www.szkolnictwo.pl

Język jako czynnik procesów intelektualnych jest narzędziem poznawania, analizowania i syntetyzowania rzeczywistości; pozwala nazywać pojedyncze przedmioty i cechy, określić czynności i stany, wyodrębnić je z otaczającego świata.

Myślenie twórcze, konwergencyjne i dywergencyjne musi opierać się na doświadczeniu językowym dziecka, na zdobytych, przechowanych w pamięci i przypomnianych informacjach, która odbiera za pośrednictwem rzeczy, w kontaktach z innymi osobami. Dzięki wzrastającej z wiekiem umiejętności wypowiadania się dziecko potrafi wyrażać swe myśli, coraz sprawniej porozumiewa się z otoczeniem, poszerza swą wiedzę o świecie. Opanowanie systemu języka ojczystego sprzyja interioryzacji mowy. Wyrażanie myśli w słowach jest wynikiem bardzo złożonej i trudnej pracy. Język umożliwia wyrażanie nie tylko myśli, ale również emocji i uczuć, czyli stosunku do przedmiotów, zjawisk i ludzi lub też do samego siebie, jest zatem ważnym środkiem ekspresji procesów psychicznych (J. Kujawiński 1990, s. 76).

W literaturze przedmiotu wyróżnia się kilka podstawowych funkcji języka (Tabela 1).

Należy podkreślić, że wszystkie wymienione funkcje mają swój społeczny wymiar, gdyż język jako czynnik życia społecznego rozwija się i kształtuje w warunkach współdziałania z otoczeniem społecznym. Pojmowanie funkcji języka kształtuje się pod wpływem zamierzonego oddziaływania dorosłych, a zwłaszcza rodziców i nauczycieli (J. Kujawiński 1990, s. 76). Rodzice muszą posiadać dość czasu i chęci, by swoją działalność włączyć się do lingwistycznej aktywności dzieci, inspirować ekspresję słowną w postaci zabawy, którą można uprawiać razem w domu: godzina bajki, zainicjowany i zorganizowany dialog między dziećmi w rodzinie, sprowokowanie opowiadania, gra pytań i odpowiedzi, marionetki, dla których dziecko musi wymyśleć krótkie teksty, różnorodnie wykorzystywany magnetofon, środki audiowizualne (C. Clero, R. Gloton 1976, s. 234). Istotnym czynnikiem warunkującym prawidłowy i efektywny rozwój werbalnej aktywności twórczej dziecka jest szkoła, a zwłaszcza nauczyciel, na którym głównie spoczywa obowiązek wielostronnego kształcenia języka uczniów. Tylko taki nauczyciel, który rozumie sens i potrzebę działania, chce i umie świadomie realizować cele kreatywne – potrafi stworzyć uczniom warunki sprzyjające rozwojowi odtwórczej i twórczej aktywności językowej (J. Kujawiński 1990, s. 87):

• warunki sprzyjające ośmieleniu i werbalnemu “otwarciu się” ucznia;
• warunki wyzwalające wewnętrzne racje działania;
• warunki do zdobywania doświadczeń językowych;
• warunki do podejmowania przez uczniów prób tworzenia w formie różnorodnych wypowiedzi;
• warunki do eksponowania własnej twórczości językowej.

Oddziaływanie nauczyciela, jego stymulujący wpływ na umysłowość i przyszłą działalność dziecka są tym większe, im bogatszą ma osobowość i zdolności wychowawcze.

Kolejnym, ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój aktywności literackiej jest stosunkowo wczesny, częsty kontakt z książką, czasopismem, gazetą, a zwłaszcza kontakt z językiem literatury, ze światem baśni, podań ludowych i legend, z prozą i poezją przekazywaną dziecku żywym słowem. Rozwija on wyobraźnię przyszłego twórcy, uwrażliwia na piękno, podsuwa treści i tematy do marzeń i fantazjowania, służy zdobywaniu materiału do przeszłych twórczych pomysłów i różnorodnej twórczości.

