www.szkolnictwo.pl

Po przeprowadzeniu badań własnych dotyczących inteligencji emocjonalnej dzieci w wieku przedszkolnym przygotowałam Radę Szkoleniową "Jak rozpoznawać emocje u dzieci - sygnały werbalne i niewerbalne"

Jak rozpoznawać emocje u dzieci – sygnały werbalne i niewerbalne

Opracowała mgr Alicja Kasperek

Zagadnienia ogólne:

1. Definicja emocji.
2. Charakterystyczne cechy emocji dziecięcej.
3. Czynniki determinujące rozwój emocjonalny dziecka.
4. Jak emocje wpływają na przystosowanie psychiczne i społeczne dzieci.
5. Jak rozpoznawać i kontrolować emocje.
6. Zagrożenia związane z rozwojem emocjonalnym.
7. „Przegląd” emocji dziecięcych – rodzaje, sygnały werbalne i niewerbalne.

I. Emocje: według Słownika Wyrazów Obcych PWN: silne wzruszenie, pobudzenie, wzburzenie, silne przeżycie uczuciowe.

      Odgrywają szczególną rolę w życiu człowieka, wpływają na przystosowanie psychiczne i społeczne jednostki. U dzieci badamy je obserwując ich przejawy zewnętrzne – szczególnie mimikę i czynności towarzyszące różnym emocjom.

      W badaniach tych napotykamy trudności w miarę jak dzieci pragną przystosować się do oczekiwań społecznych. Uczą się wówczas kontrolować ich zewnętrzne przejawy, gdy stwierdzą, że te reakcje emocjonalne są podstawą nieprzychylnych ocen społecznych.

II. Charakterystyczne cechy emocji dziecięcych:

1. Emocje dzieci są intensywne
   Małe dzieci bardzo silnie reagują zarówno na błahe wydarzenia jak i poważne sytuacje.
2. Emocje pojawiają się często
   Dzieci manifestują swoje uczucia z dużą częstotliwością. W miarę dorastania uczą się przystosowania do sytuacji wyzwalających emocje, gdyż przekonują się, że wybuchy emocji często sprowadzają naganę lub karę.
3. Emocje mają charakter przejściowy
   Dziecko szybko przechodzi od śmiechu do łez, od złości do uśmiechu, co przypisuje się trzem czynnikom:
   • oczyszczeniu się zablokowanych uczuć przez ich ekspresję
   • brakowi pełnego zrozumienia sytuacji z powodu niedojrzałości intelektualnej i niewielkiego doświadczenia
   • krótkotrwałej uwagi co sprawia, że łatwo ją rozproszyć
4. Emocje ukazują indywidualność dziecka
5. Zmienia się nasilenie uczuć
   Różnice w nasileniu uczuć są wynikiem zmiany siły popędu, rozwoju intelektualnego, zmianami w zainteresowaniach i wartościach.
6. Uczucia uzewnętrzniają się w zachowaniu
   Dzieci nie zawsze ujawniają bezpośrednio swoje reakcje emocjonalne. Mogą je wyrażać pośrednio w postaci niepokoju, marzeń sennych, krzyku, trudności w wymowie oraz takich przejawów nerwowości jak ogryzanie paznokci i ssanie kciuka.

III. Czynniki determinujące rozwój emocjonalny

      Badania nad emocjami dzieci ujawniły, że ich rozwój zależy zarówno od dojrzewania jak i uczenia się. Fakt, że jakaś reakcja uczuciowa nie pojawia się w życiu dość wcześnie nie świadczy wcale, iż nie jest ona wrodzona. Może się rozwinąć później w miarę dojrzewania mózgu lub układu wewnątrzwydzielniczego. Rozwój emocjonalny w okresie dzieciństwa dokonuje się przy udziale pięciu rodzajów uczenia się:

