www.szkolnictwo.pl

Biblia dostarcza nam bardzo skąpych relacji na temat pobytu Izraelitów w Egipcie. Niektórzy uczeni kwestionują nawet historyczność tego faktu, ponieważ źródła pozabiblijne, zwłaszcza egipskie, nie wspominają tego wydarzenia w sposób bezpośredni wcale. Wątpliwości związane z pobytem Hebrajczyków w Egipcie pojawiły się pod koniec ubiegłego stulecia w związku z zakwestionowaniem wiarygodności Biblii jako źródła historycznego1. Wątpliwości te spotęgowały odkrycia dokumentów klinowych w Tell el-Amarna2. Wydaje się, że większość współczesnych uczonych po wielu publikacjach bazujących na materiale historycznym dokumentów egipskich oraz na materiale biblijnym, z uwzględnieniem informacji zaczerpniętych z aktualnych odkryć wykopaliskowych nie kwestionują historyczności pobytu Hebrajczyków w Egipcie.

Pozostaje nam zatem odpowiedzieć na pytanie kiedy nastąpiło pierwsze zetknięcie narodu izraelskiego z egipskim ? Prawdopodobnie miało to miejsce około roku 1850 prz.Ch., kiedy Abraham na krótki czas, ze względu na panujący głód w Kanaanie, zamieszkał w Egipcie3. Jest to wielce prawdopodobne, ponieważ zamożni Egipcjanie byli przyzwyczajeni do krótkotrwałych wizyt ludów koczowniczych którym mógł okresowo dokuczać brak żywności4. Niewątpliwie wizyta Abrahama w Egipcie miała charakter epizodyczny i nie miała wpływu na interesujące nas wydarzenia. Przedmiotem naszych poszukiwań jest ujęcie w przybliżone ramy czasowe osiedlenia się potomków Jakuba w krainie Goszen (Gessen) we wschodniej Delcie Nilowej. Aby właściwie odpowiedzieć na to pytanie należy bliżej przyjrzeć się historii Egiptu w czasie tzw. Średniego Państwa (2050-1778) i bezpośrednio następującym po nim Okresie Przejściowym (1778-1670) oraz panowania Hyksosów w okolicach lat 1670-15705. Okres Średniego Państwa zapoczątkowany rządami XI dynastii, wywodzącej się z Teb doprowadził do szybkiego rozwoju państwa. Czwarty faraon z tej dynastii Mentuhotep I (2065-2015 r. prz.Ch.) zjednoczył Egipt. Czasy Państwa Średniego rozciągają się również na XII dynastię. Pod rządami faraonów z tej dynastii wpływy Egiptu rozciągały się na tereny ówczesnej Palestyny. W tym okresie doszło do ożywionych kontaktów między Egiptem, a Syro – Palestyną6. Po okresie wspaniałych rządów nastąpił upadek świetności Egiptu. Począwszy bowiem od XVIII w. prz.Ch. nastąpiła wielka migracja różnych ludów przez tereny Mezopotamii i Syro - Palestyny. W okresie tym doszło również do zachwiania stabilizacji państwa egipskiego i czas rządów XII i XIV dynastii określono II Okresem Przejściowym w dziejach Egiptu. Osłabienie państwa wykorzystały ludy zwane przez Manetona Hyksosami8. Według A. Alta byli to Semici, którzy od dłuższego czasu przybywali z pustyni syryjsko - arabskiej do Palestyny i Fenicji9. Hyksosi opanowali Dolny Egipt rządząc nim przez około 150 lat10 jako XV i XVI dynastia. Założyli w żyznej delcie Nilu stolicę i nadali jej nazwę Awaris. Właśnie za panowanie faraonów z tej dynastii najczęściej datuje się przybycie Józefa i jego rodziny do Egiptu.

___________________________________________________________________

1) Cz. Jakubiec, Czy Hebrajczycy byli w Egipcie ?, Warszawa 1951, RBL, s. 342.

2) por. J.A. Knudtzon, Die El-Amarna- Tafeln, Leipzig 1908. 286,19; 287; cyt. za Jakubiec, jw. s.342.

3) por. Rdz 12,10; po opuszczeniu Egiptu i rozstaniu się z Lotem Abraham otrzymuje obietnicę, że jego potomkowie będą zamieszkiwali w Egipcie (Rdz 15,13).

4) P. Montet, Egipt i Biblia, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1968 r s. 10; o powszechności takich wizyt świadczy fakt, że w początku rządów XII dynastii wzniesiono Mur księcia-fortecę, który miał strzec państwo przed niekontrolowanymi falami emigracyjnymi zwłaszcza o skłonnościach łupieskich.

5) Podział zaczerpnięto z S. Łach, Historia czasów Starego Testamentu, Pallottinum, Poznań 1961 r. s. 337.

6) A. Tschirschnitz, Problem ustalenia chronologii Wyjścia Izraelitów z Egiptu, RT XXI z.1, s. 126-128.

