Mowa jest zjawiskiem pozwalającym na porozumiewanie się w danej grupie językowej, za pomocą tych samych znaków dźwiękowych i graficznych, czyli języka. Nie jest ona umiejętnością wrodzoną, ale kształtuje się przez kilka pierwszych lat życia dziecka. Na rozwój mowy ma wpływ wiele czynników związanych przede wszystkim ze środowiskiem rodzinnym jak i sprawnością aparatu słuchowego i artykulacyjnego dziecka.
Niemowlę „uczy się” mówić słuchając dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia. Każdy z nas rodzi się jedynie z zdolnością do mówienia, lecz bez umiejętności wypowiadania się. T. Zaleski podaje, że „niemowlę zdolne jest słuchowo rozróżnić głoski prawie wszystkich języków świata, aby około 12 miesiąca życia ograniczyć swe umiejętności tylko do mowy ojczystej”, od tego momentu dziecko ukierunkowuje się na mowę słyszaną w otoczeniu.
Etapy rozwoju mowy u dziecka.
Rodzice są najważniejszymi osobami w życiu dziecka. Towarzyszą mu nie tylko od urodzenia, ale od chwili poczęcia. Stąd rozwój mowy dziecka (szczególnie tworzenie się zawiązków narządów mowy; pierwszych reakcji na dźwięk, bodźce akustyczne, głos matki) następuje już w stadium życia płodowego.
W okresie życia płodowego wyróżniamy tzw. etap przygotowawczy, w którym tworzą się organy nadawcze przygotowujące drogi oddechowe i nerwowe, oraz organy odbiorcze- kontrolujące ośrodek słuchu, wzroku, czucia. Różnego rodzaju uszkodzenia płodu w tym okresie mogą mieć negatywny wpływ na rozwój mowy.
W rozwoju mowy dzieci można wyróżnić 4 okresy:
1. okres melodii,
2. okres wyrazu,
3. okres zdania,
4. okres swoistej mowy dziecięcej.
Okres melodii trwa od urodzenia do 1 roku życia.
Jedną z jego charakterystycznych cech jest krzyk, za pomocą którego dziecko manifestuje swoje potrzeby, a jednocześnie ćwiczy narządy mowy. Rodzice po dłuższej obserwacji potrafią rozpoznać, po rodzaju krzyku- płaczu, co dziecko nim sygnalizuje: np. głód, zmęczenie, potrzebę kontaktu z bliskimi.
Na przełomie 2 i 3 miesiąca życia dziecko zaczyna głużyć, tzn. wydawać specyficzne dźwięki. Powstają one w przypadkowym miejscu artykulacji brzmią jak: gli, gla, ebw itp. Początkowo ma charakter samorzutny. Kolejnym etapem tego okresu jest gaworzenie. Polega ono na powtarzaniu dźwięków zasłyszanych z otoczenia. Najczęściej są to sylaby typu: ma-ma, ba-ba, to- to, la- la. W tym czasie one nic konkretnego dla dziecka nie znaczą, ale dostarczają bodźców słuchowych. Jednocześnie dziecko otrzymuje sygnał, że odpowiednio ułożone narządy artykulacyjne pozwalają na wydawanie dźwięków, na które reagują domownicy.
Gaworzenie określa się często pojęciem gimnastyki mózgu. Najnowsze badania amerykańskich psychologów podają, że gaworzenie to nie są zwykłe ćwiczenia narządów artykulacyjnych mowy, lecz ćw. gimnastyczne wprawiających się w mówieniu języka, ust, krtani, za które odpowiadają korowe ośrodki mowy w mózgu.
Prof. Laura- Aan Petito neuropsycholog, mówi: „ gdy dziecko gaworzy, jego mózg przygotowuje ośrodki mowy do używania języka. W tym czasie odkrywa system głosek
i sposoby, w jakie się one łączą. To, które połączenia zostaną, a które zanikną, zależy od języka, jaki dziecko słyszy wokół siebie. Potencjalnie wszystko jest możliwe. Mózg jest gotowy na każdy język”.( za Gazetą Wyborczą z dn.4.09.2002r)
Ostatni etap okresu melodii to echolalia. Pojawia się około 10 miesiąca życia. W tym czasie dziecko powtarza słowa, które usłyszy a także własne, które doskonali metodą prób
i błędów. Jest to moment kojarzenia wielokrotnie powtarzanych dźwięków z przypisaniem ich odpowiedniej osobie, jak również przedmiotom. Pojawiają pierwsze zrozumiałe dla dziecka słowa: mama, tata, baba.
W drugim roku życia u dziecka rozwój mowy postępuje nadal nosząc nazwę okresu wyrazu. W tym czasie następuje ogromne zapotrzebowanie dziecka na ruch. Pozwala to dziecku na poznawanie i odkrywanie najbliższego otoczenia. Maluch jest ciekawy jak nazywają się przedmioty, które ma wokół siebie. Rozumie coraz więcej słów choć jeszcze sam nie wszystkie umie wypowiedzieć. Rozwija się tak zwana mowa bierna.
