Pedagogika Gestalt to jeden z rodzajów pedagogiki alternatywnej, która pojawiła się w latach siedemdziesiątych XX wieku. Zmierza ona w kierunku holistycznego postrzegania świata i człowieka oraz wspierania procesów rozwojowych w ich humanistycznym wymiarze.
Przeciwstawia się dehumanizacji stosunków międzyludzkich, uprzedmiotowieniu jednostki ludzkiej bez względu na jej wiek, pełnią rolę społeczną, oddalaniu się wychowawców i nauczycieli od życia z pominięciem zasadniczych potrzeb i zainteresowań ich samych oraz ich wychowanków.
Pedagogikę Gestalt określa się również mianem pedagogiki wychodzącej najpierw od nauczyciela, wychowawcy. Istotne są cele osobistego życia i system wartości samych pedagogów. Ważne jest ujawnienie pożądanego systemu wartości i podmiotowe ustosunkowanie się do niego. Czyli nie tylko zrozumienie, analizowanie czy interpretacja wydarzeń, zachowań i odczuć, ale całościowe uświadomienie sobie sposobu, w jaki funkcjonuje, jak przystosowuje się do otoczenia, w jaki sposób integruje bieżące doświadczenia, czego unika i jakie uruchamia mechanizmy obronne, w jakich sytuacjach powstaje w nim opór.
Pedagogika Gestalt sięga do przesłanek antropologicznych. Wskazuje, że człowiek jest istotą godną zaufania, niosącą ogromny potencjał możliwości, do realizacji, których trzeba mu stworzyć odpowiednie warunki. Jest również istotą społeczną, aktywną samą w sobie i zmieniającą się dzięki własnej aktywności oraz interakcjom z otoczeniem. Zmierza do wielostronnego rozwoju swoich możliwości i zdolności.
Jako naczelne cele tej pedagogiki wymienia się odnalezienie siebie, własnej tożsamości, samorealizacja, odzyskanie utraconej i stłumionej części własnej osobowości, eliminacja blokad wewnętrznego rozwoju, osobisty rozwój jednostki, rozwój wspólnego ludziom potencjału, przygotowanie człowieka do rozpoznawania i realizacji własnego potencjału rozwojowego, odpowiedzialność za samego siebie, rozpoznawanie potrzeb i zainteresowań ich rozwijanie, doskonalenie, koncentrowanie się na "tu i teraz".
Pedagogika Gestalt prowadzi do poszukiwania wewnętrznej spójności jednostki, dzięki której odnajdzie ona i rozwinie swój własny styl życia i jego specyfikę. Człowiek bierze życie w swoje ręce, zgodnie z zasadą samoodpowiedzialności i samorealizacji. Siebie i własne otoczenie spostrzega całościowo oraz aktywnie je zmienia. Wymiana ze świtem odbywa się "Tu i Teraz w formie "Ja i Ty".
W procesie kształcenia stosunki wychowawcy z wychowankiem powinny opierać się na intersubiektywności, nauczyciel powinien postrzegać i akceptować wychowanków w całej pełni jako równoprawne jednostki ludzkie. Procesowi kształcenia musi towarzyszyć klimat wzajemnego zaufania, otwartości i prawdy w komunikacji.
Nauczyciel nie może pokazywać swej wiedzy jednokierunkowo. Powinien stwarzać uczniom takie sytuacje, oferty uczenia się, w których doświadczaliby oni samych siebie, a zarazem by poznawać ich potrzeby i zainteresowania jako podstawę do samostanowienia o uczeniu się i ponoszenia z tego tytułu odpowiedzialności.
W procesie tym nie ma miejsca na dominację dyrektywnej intencjonalności celów kształcenia wobec osoby, której mamy pomóc w rozwoju i stawiania się sobą. Ucznia należy postrzegać i akceptować w całej pełni jego egzystencji jako człowieka.
Wzajemne relacje między pedagogiem i uczniem budowane są na intersubiektywności, a więc na tym wszystkim, co zachodzi pomiędzy spotykającymi się ze sobą dwiema osobowościami.
Jest to swoistego rodzaju "bycie we dwoje", zasilane ustawicznie bogactwem tego, co się dzieje "Tu i Teraz" między nimi.
Takie postępowanie wychowawcy wobec wychowanka powinno mu dać poczucie bezpieczeństwa, wspomagać go i odkrywać wraz z nim jego możliwości rozwojowe i osobowości.
Według przesłanek pedagogiki Gestalt w toku kształcenia nauczycielowi powinno towarzyszyć hasło: "Ja zapraszam do uczenia się". Wychowanek wytycza drogę, zaś wychowawca mu w niej jedynie towarzyszy nie narzucając mu ani swojego tempa, ani "trasy".
Podejście intersubiektywne do ucznia w szkole oznacza bezpośrednie komunikowanie się z innymi, gdzie obowiązują komunikaty typu "Ja, Ty".
Komentując czyjeś zachowanie wychowawca powinien mówić bezpośrednio do ucznia, wykorzystując "pozytywną" frustrację, która stymuluje ucznia do aktywności i przejmowania na siebie odpowiedzialności za uczenie się.