• Uczenie się metodą prób i błędów ( dotyczy głównie reakcji emocjonalnych ).
  Dzieci uczą się drogą przypadkowych prób i błędów wyrażać swoje emocje w takich formach zachowania, które dają im najwięcej satysfakcji, a unikają tych form, które nie dostarczają wcale zadowolenia lub tylko w minimalnym stopniu.
• Uczenie się przez naśladownictwo
  Dzieci obserwując co wzbudza określone emocje u innych reagują podobnymi emocjami.
• Uczenie się przez identyfikację
  Jest zbliżone do uczenie się przez naśladownictwo ponieważ dziecko „kopiuje” reakcje emocjonalne drugiej osoby. Są tutaj dwie istotne różnice:
  • Dziecko naśladuje tylko te osoby, które podziwia i jest do nich silnie przywiązane emocjonalnie
  • Motywacja do naśladowania osoby podziwianej jest silniejsza od motywacji do naśladowania osoby przypadkowej
• Warunkowanie
  Oznacza uczenie się przez kojarzenie
• Trening
  Czyli uczenie się pod kierunkiem bądź nadzorem.
        W sytuacji kiedy nastąpiło określone pobudzenie emocjonalne, dzieci uczą się aprobowanego sposobu reagowania. Przez ćwiczenia dzieci są stymulowane do reagowania na bodźce, które zwykle wyzwalają pozytywne emocje, a zniechęcane do reagowania emocjonalnego na bodźce wywołujące reakcje negatywne.

IV. Jak emocje wpływają na przystosowanie psychiczne i społeczne dzieci

1. Emocje przyjemnie zabarwiają codzienne przeżycia – dostarczają dziecku pewnego podniecenia. Radość dzieci pochodzi głównie z przyjemnych następstw emocji.
2. Emocje przygotowują organizm do działania. Im bardziej intensywna jest dana emocja, tym bardziej zakłóca homeostazę ( stan równowagi organizmu ), przygotowując organizm do działania.
3. Napięcie emocjonalne zakłóca sprawności motoryczne i powoduje, że dziecko staje się niezgrabne i niezręczne ( może też prowadzić do jąkania ).
4. Emocje służą jako środek komunikowania się. Zmiany w mimice twarzy i zachowaniu towarzyszące emocjom stanowią formę informowania otoczenia o uczuciach dziecka i określają rodzaj uczuć płynących od innych osób do dziecka.
5. Emocje zakłócają czynności umysłowe ( mają wpływ na koncentrację uwagi, pamięć, zdolność rozumowania i inne czynności umysłowe ), toteż dzieci w stanie podniecenia emocjonalnego funkcjonują na poziomie niższym, niż wskazywałyby na to ich możliwości.
6. Emocje dostarczają podstaw do oceny społecznej i samokontroli. Dorośli oceniają dziecko zarówno pod względem rodzaju dominujących emocji jak i sposobu ich uzewnętrzniania. Ta ich ocena służy dzieciom do samooceny.
7. Emocje zabarwiają dziecięce spojrzenie na życie. Rola, jaką wyznacza sobie dziecko w życiu i jego pozycja w grupie społecznej, zależą w dużym stopniu od tego czy jest ono nieśmiałe, bojaźliwe, agresywne, ciekawe czy pełne radości.
8. Emocje wpływają na interakcje społeczne. Dzięki nim dzieci uczą się modyfikować swoje zachowanie tak, aby było ono zgodne ze społecznymi zachowaniami i standardami.
9. Emocje mają wpływ na wyraz twarzy. Przyjemne emocje upiększają wygląd dziecka, negatywne zmniejszają atrakcyjność urody, co odgrywa ważną rolę w akceptacji społecznej.
10. Emocje wpływają na klimat psychiczny w domu, w szkole, w otoczeniu. Emocje dziecka wpływają na klimat psychiczny, a ten z kolei zwrotnie oddziałuje na dziecko.
11. Często powtarzające się reakcje emocjonalne przekształcają się w nawyki.

V. Kontrola emocji.

      W potocznym znaczeniu przez kontrolę emocji rozumie się tłumienie zewnętrznych reakcji na bodźce wywołujące emocje. Zgodnie z takim rozumieniem osoba u której pojawiło się uczucie złości, tłumi swe reakcje mimiczne, fizyczne i słowne normalnie towarzyszące złości i w ten sposób sprawia wrażenie, że jest opanowana. W opinii otoczenia, im ktoś bardziej potrafi stłumić zewnętrzne przejawy emocji, tym ma lepszą kontrolę emocjonalną.

