w czytaniu i pisaniu należą: obniżona sprawność intelektualna, przewlekłe schorzenia, zaburzenia w funkcjonowaniu narządów wzroku i słuchu, zaburzenia mowy, zła sytuacja rodzinna, brak pozytywnej motywacji do nauki, brak pełnej dojrzałości szkolnej, fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno – motorycznych. Obniżona sprawność intelektualna zwana jest też upośledzeniem umysłowym lub niedorozwojem umysłowym. Upośledzenie umysłowe jest związane z zaburzeniami dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania. Dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną mają znacznie zmniejszoną zdolność uczenia się. Upośledzone jest u nich rozumowanie, pamięć mechaniczna, logiczna i koncentracja uwagi. Charakteryzuje je też niski poziom uzdolnień werbalnych. Dzieciom upośledzonym umysłowo trudno jest powiązać instrukcje słowne z opracowaniem konkretnych materiałów, tak więc dzieci te znacznie trudniej i dłużej opanowują umiejętność czytania. Jeśli dziecko jest upośledzone umysłowo w stopniu lekkim może opanować technikę czytania i pisania wyłącznie przy zastosowaniu metod nauczania dostosowanych do ich możliwości percepcyjnych. Trudności w nauce czytania i pisania mogą być wywołane przez przewlekłe schorzenia, które osłabiają organizm i wpływają niekorzystnie na procesy uwagi domowej, powodują niemożność skupienia się na dłuższą chwilę, wywołują dużą męczliwość.
5. Trudności w uczeniu się.
Powszechnie uważa się, że wiedza na temat uczenia się niepełnosprawnych wciąż jest uboga. Głównymi przyczynami są różnorodne podejścia do istoty upośledzenia umysłowego, w braku wyczerpujących badań empirycznych procesu uczenia się tych osób, jak również w rozbieżnościach dotyczących rozumienia procesu uczenia się. Upośledzeni umysłowo stanowią bardzo złożoną populację m.in. pod względem funkcjonowania poznawczego, co w dużej mierze wynika z rodzaju rozległości i głębokości uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym. Badania nad uczeniem się upośledzonych umysłowo dotyczą głównie jednostek upośledzonych w stopniu lekkim. Z wielu badań wynika, że wytworzenie prostych odruchów związanych ze słownym wzmocnieniem u tych osób przebiega wolno lub jest wręcz niemożliwe. Charakteryzują się one słabą trwałością, wynikającą z bardzo silnego hamowania zewnętrznego oraz małego udziału mowy. U takich dzieci wszelkie reakcje występujące są chaotyczne. Często nie odróżniają sygnałów nieistotnych od bodźca pozytywnego. Inna trudność sprawia im wytwarzanie hamowania warunkowego i hamowania opóźniającego. Upośledzeni umysłowo nie potrafią reagować zgodnie z opanowaną instrukcją słowną. Funkcjonowanie tych osób charakteryzuje się słabym udziałem mowy w wytwarzaniu związków warunkowych oraz brakiem współdziałania wielu sygnałów.
Przebieg i efekty uczenia się nowych treści zależą w dużym stopniu od wpływów poprzedzających sytuację uczenia się. Bardzo często istotny wpływ na przebieg i efekty uczenia się ma stan ogólny organizmu np. zmęczenie, które dezorganizuje i obniża efekty uczenia się. Powszechnie uważa się, że najwyższy poziom rozwoju w przypadku dzieci upośledzonych osiągają funkcje percepcyjno – ruchowe. Najlepsze rezultaty w uczeniu się uzyskują w wyniku stosowania instrukcji pokazowej, a najgorsze przy instrukcji słownej. Jeśli chodzi o proces spostrzegania, to charakteryzuje się on zwolnionym przebiegiem oraz wąskim zakresem. Dzieci upośledzone posługują się mało efektywnymi sposobami uczenia się, do zadań przystępują bez planu, wglądu w treść. Brak im działania ukierunkowanego na cel. Ważnym elementem w procesie uczenia się jest stosowanie powtórzeń. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim są w stanie organizować materiał przede wszystkim na etapie odtwarzania, natomiast rzadko występuje spontaniczne organizowanie materiału na etapie zapamiętywania.