Podstawowe czynniki stymulujące rozwój twórczej aktywności literackiej to (B. Jaślarowa, :Prace Psychologiczne 1971 nr 1):

• wczesne intensywne pobudzenie rozwoju intelektualnego;
• kontakt z dorosłymi członkami rodziny o wybitnych zaletach umysłu i charakteru;
• organizowanie zajęć dydaktycznych o charakterze zabawowym;
• wczesny kontakt z językiem literackim i dbałość o kulturę używanego języka;
• “karmienie” wyobraźni wielką ilością bajek w dzieciństwie, a następnie “pochłanianie” treści wielu książek;
• zachęta i przykład do “uprawiania” literatury ze strony rodziców, nauczycieli i kolegów;
• działanie pochwały i sukcesu;
• stawianie sobie celów samowychowawczych i samokształceniowych.

Twórcza aktywność językowa ucznia klas początkowych winna wyrażać się w (J. Kujawiński 1990, s. 82):

• zdolności do czerpania z bogactw wyobraźni twórczej jako tworzywa językowego i dokonywanie operacji twórczych w mowie wewnętrznej;
• odczuwanie twórczego niepokoju i pragnieniu zaspokojenia własnej, uwewnętrznionej potrzeby przez ekspresję werbalną;
• zdolności do sensownego wysuwania nowych pomysłów i projektów, sposobów rozwiązań problemów i zadań językowych;
• chętnym, spontanicznym lub celowym podejmowaniu aktywności językowej w postaci wypowiedzeń lub dłuższych wypowiedzi o zróżnicowanej formie stylistycznej;
• umiejętności oceniania i wartościowania pod kątem skuteczności i użyteczności swych wypowiedzi oraz zdolności ich korygowania.

W obrębie twórczej ekspresji słownej wyróżnia się ekspresję mówioną z następującymi rodzajami aktywności: referaty i dyskusje, gry ekspresyjne, gry dynamiczne; oraz ekspresje pisaną – aktywność w jej zakresie sprowadza się do trzech podstawowych typów tekstów: tekst swobodny, tekst z obserwacji, tekst odtwórczy (C. Clero, R. Gloton 1976, s. 244).

W działalności dzieci w młodym wieku szkolnym wyróżnia się dwa podstawowe kierunki: techniczny (z przewagą działań manipulacyjno-praktycznych) i artystyczny (z przewagą działań twórczo-ekspresyjnych) – w jego zakresie umieszcza się próby twórczości literackiej dzieci. Przejawia się ona w postaci wypracowań szkolnych i innych spontanicznie stosowanych formach obejmujących zarówno prozę, jak i poezję. Ważne miejsce w aktywności dzieci młodszoszkolnych zajmuje również czytelnictwo książek i czasopism będące źródłem wiedzy i stymulatorem spontanicznej twórczości literackiej dzieci (M. Tyszkowa 1990, s. 150).

W celu wczesnego wykrywania talentów literackich i kierowania ich rozwojem wyodrębniono typy dzieci na tle ich twórczości literackiej. Dokonano tego na podstawie sposobu wypowiadania się dziecka w wypracowaniach: wyrazistości, jasności, precyzji myśli oraz formy stylistycznej (Tabela 2).

Tabela 2

Uważa się, że wartość pisarstwa dzieci i młodzieży nie leży w warstwie estetycznej, a raczej w warstwie rozwojowej: poznawczej i emocjonalnej. Dzieci, tworząc swoje wyliczanki, rymowanki, wierszyki, bajki wyrażają emocje nie tylko z powodu zawartych tam treści, ale z powodu formy wyrazu.

Twórczość literacka jest istotnym wyrazem osobowości (projekcją) osób piszących. Pełni ona ważne funkcje w rozwoju języka i mowy, rozwija wyobraźnię, twórcze myślenie, uczucia wyższe. Pozwala także na wyrażanie wiedzy i emocji, pełni przy tym funkcje: terapeutyczną i katarktyczną (S. Popek 1988, s. 95). Rola twórczości literackiej dzieci (w jej różnorodnych formach) jest znaczna i korzystnie wpływa na rozwój dziecka w sferze intelektualnej, emocjonalnej, społecznej i kreatywnej.

Stymulowanie wszystkich sfer rozwoju dziecka, główne zadanie podstawowych środowisk wychowawczych: rodziny i szkoły, może odbywać się przez pobudzanie i rozwijanie twórczej aktywności literackiej dzieci.