Nauczyciel powinien rozwijać sytuacje horyzontalne nauczania. To znaczy, że dotychczasowe, zwyczajowe interakcje pomiędzy nauczycielem a uczniami, które podkreślały różnice wieku, wiedzy i doświadczenia powinny rozwijać się od partnerskiego współistnienia do kontaktów między nimi jako różnymi,, ale równocześnie równoprawnymi istotami uczestniczącymi w procesie nauczania - uczenia się. Ludzie zawsze uczą się od siebie, chociaż treści i zakres uczenia się są różne.
Wychowanie jest spotkanie się dwóch podmiotów "Ja i ty" jako równorzędnych partnerów, którzy wzajemnie się wychowują i wzajemnie się od siebie uczą.
Wychowawca musi bardzo często zastanawiać się nad sobą nad własnymi uczuciami, pragnieniami i przeszkodami w osiągnięciu celów.
B. Śliwerski podaje, że wg. Pedagogiki Gestalt nauczyciel powinien kierować się sześcioma zasadami:
- Zasada pierwszeństwa relacji uczeń - nauczyciel. Polega ona na stawianiu relacji między wychowawcą a wychowankiem na pierwszym miejscu. Nawet ponad tematem lekcyjnym. Ważniejsze są poprawne stosunki w klasie oraz właściwa komunikacja wyrażająca nie tylko zasadnicze informacje typu "dzisiejszym tematem lekcji będzie", "czy na zadanie domowe wykonacie" Istotne są układy między uczniami, ich stosunek do siebie nawzajem, do przedmiotu nauczania. Proces kształcenia polega na uświadomieniu sobie własnych możliwości i potrzeb przez uczniów - uczenie się przeżywanie /ważne jest "tu i teraz"/.
- Zasada tworzenia horyzontalnych sytuacji nauczania i uczenia się. Uczenień/nauczanie odbywa się na dwóch poziomach: społeczno-emocjonalnycm, oraz merytorycznym. Najpierw należy zająć się pierwszym, aby stworzyć fundamenty dla prawidłowego procesu nauczania i właściwego jego przebiegu. Zasadnicze znaczenie ma w tym przypadku zaufanie pomiędzy uczestnikami tego procesu.
- Zasada zajmowania się jednością ciała, psychiki i duszy. Należy pozostawić uczniom swobodę, aby mogli samodzielnie działać, wykorzystywać swoje zdolności do rozwiązywania danych problemów. Powinno się jednoczyć w sobie umysł, intelekt, emocje- duchowy i społeczny wymiar, co umożliwi całościowe doświadczenie.
- Zasada uczynienia punktem wyjścia do zajęć tego, co w danym momencie angażuje uczniów, co "staje się". Pedagog powinien brać pod uwagę aktualne i przyszłościowe znaczenie dla uczniów dobranej przez niego treści zajęć. Powinien uwzględnić także wiek uczniów, ich zainteresowania, poziom i wartości dla nich istotne.
- Zasada zajmowania się jednością indywiduum - środowisko. Pokazuje jak uczniowie mogą zrozumieć, na czym polega ich odpowiedzialność w działaniach wobec lubianego bądź nielubianego środowiska. Także istotna jest tu struktura więzi w klasie.
- Zasada uczenia się przez przeżywanie i działanie. Uczniowie sami doświadczają ważnych dla nich spraw i treści, samodzielnie je rozumieją w aktywnym działaniu. Zajęcia muszą wzbudzać ciekawość, nauczyciel powinien wspierać własną aktywność uczniów.
Ważne są także metody zadaniowe, w których wychowawca tworzy realne sytuacje będące wyzwaniem dla wychowanka. Wymagają one podjęcia odpowiednich działań prowadzących do pożądanych zmian w jego psychice.
Wychowanek musi być odpowiedzialny za samego siebie. Powinien odznaczać się empatią i szacunkiem dla drugiej osoby we wzajemnych relacjach. Istotne jest zaangażowanie w dialog pomiędzy wychowawcą a wychowankiem. Nauczyciel czasami musi odejść od swojej strategii, wychowania - oddziaływania, aby zachować prawdziwość swojego dialogu. Nie wolno mu wykorzystywać wychowanka, powinien przestrzegać etyki, uwzględnić motywację.
Pedagogika Gestalt powstała w oparciu o bardzo wiele kierunków i szkół (m.in. egzystencjalizm, psychoanaliza, psychologia humanistyczna, terapia Gestalt...). Styl oddziaływania pedagogicznego tego nurtu zawiera elementy charakterystyczne dla różnych, nieraz odmiennych kierunków. Najważniejsze z nich to: taki sam wpływ przeszłości i przyszłości na osobę, uznanie agresji za konieczny popęd życia, praca nad własnym sukcesem jest przyjemniejsza od koncentrowania się na urazach i w końcu to, że teorie są tylko tymczasowymi analizami, a powierzchnia objawia tyle, co głębia.
Można także zauważyć negatywne strony tej pedagogiki: nie docenia przeszłości człowieka, tego, co mogło go kształtować, traktuje normy i wartości jako częstą przyczynę wewnętrznych konfliktów, mało uwagi poświęca na codzienne funkcjonowanie człowieka.
Bibliografia:
- Bogusław Śliwerski - Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998
- Wiktor Żłobiki - Gestalt a pedagogika, Gestalt 2-3/2003
Opracowała Elżbieta Dobrzyńska