      Naukowe ujęcie kontroli różni się od potocznego. Oznacza skierowanie energii emocjonalnej na pożyteczne i społecznie akceptowane tory. Aby osiągnąć kontrolę emocji w jej znaczeniu naukowym jednostka powinna przywiązywać tyle samo uwagi do psychicznego jak i fizycznego aspektu emocji.

      Zatem: dzieci powinny się nauczyć opanować zarówno bodźce które wzbudzają emocje jak i towarzyszące im zwykle reakcje. Osiągnięcie kontroli nad emocjami jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju dziecka z dwu powodów.

      Po pierwsze – grupa społeczna oczekuje od dziecka, aby nauczyło się kontrolować swoje emocje i ocenia dziecko według tego, jak mu się to udaje.

      Po drugie – im wcześniej dzieci nauczą się kontrolować swoje emocje, tym łatwiejsze to będzie dla nich zadanie.

VI. Zagrożenia związane z rozwojem emocjonalnym.

      Emocje odgrywają tak ważną rolę w determinowaniu rodzaju przystosowania psychicznego i społecznego jednostki zarówno w okresie dziecięcym, jak i późniejszych okresach, że przebieg ich rozwoju musi umożliwić właściwe przystosowanie. Wszystko, co zakłóca prawidłowy rozwój emocjonalny, wyrządza szkodę przystosowaniu dziecka. Ponadto, ponieważ podstawy różnych zachowań emocjonalnych kształtują się w pierwszych latach życia, wczesne dzieciństwo jest okresem krytycznym, wyznaczającym jakie będą te zachowania. Jeśli na przykład dzieci odczuwają satysfakcję z badania wszystkiego co wzbudza ich ciekawość, zachowanie to może przejść w głęboko zakorzeniony nawyk, aż dziecko odkryje że nieokiełzana eksploracja spotyka się z dezaprobatą grupy społecznej i że takie zachowanie wyrabia mu opinię „dziecka wścibskiego”.

      Najczęstszymi zagrożeniami rozwoju emocjonalnego są:

1. Deprawacja emocjonalna rozumiana jako pozbawienie dziecka w znacznym stopniu przyjemnych doświadczeń emocjonalnych, zwłaszcza takich jak: ciekawość, radość, szczęście, miłość. Większość dzieci, niestety, wzrasta w środowiskach, które dostarczają im nieprzyjemnych przeżyć emocjonalnych takich jak: złość, strach, nienawiść, oraz bardzo niewielu uczuć przyjemnych. Taka sytuacja pozbawia dziecko sposobności do przeżywania emocji przyjemnych, np.: radości, zadowolenia i miłości ze strony innych osób.
   
         Dzieci wzrastające w takich warunkach przeżywają „głód uczuć”, co jest dla nich szkodliwe zarówno z fizycznego jak i psychicznego punktu widzenia, oraz pozbawia przeżyć satysfakcjonujących i wyrabia bardzo niską samoocenę. Zaburzenia w rozwoju mogą przejawiać się:
   • Opóźnionym wzrostem i rozwojem fizycznym. Stan depresji będący następstwem braku troskliwej opieki macierzyńskiej hamuje wydzielanie hormonów przysadki mózgowej łącznie z hormonem wzrostu.
   • Zobojętnieniem, biernością, apatią, brakiem łaknienia, zaburzeniami psychosomatycznymi.
   • Opóźnieniem rozwoju motorycznego ( późniejsze siedzenie, stanie, chodzenie ).
   • Opóźnieniami mowy – często pojawia się jąkanie.
   • Opóźnieniem rozwoju intelektualnego ( dziecko nie potrafi koncentrować uwagi, łatwo się rozprasza, co utrudnia uczenie się, przypominanie i rozumowanie ).
   • Upośledzeniem we współdziałaniu z ludźmi, manifestacją zachowań aspołecznych.
   • Pozostawieniem "śladu” w osobowości dziecka – dziecko nie zaspokojone emocjonalnie przejawia nikłe zainteresowanie innymi osobami, jest egocentryczne, egoistyczne i pełne pretensji.
2. Nadmiar uczucia miłości. Jakkolwiek deprawacja miłości jest szkodliwa dla przystosowania psychicznego i społecznego, nie oznacza to jednak, że im więcej dziecko otrzyma uczucia, tym lepsze będzie jego przystosowanie. W rzeczywistości nadmiar miłości może być równie szkodliwy dla właściwego przystosowania, jak jej niedosyt. Dzieci takie nie są zdolne do wytworzenia stosunku empatycznego tzn. więzi emocjonalnych z innymi.
   
