Urodzenie się dziecka niepełnosprawnego diametralnie zmienia sytuację rodziny. Pojawienie się w rodzinie dziecka upośledzonego prowadzi do zmian w obrębie postaw i funkcji, a w szczególności działań opiekuńczo – wychowawczych tak, aby rodzina mogła sprostać nowym zadaniom. Dla rodziny jest to często ogromny wstrząs psychiczny, spotęgowany tym, że często nie są do takiej sytuacji przygotowani.
„Dziecko rodzi się czyste i od rodziców uczy się cnoty
lub występku, dziecko bowiem podobne jest
do lustra, które tylko odbija, co się przed nim znajduje.”
/ „Mądrości palmowego liścia”/
CHARAKTERYSTYKA TYPOWYCH POSTAW RODZICÓW WOBEC DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO ORAZ ICH WPŁYW NA ROZWÓJ PSYCHOFIZYCZNY Rodzina odgrywa szczególną rolę w rozwoju każdego dziecka. Siła oddziaływania rodziny na dziecko wynika z tego, że:
- jej wpływ na dziecko rozpoczyna się bardzo wcześnie; psychika dziecka odznacza się wtedy dużą plastycznością i nie jest podatna na inne oddziaływania
- rodzina wywiera wpływ w sposób ciągły i w naturalnych sytuacjach współżycia
- wpływ rodziny trwa przez dłuższy czas życia dziecka, początkowo jest wyłącznym, następnie dominującym terenem zaspakajania jego motywów i dążeń.
Jakość środowiska rodzinnego ma szczególne znaczenie w przypadku dziecka niepełnosprawnego, albowiem jego rozwój jest w znacznym stopniu uzależniony od warunków środowiskowych i wychowawczych.
Narodziny dziecka w każdej rodzinie wnoszą zmiany do dnia codziennego. Są to najczęściej przeobrażenia oczekiwane, do których przygotowuje się cała rodzina. Urodzenie się dziecka niepełnosprawnego diametralnie zmienia sytuację rodziny. Pojawienie się w rodzinie dziecka upośledzonego prowadzi do zmian w obrębie postaw i funkcji, a w szczególności działań opiekuńczo – wychowawczych tak, aby rodzina mogła sprostać nowym zadaniom. Dla rodziny jest to często ogromny wstrząs psychiczny, spotęgowany tym, że często nie są do takiej sytuacji przygotowani. E. Domarecka – Malinowska pisze:
„ Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, natomiast każda rodzina dotknięta nieszczęściem jest nieszczęśliwa na swój sposób, oddaje istotę indywidualnego, niepowtarzalnego aktu przeżywania i sposobu psychicznego katastrofą. Z tą katastrofą, którą jest urodzenia dziecka upośledzonego”.
Część problemów, z którymi borykają się rodziny dzieci jest wspólna, część swoista, wynikająca z typu uszkodzenia i jego zakresu. Najtrudniej przychodzi rodzinom zaakceptowanie dziecka z najpoważniejszymi uszkodzeniami. Wiąże się to z jednej strony z brakiem nadziei na pomyślną rehabilitację, a z drugiej z wyraźnie zaznaczającymi się stygmatami stanu upośledzenia, albowiem one to w dużej mierze rzutują na społeczny odbiór osoby niepełnosprawnej i jej rodziny.
Literatura podaje cztery etapy w drodze do akceptacji posiadania dziecka niepełnosprawnego:
- s zoku – ( charakteryzuje ją niezdolność do działania, nierealistyczne, bardzo silne emocje. Faza ta najczęściej trwa kilka dni)
- kryzysu emocjonalnego - ( w fazie tej wyzwalają się różnorodne mechanizmy obronne, pozwalające rodzinie na wyrównywanie zakłóconej dynamiki życia rodzinnego)
- pozornego przystosowania – ( stopniowa akceptacja i odzyskiwanie zdolności racjonalnego działania dla dobra dziecka.)
- konstruktywnego przystosowania – ( rodzice uczą się patrzeć z dystansu na swoją sytuację i adaptują się do niej)
Osiągnięcie najbardziej pożądanego stanu akceptacji dziecka napotyka na wiele trudności, które są spowodowane:
- poczuciem niespełnionej samorealizacji wynikającej z rozbieżności między oczekiwanym, a rzeczywistym obrazem dziecka ( tzw. tragiczny kryzys życiowy)
- częstym brakiem zrozumienia z strony środowiska społecznego, w którym rodzina funkcjonuje ( szczególnie w przypadku upośledzeń umysłowych)
- silnymi negatywnymi uczuciami: lęk, głęboki smutek, zagubienie, niepewność, poczucie osamotnienie ,poczucie krzywdy
- „kryzysem życiowy rodziny”
- kryzysem organizacji roli ( powstaje w wyniku rozbieżności między koniecznością dużego zaangażowania się w opiekę nad dzieckiem, a funkcjonowania w innych rolach społecznych w rodzinie i poza nią. Kryzys ten może doprowadzić do zespołu „wypalania sił”, którego konsekwencją może być rozpad rodziny)
- kryzys osobistych wartości ( polega na uświadomieniu sobie różnicy między uznawaniem własnego dziecka za jedną z najbardziej istotnych wartości w życiu, a ocenami przypisywanymi takim dzieciom przez społeczeństwo. Często właśnie brak społecznej akceptacji prowadzi do konfliktu uczuć, jaki przeżywają rodzice)
Rodzina dziecka z nieprawidłowym rozwojem może odegrać zasadniczą rolę w jego usprawnianiu, jeżeli postawa obojga rodziców jest korzystna dla sytuacji dziecka.