Wtedy obok ukształtowanych już samogłosek (a ,o, u, e, y, i ), dziecko doskonali spółgłoski (m, p, b, t, d, n, k, ś, ć, czasem ź, dź ). Inne głoski zastępuje takimi, które łatwiej wymówić o zbliżonym miejscu artykulacji. W tym okresie dziecko upraszcza wypowiadane wyrazy skracając je do pierwszej lub ostatniej sylaby np.: rzeka- eka,
spać- ać. Od tego momentu następuje bardzo gwałtowny rozwój mowy, zwiększa się liczba wypowiadanych słów. Istnieje opinia, wg. której uważa się , że rozwój mowy w tym czasie zależy od jakości mowy otoczenia dziecka.
Trzeci okres w rozwoju mowy dziecka to okres zdania. Rozpoczyna się z reguły między drugim a trzecim rokiem życia. Około 18 miesiąca życia dziecko posługuje się równoważnikami zdania. Później zdaniami prostymi z reguły 3- 5 wyrazowymi. Proces ten następuje około 24 miesiąca życia. Ciekawym zjawiskiem w tym okresie są próby poprawiania dorosłych, którzy usiłując przypodobać się dziecku mówią „językiem dziecięcym”. Jest to doskonały przykład na to, że dziecko potrafi różnicować wymowę prawidłową i nieprawidłową znanych sobie wyrazów. Dla rodziców jest to sygnał, że postępuje rozwój słuchu fonematycznego. Około 30 miesiąca życia dziecko powinno prawidłowo używać zaimka „ ja”. Jak podaje Leon Kaczmarek w tym czasie zna 500 słów. Wypowiada prawidłowo spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l, oraz samogłoski ustne: a, o, u, e, i, y, zdarza się, że samogłoski nosowe: ą, ę. Zastępowane wcześniej głoski: s, z, c, dz przez ś, ź, ć, dź także zaczyna artykułować poprawnie. Mowa jego nadal jednak się doskonali, ale staje się zrozumiała już nie tylko dla bliskich.
Ostatni okres w rozwoju mowy dziecka to czas swoistej mowy dziecięcej. Przypada na okres przedszkolny , czyli od 3 do 7 roku życia.
Trzyletnie dziecko powinno wypowiadać już wszystkie samogłoski. Może jednak zdarzać się, że dziecko w tym wieku będzie:
· łączyło w wymowie 2 wyrazy
· tworzyło wyraz na podstawie funkcji np.: ładowaczka, zamiataczka
· przestawiało głoski np.: rapasol (parasol).
W wieku 4 lat malec powinien umieć opowiedzieć bajkę lub zdarzenie. Pomiędzy 4 a 5 rokiem życia wykształca się głoska „r”. Dla dziecka jest to taka radość, że często zamiast „l” mówi „r” np.: rarka- lalka. Dopiero między 5 a 6 rokiem życia dziecko powinno mieć właściwie wykształconą technikę mówienia i prawidłowo artykułować głoski. Zdarza się jednak, że do około 7 roku życia w mowie dziecka zachodzą różne odstępstwa. Jeśli takie sytuacje zostały stwierdzone niezwłocznie należy skontaktować się ze specjalistą, by ewentualne wady wykluczyć lub zacząć terapię logopedyczną.
Wady wymowy U dzieci mogą występować różnego rodzaju wady wymowy, o różnym stopniu nasilenia: np. nieprawidłowe wypowiadanie głoski, czy też bardzo poważne zaburzenia uniemożliwiające porozumienie z otoczeniem.
Najczęściej spotykana wadą jest dyslalia właściwa. Polega ona na wadliwym wymawianiu fonemów, przy stosunkowo dobrze stosowanym akcentowaniu, rytmie, melodii (czynniki prozodyczne języka). Zaburzony może być jeden fonem lub kilka. Wyróżniamy tutaj:
· seplenienie- nieprawidłową wymowę głosek: „s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ć, ź,”,
· reranie- nieprawidłowa wymowa głoski „ r”( najczęściej jako : „j, l, rl”) lub opuszczanie jej w mowie,
· nosowanie- głoski nosowe „ę, ą” są wymawiane jak głoski ustne lub odwrotnie gdy głoski ustne łączą się z rezonansem nosowym,
· nieprawidłową wymowę głosek „ k- g”,
· mowę bezdźwięczną.
Niemożność opanowania mowy w warunkach normalnych, której przyczyną jest niesprawność analizatorów korowych i uszkodzenie centralnego układu nerwowego to alalia. Zaburzenie to powoduje, że dziecko nie jest w stanie zbudować wypowiedzi słownej, chociaż odbiór mowy jest prawidłowy.