Warunkiem efektywnego uczenia się tych dzieci jest stosowanie odpowiednich wzmocnień w postaci pochwały, aprobaty, miłych gestów, zabawek lub nawet słodyczy – wzbudzających maksymalną motywację. Należy jednak pamiętać, że bardzo trudno jest wytworzyć u tych dzieci prawidłową motywację do uczenia się i utrzymać jej poziom przez dłuższy czas, dla tego konieczna jest stała zachęta, aprobata sukcesu i wyrozumiałość w razie niepowodzenia.
Pożądane wyniki w nauce można osiągnąć poprzez przezwyciężenie trudności i systematyczne ćwiczenia prowadzące do osiągnięcia przez dziecko sprawności i poprawności w uczeniu się. Dzieci niepełnosprawne wymagają specjalnych form i metod reedukacji. Często mają duże trudności w wymowie głosek i wyrazów. Uczniowie chorzy na chorobę przewlekłą powinni mieć stałą opiekę medyczno – farmakologiczną pod kierunkiem lekarza współpracującego z rodzicami i nauczycielem w celu stworzenia optymalnych warunków pracy i odpoczynku. Bardzo ważną rolę w reedukacji dziecka odgrywa właściwa atmosfera w domu i w szkole, psychoterapia oraz właściwa postawa otoczenia. Przy nieprawidłowo funkcjonującym narządzie wzroku praca nad przezwyciężeniem trudności powinna rozpocząć się od wyrównywania jego niedoborów. Dzieci z wadą wzroku powinny nosić odpowiednie szkła i należy je posadzić możliwie blisko tablicy. Jeśli niedowidzenie jest bardzo duże dziecko winno uczyć się w szkole dla niedowidzących. Naukę utrudnia też zaburzenie słuchu. Jeśli jest to niewielki stopień, dziecko może korzystać z pomocniczych środków dydaktycznych oraz aparatury umożliwiającej naukę i kontakty z otoczeniem. Na przebieg procesu nauki czy tania i pisania w duży sposób wpływają wszelkie zaburzenia mowy. Można je usunąć poprzez stosowanie specjalnych ćwiczeń pod okiem logopedy. Przyczynami trudności w nauce w czytaniu i pisaniu może być również brak gotowości dziecka do tej nauki. Stosuje się wówczas odpowiednie ćwiczenia wyrównujące. Ćwiczenia wyrównujące niedojrzałość do analizy i syntezy, stanowiące wyjście w zapobieganiu trudnościom polegają na dokonywaniu analizy i syntezy na materiale dźwiękowym bez tekstu. Po ćwiczeniach łatwiejszych, jednosylabowych przechodzi się do trudniejszych opartych na tekście. Bardzo dobrymi ćwiczeniami są ćwiczenia w syntezie, przeprowadzane drogą przedłużania wymawianych głosek i wiązania ich w sylabę. Po syntezie winno się powrócić do analizy, by utrwalić strukturę wyrazu. Przezwyciężanie trudności w nauce czytania i pisania wymaga długotrwałego współdziałania wielu osób. Dysleksja przejawia się u dzieci w różnej postaci, dla tego ćwiczenia powinny być zindywidualizowane pod względem form, rodzaju i sposobów ich stosowania. Trudnością w nauce czytania często towarzyszy brak zainteresowania czytaniem lub niechęć do czytania. Potrzebne więc będą interesujące teksty, pisane dużymi literami. Ćwiczeniom w czytaniu powinny towarzyszyć ćwiczenia w pisaniu. Bardzo ważne w reedukacji jest rozbudzanie i rozwijanie zainteresowań ogólnych dziecka. Można to osiągnąć przez operowanie tekstami bliskimi dzieciom, zaspokajającymi ich ciekawość. Bardzo ważna jest częsta i systematyczna kontrola opanowania techniki czytania i pisania. W pracy reedukacyjnej ważne jest zapewnienie właściwej atmosfery w szkole, w domu i w czasie zajęć reedukacyjnych. Nie można okazywać zdenerwowania i zniecierpliwienia z powodu braku widocznych postępów. Właściwe postępowanie reedukatora przyczynia się do odzyskania przez dziecko wiary w siebie i wiary we własne siły. A to jest naszym celem.