Rodzice poprzez zamierzone oddziaływania opiekuńczo – wychowawcze oraz niezamierzone wpływy związane z wzajemnymi stosunkami uczuciowymi przyczyniają się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju dziecka.
Dziecko czerpie ze swojej rodziny wzory zachowań, systemy odniesień, konfiguracje wrażliwości społecznych. Od postaw rodziców do dziecka uzależniony jest sukces poczynań wychowawczych. Od jakości środowiska rodzinnego zależy rozwój jego potencjalnych możliwości. Dziecko z odchyleniami od normy jest bardziej podatne na negatywne wpływy środowiskowe. Środowisko rodzinne może przeciwdziałać i ograniczać konsekwencje organicznych uszkodzeń.
Literatura podaje różne definicje postaw rodziców np. jako „względnie trwałą dyspozycję przejawiająca się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny lub negatywny stosunek emocjonalny do jakiegoś przedmiotu, osób, sytuacji”( K. Obuchowski)
Często podkreśla się, że o efektach wychowania nie decydują metody czy techniki wychowawcze, lecz właśnie charakter i formy stosunków między rodzicami a dziećmi.
H. Borzyszkowska wyodrębniła następujące rodzaje stosunków rodziców wobec dzieci niepełnosprawnych:
- właściwy
- za łagodny
- za surowy
- obojętny
M. Ziemska podzieliła typy postaw rodzicielskich następująco:
- Typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich
- postawa odtrącająca
- postawa zbyt wymagająca
- postawa unikająca
- postawa nadmiernie chroniąca
- Typy prawidłowych postaw rodzicielskich.
- postawa akceptująca
- postawa uznania praw dziecka
- postawa współdziałania
- postawa rozumnej swobody
Najczęściej rodzice dzieci niepełnosprawnych prezentują następujące postawy:
Postawa akceptacji
Postawa taka ma miejsce wtedy, gdy rodzice akceptują dziecko takim, jakim jest. Rodzice nie oczekują od innych współczucia, litości czy przywilejów. Akceptują swoje niepełnosprawne dziecko z jego cechami fizycznymi, usposobieniem, z jego umysłowymi możliwościami i łatwością osiągnięć w jednych dziedzinach, a ograniczeniami i trudnościami powodzenia w innych. Starają się poznać jego potrzeby i zaspokoić je. Dziecko jest kochane za to, że jest, a nie za to, co potrafi robić. Rodzice zdają sobie sprawę z upośledzenia i i ograniczeń dziecka i dlatego stawiają mu wymagania dostosowane do jego możliwości psychofizycznych. Cieszą się z najmniejszych sukcesów dziecka, mobilizują do wysiłku i przezwyciężania trudności. Dzięki takiemu traktowaniu dzieci uczą się pokonywania problemów, stają się samodzielne i aktywne na miarę swoich możliwości.
Rodzice kochają swoje dziecko bez zastrzeżeń, chwalą je, ale krytykują też zachowania niewłaściwe. Nie chronią nadmiernie, wyznają zasadę, że wszyscy powinni ponosić konsekwencje swojego postępowania. Stwarzają klimat do swobodnej wymiany myśli, poglądów i uczuć. Stosunki z dzieckiem układają się na płaszczyźnie partnerskiej. Wychowują dziecko tak, aby było szczęśliwe.
Zdają sobie sprawę z tego, że to jak poradzi sobie w życiu ze swoją niepełnosprawnością zależy od tego, jak nauczy się na siebie patrzeć we wczesnym dzieciństwie.
Przejawem prawidłowego stosunku do dziecka jest realna ocena jego sytuacji i szans na przyszłość. Sprzyja to sprawowaniu opieki w sposób służący realizacji celów rewalidacyjnych. Akceptacja dziecka jest warunkiem koniecznym do zaspokajania jego potrzeb. Rodzice akceptujący swoje dziecko starają się poszerzać wiedzę na temat upośledzenia umysłowego. Rodzice, którzy starają się zdobyć wiedzę na temat istoty właściwej opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym, którzy są przekonani do własnej roli w procesie rewalidacyjnym i wierzą w skuteczność oddziaływań stwarzają mu odpowiednie warunki do jego optymalnego rozwoju. Dają dziecku poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia ze swojego istnienia.
Postawa odtrącająca
Niektórzy z rodziców traktują dziecko instrumentalnie, nie dostrzegają ich podmiotowości. Dziecko niepełnosprawne kojarzone jest z bezwartościowością i nieumiejętnością odniesienia sukcesu w życiu, odczuwane jest jako ciężar.