         Utrudnia to akceptację przez grupę rówieśniczą. Ponadto nadmiar miłości rodzicielskiej ma jeszcze inne, poważne następstwa. Sprzyja koncentracji miłości dziecka wyłącznie na jednej lub dwóch osobach co powoduje, że jeśli osoby te są nieobecne, dziecko staje się niepewne, niespokojne. Prowadzi to często do osamotnienia i poczucia krzywdy w związku z brakiem udziału w wesołych zabawach.

VII. Przegląd emocji dziecięcych - rodzaje, sygnały werbalne i niewerbalne

      Typowe dla dzieci rodzaje emocji to: strach, nieśmiałość, zakłopotanie, złość, lęk, żal, ciekawość, przyjemność, zadowolenie, radość, miłość.

Bibliografia:

1. E. Hurlock – Rozwój dziecka
2. Z. Sorny – Obserwacje, interpretacje i charakterystyki psychologiczne. Warszawa PZWS – 1960
3. M. Przetacznikowi – Zaburzenia i dysharmonie rozwoju dzieci. 14 tom, Biblioteka Psychologiczna
4. M. Kwiatkowska – Podstawy pedagogiki przedszkolnej. WSiP – 1985
5. S. Turecki, S. Wernik – Twoje dziecko: Jak rozumieć problemy emocjonalne dziecka. Amber - 1997

ĆWICZENIA WARSZTATOWE

      Rola komunikacji werbalnej i niewerbalnej ma zasadnicze znaczenie w wychowaniu przedszkolnym.

      Komunikacja niewerbalna jako ta pierwsza – i w rozwoju osobniczym i gatunkowym człowieka – jest w młodszym wieku często dominująca. Człowiek dorosły posługuje się nią ( często na poziomie nieświadomości ) w stopniu większym, niż komunikacją werbalną. Dlatego rozumienie roli tego rodzaju komunikacji jast tak istotne w pracy nauczyciela.

ĆWICZENIE

      Karteczki dla uczestników ( odegranie sytuacji w sposób niewerbalny ). Zastanówmy się jaką rolę ma komunikacja niewerbalna w porozumiewaniu się, jakie ma cechy ( jest wieloznaczna, mało precyzyjna, a jej odczytanie jest subiektywne; przy pomocy komunikatów niewerbalnych często dajemy znać otoczeniu o swoich stanach emocjonalnych ).

      Aby udowodnić w jak wieloraki sposób jedna emocja może być odzwierciedlana w sposób niewerbalny zróbmy jeszcze jedno ćwiczenie: usiądźmy w kole i pokażmy gestem, mina, nastrój – np. zdziwienie Ciało oprócz zmysłów ma także zdolności porozumiewania się z nami poprzez tzw. Język ciała, którego najczęściej nie słuchamy, bo po prostu o nim nie wiemy. Ten język ujawnia się we wczesnym dzieciństwie i poznanie go pozwala na właściwe reakcje – czyli odbiór co ciało mówi do mnie. Język ciała jest też komunikatem na zewnątrz – dla innych, jak oni nas widzą, odbierają.

      Jest on widoczny w sposób bardzo piękny szczególnie u najmłodszych dzieci; są one wyraziste, ekspresyjne, można z nich czytać jak z książki. Ucząc się sygnałów płynących z ciała bardziej rozumiemy siebie i co nam dolega, rozumiemy także innych, a szczególnie dzieci – co nam komunikują w bezsłownym wyrazie swego ciała.