Proces kształcenia specjalnego jest oddziaływaniem rehabilitacyjnym. Polega on na wzbogacaniu osoby upośledzonej umysłowo w wiedzę, która może być przydatna w dalszym życiu społecznym. Podejście rehabilitacyjne polega na tym, że osobom upośledzonym dostarcza się odpowiedniej wiedzy, a mianowicie :
- uznaje się, że osoby upośledzone umysłowo mogą uczestniczyć w powszechnym procesie kształcenia pod warunkiem dostosowania treści i form tego kształcenia do ich możliwości
- specjalnie przygotowany materiał dydaktyczny dostarczany osobie upośledzonej ma na celu zmniejszenie różnicy w zakresie wiedzy posiadanej i umiejętności szkolnych między osobami normalnymi i upośledzonymi umysłowo
- dalszym celem tego kształcenia jest stworzenie możliwości lepszego funkcjonowania w przyszłości osób niepełnosprawnych
- uznaje się, że proces kształcenia specjalnego jest celowym oddziaływaniem na jednostki upośledzone, mający charakter wspomagania w poznawaniu otaczającej rzeczywistości
6. Zakończenie, wnioski.
Rozwój osoby z niepełnosprawnością umysłową, to „droga z nią przez życie”. Drogę tę pokonują najczęściej nauczyciele i rodzice. To oni stają się pierwszymi i najważniejszymi ich terapeutami. Przynajmniej w tym pierwszym okresie rozwoju nikt ich nie zastąpi. Muszą zachować pewien punkt ciężkości. Są od uczenia, ale przede wszystkim od kochania. Wspieranie rozwoju, to ciągłe poszukiwanie nowych stu procentowych metod. Nie ma cudownych metod. Nie ma gotowych rozwiązań! Cała praca terapeutyczna jest procesem rozumienia dziecka – osoby z niepełnosprawnością. Odkrywanie tego, co potrafi, jego mocnych stron, ale także wychodzenie naprzeciw tego, co się pojawia – jego potencjalnym możliwościom, czyli temu co zrobi przy udzieleniu mu odpowiedniego wsparcia. Nie jest to wyścig, by za wszelką cenę wyrównać, nie zważając na osobę. W centrum poznania i wspomagania jest osoba z niepełnosprawnością. Z tym problemem wiążą się dylematy rodziców i terapeutów. Ile w takiej sytuacji poświęcić godzin na terapię? Czy wciąż poszukiwać nowych metod? Jak organizować cenny czas, którego jest tak mało i który tak nieubłaganie idzie na przód? Oczywiście należy robić tyle ile jest możliwe, bo wszystko to co zainwestujemy w rozwój w początkowym okresie życia będzie procentowało w przyszłości.
Bibliografia
- M. Bogdanowicz: O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu.
- J. Malendowicz: O trudnej sztuce czytania i pisania
- M. Szurmiak: Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w
czytaniu i pisaniu.
- Psychologia pod redakcją M. Żebrowskiej
- H. Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne.
- Z. Sękowska: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej.
- I. Obuchowska: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie.
- M. Kościelska: Upośledzenie umysłowe, a rozwój społeczny.
- A. F. Brauner: Postepowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym.
- St. Kowalik: Upośledzenie umysłowe. Teoria i praktyka rehabilitacji.
- C. Galloway: Psychologia uczenia się i nauczania.
Autor: Jolanta Nowak