Innym zaburzeniem mowy jest afazja. To całkowita utrata zdolności lub brak rozwoju mówienia i rozumienia wypowiedzi słownych spowodowana uszkodzeniem struktur mózgowych.
Kolejnym zaburzeniem mowy jest anartia. Przyczyną jest uszkodzenie struktur ośrodkowego układu nerwowego. Objawia się brakiem rozwoju mowy lub dotychczasowych umiejętności wytwarzania dźwięków mowy. Może mieć łagodniejszy przebieg – dysartia, mowę wtedy cechuje niemożność wypowiadania kilku głosek lub bełkotliwość i brak zrozumienia.
Inną, dość powszechną wadą wymowy jest jąkanie. Przyczyną jąkania są nieprawidłowe reakcje fizjologiczne w aparacie oddechowym, fonacyjnym, artykulacyjnym. Polega na
„ patologicznej niepłynności mówienia” .( por. B. Dittfeld, str.122)
Na wystąpienie wady mowy u dzieci mogą mieć wpływ następujące czynniki:
· wszelkiego rodzaju urazy okołoporodowe,
· uszkodzenie narządu słuchu,
· brak prawidłowych wzorców językowych,
· ubogie słownictwo występujące w środowisku rodzinnym,
· pominięcie etapu raczkowania,
· sytuacja bytowa rodziny,
· niewłaściwa dieta.
Stymulacja rozwoju mowy Jak już wcześniej pisałam rozwój mowy małego dziecka odbywa się etapami. Zakładając, że nie wystąpią żadne poważniejsze problemy zdrowotne, około 5 roku życia dziecko mówi w miarę poprawnie i posiada duży zasób słów. Co jednak należy zrobić, aby do tego czasu wykształcić u maluszka chęć do mówienia? Odpowiedź na to pytanie jest stosunkowo prosta- na rozwój mowy wpływa przecież najbliższe środowisko, czyli rodzina. To w niej dziecko uczy się mówić przez naśladownictwo. Małe dziecko musi słyszeć w swoim otoczeniu dużo tzw. dobrej mowy, którą kieruje do niego najbliższa osoba- matka. Wiele mam mówi do swojego dziecka: opowiadają o tym, co się dzieje; śpiewają; czytają. Takie działania określa się mianem „kąpieli słownej”. Im więcej tego typu zabiegów, tym lepiej rozwija się mowa dziecka. T. Zaleski uważa, że „ gadulstwa” matki nie może zastąpić telewizja, którą niestety tak często się wykorzystuje do pełnienia roli opiekunki. Współczesna telewizja oducza rozmowy z dzieckiem. Wolno, ale skutecznie niszczy więź uczuciową pomiędzy rodzicami a dziećmi. Rzadko zdarzają domy rodzinne, gdzie rozmawiałoby się z pociechami na temat obejrzanych programów. Podobnie dzieje się w domach, gdzie matki, często samotne, małomówne, zabiegane pomijają mówienie do dziecka zabezpieczając tylko podstawowe potrzeby. Należy tutaj przypomnieć o „ złotym okresie rozwoju mowy” który trwa od urodzenia do trzeciego roku życia dziecka.
Aby jak najlepiej przygotować dziecko do mówienia trzeba pamiętać o kilku prostych zasadach:
· pozwolić dziecku na swobodne wypowiadanie się w codziennych sytuacjach,
· organizować sytuacje zabawowe, w których dziecko poprzez manipulację będzie zmuszone do mówienia,
· każdy nowy wyraz dziecko powinno poznać na drodze bezpośredniego doświadczenia,
· zadawać dziecku wiele pytań otwartych, co pobudza je do myślenia, porównywania, wyciągania wniosków,
· z uwagą słuchać opowiadań , bajek, historyjek układanych przez dziecko,
· unikać nadmiernego poprawiania dziecka, ale dawać przykłady właściwej wymowy,
· dostarczać wzorców językowych w postaci czytanego tekstu, uczestnictwa w przedstawieniach, słuchania bajek, audycji radiowych, mowy dorosłych,
· zwiększać wiedzę o świecie i otoczeniu dziecka,
· zwracać uwagę na samopoczucie dziecka,
· dbać o rozwój ogólnej sprawności słuchowej, usprawnianie narządów mowy,
· motywować dziecko do mówienia, nie krytykować,
· zachęcać do uczestnictwa w zabawach słownych połączonych z wykonywaniem różnych czynności.
Dzięki tym zabiegom mowa rozwija się sama, bez specjalnych ćwiczeń czy procedur.
Bibliografia
1. Tomasz Zaleski: „ Opóźnienia w rozwoju mowy”, PZWL
2. Bożena Dittfeld: „ Spróbujmy mówić razem” Impuls
3. Wojciech Brejnak: „ Dysleksja”, PZWL
4. Barbara Wiśniewska: „ Terapia zaburzeń mowy”, WSiP
5. G. Demel: „Elementy logopedii”, WSiP
Renata Kalemba
|