Ćwiczenie ma na celu „odbiór dziecka” – w postaci niewerbalnej.
Ćwiczenie dotyczy konkretnej sytuacji – „zablokowanego emocjonalnie” dziecka

• Zamknij na chwilę oczy i wyobraź sobie sytuację z własnego „podwórka” – domu czy pracy gdy dziecko nie chciało Ci powiedzieć co mu dokucza lub z czym ma problem. A może jest za małe aby to wyrazić, lub może po prostu boi się konsekwencji.
• Przedstaw sobie przed swoimi oczyma obraz tego dziecka. Zwróć uwagę jak wygląda. Poświęć temu tyle czasu, ile Ci trzeba na przyjrzenie się dokładnie szczegółom.
• Jaki jest wyraz jego buzi? Czy jest blade, może czerwone? Czy widać napięcie? Które z mięśni są najbardziej napięte? Spójrz na każdy element twarzy.
• Co Ci rzuca się jeszcze w oczy, czego nie dostrzegłeś przed chwilą?
• Jak wyglądają jego oczy? Przyjrzyj im się przez moment, co w sobie kryją? Jak wyglądają – przerażone? Jaki jest ich odcień – są ciemniejsze czy normalne?
• Teraz przyjrzyj się całej sylwetce dziecka. Która część jego ciała wygląda inaczej niż normalnie? Czy jest skurczona, spięta? Jak wyglądają jego rączki – czy dłonie ma zaciśnięte?
• Jak wygląda jego postawa, jak stoi na nóżkach? Czego zwykle nie ma a teraz się ujawniło?
• Gdy widzisz już cały obraz zadaj sobie pytanie: co kryje się pod tą postawą? Czego to dziecko nie może lub nie chce powiedzieć a co ja mogę dostrzec aby mu pomóc?
• Teraz spokojnie otwórz oczy i podziel się swoimi uczuciami.

      Komunikacja werbalna to ta część porozumiewania się ze światem, która może być nam pomocna, ale może też utrudniać porozumienie z innymi. Doskonalenie komunikowania werbalnego związane jest z doskonaleniem tzw. Aktywnego słuchania. Sposoby pomagające doskonalić aktywne słuchanie to między innymi parafraza i odzwierciedlenie.

      Parafrazując sprawdzamy własnymi słowami, czy to co usłyszeliśmy jest tym, co chciała nam zakomunikować osoba z którą się porozumiewaliśmy.

Zdanie do sparafrazowania:

      Wczoraj miałam bardzo ciężki dzień. Praca, zakupy, obiad i jeszcze na dodatek zebranie u syna w szkole, z którego wyszłam niezadowolona.

Parafraza: O ile dobrze Cię zrozumiałam, to wczoraj miałaś dużo do zrobienia. Byłaś w pracy, robiłaś zakupy i byłaś na zebraniu.

      Parafrazowanie zapobiega nieporozumieniom i daje znać osobie mówiącej, że jej słuchamy. Warto powstrzymać się od interpretowania. To, czy mamy do tego tendencję jest pewnym wyznacznikiem naszej umiejętności aktywnego słuchania.

Słowami kluczowymi rozpoczynającymi parafrazę są słowa:

• O ile cię dobrze zrozumiałem…
• A więc twierdzisz, że …
• A więc sądzisz, że …
• Chcesz powiedzieć, że …

Kolejnym sposobem rozwijającym aktywne słuchanie jest odzwierciedlenie. Odzwierciedlenie to powiedzenie osobie, z którą jesteśmy w kontakcie, jakim są naszym zdaniem jej odczucia. Stany emocjonalne, uczucia i afekty to obszary, o których w naszej kulturze na co dzień mówi się niewiele.

      Stan emocjonalny to stan, którego doświadczamy codziennie. Psychologia humanistyczna podkreśla istotę rozpoznawania i akceptowania uczuć. Nie ma uczuć pozytywnych i negatywnych. Są uczucia przyjemne i nieprzyjemne z naszego punktu widzenia.

      Stany emocjonalne dotyczące tej samej sytuacji mogą być różne dla różnych ludzi. Aby prawidłowo odzwierciedlić drugiego człowieka należy mieć na niego uwagę, trzeba go uważnie słuchać i obserwować.

Zdanie do odzwierciedlenia:

      Ostatnio obserwuję Jasia i zauważyłam, że lekko utyka na prawą nogę. Pamiętam, że było już tak, gdy był młodszy, ale lekarze nic nie stwierdzili.

Odzwierciedlenie: Wygląda na to, że martwisz się i niepokoisz o Jasia.

      Odzwierciedlanie stanów emocjonalnych przedszkolaków tak przecież labilnych uczuciowo, to informacja dla nich, że jest się dla nich uważnym, że ich radości i problemy są dla nas ważne.

mgr Alicja Kasperek