Postawa taka wyraża się negatywnym stosunkiem do dziecka. Rodzice jawią wobec dziecka uczucie rozczarowania, zawodu i urazu. Często też uważają, że opieka nad „ takim dzieckiem” przekracza ich możliwości. Wyrazem takiej postawy jest całkowity brak zainteresowania dzieckiem i jego rehabilitacją, zrezygnowanie z usprawniania dziecka lub umieszczenie dziecka w placówce rehabilitacyjnej. Rodzice nie podejmują żadnych kroków w celu rehabilitacji dziecka, ponieważ uważają, że i tak nie przyniesie to żadnych korzyści. Nie wnikają w potrzeby dzieci, często w takich domach występują liczne kary, represje, zastraszanie.
Z badań wynika, że matki częściej wykazują taka postawę wobec córek, a ojcowie wobec synów. Często jest ona wynikiem następujących czynników:
- przyjście niepełnosprawnego dziecka na świat rani własne „Ja” rodziców
- rodzice nie potrafią postępować z dzieckiem niepełnosprawnym
- nieprawidłowego pojęcia przez babcię roli matki w przekonaniu, że młoda matka nie poradzi sobie z pielęgnacją i wychowaniem dziecka.
Dziecko odbiera rodzica jako osobę chłodną, niedostrzegającą jego problemów i potrzeb. Przejawia często zaburzenia zachowania w postaci agresji i autoagresji, stereotypów ruchowych, objawów nerwicowych, onanizowania się.
Postawa nadmiernej opiekuńczości
Postawa nadmiernej opiekuńczości charakteryzuje rodziców, którzy nadmiernie troszczą się o dziecko. Traktują je jako osobę wymagającą stale opieki i pomocy. Uważają, że los bardzo skrzywdził ich dziecko i chcą mu tą krzywdę zrekompensować. Otaczają dziecko zbyt troskliwą czułością i opieką. Wyręczają je w możliwych do wykonania czynnościach. Nie stawiają dziecku żadnych wymagań, zwalniają z wszelkich obowiązków. Pomoc dziecku jest pozorna, ogranicza się np. do kupna zabawek, ale bez nauki ich umiejętnego wykorzystania w zabawie i rehabilitacji. Konsekwencją takiego postępowania jest całkowite uzależnienie się dziecka niepełnosprawnego od innych, całkowity brak przygotowania do samodzielności.
Postawa taka często występuje u rodziców, którzy z różnych powodów przeżywają poczucie winy, akceptują dziecko tylko pozornie lub nie rozumieją istoty jego choroby. Dzieci rodziców prezentujących taką postawę demonstrują głównie zaburzenia w sferze potrzeb więzi uczuciowej. Są wyraźnie zależne od rodziców - najczęściej od matki, cechuje je niska tolerancja na jej nieobecność. Brak im pewności siebie, trudno nawiązują kontakty z rówieśnikami i dorosłymi.
Przejawy autonomii w postępowaniu dziecka odbierane są z lękiem i niepokojem. Rodzic nie zdaje sobie sprawy, że jego przesadne zaangażowanie we wszystkie sprawy dziecka jest źródłem konfliktów, emocjonalnego odsuwania się i rodzenia buntu Rodzina jest koniecznym środowiskiem optymalnego rozwoju dziecka i zdrowego i niepełnosprawnego. W przypadku dziecka z niepełnosprawnością jakość środowiska rodzinnego nabiera szczególnego znaczenia.
Związane jest to z rozszerzonymi potrzebami dzieci niepełnosprawnych, a także z ich mniejszą odpornością na stres, obniżonym lub zawyżonym poczuciu własnej wartości. Rodzina może mieć pobudzający lub zakłócający wpływ na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka. Rodzice powinni pamiętać, że przyszłość dziecka zależy w dużej mierze od atmosfery domu, od wzorców, które mu dostarczą, od tego czy ich dziecko będzie się czuło potrzebne i akceptowane. Warunkiem pełnego rozwoju dziecka niepełnosprawnego jest akceptująca postawa rodziców. Do tego potrzebna jest na pewno współpraca rodziców ze specjalistami, chęci i odpowiednia wiedza, albowiem:
„ Jak los żeglarza zależy od jego wiedzy dotyczącej podwodnej części góry lodowej, tak los rodziny zależy od wiedzy dotyczącej uczuć i potrzeb, które są ukryte pod powierzchnią zdarzeń codziennego życia „ ( Virginia Satyr)
Literatura
- Borzyszkowska H., Współpraca szkoły specjalnej z domem rodzinnym, , PZWS. Warszawa 1971
- Domarecka – Malinowska E, Rodzina dziecka niepełnosprawnego ( w) E. Tomasik (red) Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej, W – wa 19997
- Kossakowski Cz., Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, WE , Toruń 2003
- Kozdubska A., Opieka i wychowanie w rodzinie dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu lekim, AB, Bydgoszcz 2000
- Okoń W., Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1981
URSZULA WŁODARCZYK