7) Prawdopodobnie w migracji tej brał udział Abraham ze swoim ludem; por. Jakubiec, jw. s. 345; także Tschirschnitz, jw. s. 130.

8) Wg Manetona "Hyksos" to "król pasterzy", w rzeczywistości jest to zniekształcona forma egipskiego wyrażenia o znaczeniu "władca obcych krajów", por. Tschirschnitz, jw. s. 130; także S.H. Horn, Z archeologią przez kraje biblijne, Znaki Czasu, Warszawa 1987 r., s. 59.

9) Die Herkunft der Hyksos in neuer Sicht w: Berichte d. Sächs. Akad. d. Wiss., Leipzig 1954; RA 50 (1956) 195; cyt. za Łach, jw. s. 38.

10)Tchirschnitz, jw. s. 131; także Jakubiec, jw. s. 345; także Łach, jw. s. 38.

Pismo Święte w rozdziałach 37-50 Księgi Rodzaju opisuje dość szczegółowo historię Józefa, a zarazem historię wypełnienia obietnicy danej wcześniej Abrahamowi (Rdz 15,13). Poznajemy barwną opowieść o wyróżnianiu go przez ojca, a także o tym jak nienawiść zazdrosnych braci doprowadziła prawie do bratobójstwa. Dowiadujemy się jak Ruben nakłania braci, aby wrzucili Józefa do studni i jak Juda radzi, by sprzedali go kupcom ismaelskim podążających do Egiptu. Księga Rodzaju opisuje życie Józefa na dworze urzędnika królewskiego Putyfara, jego pobyt w więzieniu, a także jak dzięki darowi tłumaczenia snów doszedł do wielkich godności na dworze faraona. Do bogatego w zapasy żywności Egiptu przybywają wysłani przez Jakuba bracia Józefa. Józef po dwóch próbach daje się poznać braciom11. Faraon żąda sprowadzenia ojca Józefa do Egiptu i obdarza cały ród Jakuba ziemią Goszen leżącą we wschodniej części Delty Nilowej12. Jakub spędza w Egipcie 17 lat, a po śmierci Józef zawozi jego ciało do ziemi Kanaan i chowa go w grobie obok Abrahama i Izaaka pod Hebronem13. Przybycie Józefa i rodu Jakuba do Egiptu w czasie władania Hyksosów wydaje się wielce prawdopodobne14. Wątpliwości mógłby budzić fakt, aby rodzimy faraon egipski dopuścił obcego przybysza z Kanaanu do tak wysokiego stanowiska jakie zajmował Józef15 i obdarzył jego rodzinę bardzo urodzajną ziemią (Rdz 47, 4-6). Chociaż należy zauważyć, że w późniejszej historii Egiptu takie przypadki się zdarzały16. Fakt, że o pobycie Józefa i wyniesieniu go do wielkiej godności w Egipcie milczą źródła rodzime przemawia również za tym, że osiedlenie się tego rodu w Delcie Nilowej miało miejsce za czasów panowania Hyksosów. Egipcjanie bowiem po wypędzeniu obcej dynastii niszczyli wszelkie ślady panowania najeźdźców w ich kraju. Zwyczajem tym tłumaczy się brak jakichkolwiek źródeł pisanych na temat pobytu Izraelitów w Egipcie17. Poza tym źródła egipskie dotyczące owych czasów są bardzo niekompletne. Odnoszą się zwykle do dworu i ważnych urzędników, należą do korespondencji dyplomatycznej, a także podają wykazy zwycięstw faraonów (często wyolbrzymione)18. O dziejach zwykłej ludności egipskiej wiemy z tych oficjalnych źródeł niewiele.

Biblia nie podaje nam również imienia faraona za panowania którego miało miejsce przybycie Józefa do Egiptu. Analizując niektóre wersety Księgi Rodzaju możemy uzyskać pewne wskazówki chronologiczne19. Sposób spotkania się Józefa z braćmi wskazywałby na niewielką odległość pomiędzy ówczesną stolicą kraju, a ziemią Goszen. Jedynym miastem, które spełnia te warunki, jest Awaris stolica Egiptu za panowania w nim władców hyksoskich20 chociaż egiptolodzy nie są zgodni co do jego położenia21. Dodatkową wskazówkę daje nam sposób w jaki postąpiono z ciałem Józefa po jego śmierci. Zostaje ono złożone w Egipcie i zgodnie z jego wolą zabrane w czasie Wyjścia do Kanaanu22. Skoro z ciałem Józefa nie postąpiono tak dostojnie jak z ciałem Jakuba możemy przypuszczać, że sytuacja polityczna w Egipcie w chwili jego śmierci była inna niż za czasów jego przybycia. Prawdopodobnie życie Józefa miało więc miejsce za czasów ostatnich władców hyksoskich, a jego śmierć mogła nastąpić już po ich wypędzeniu23. Wszystkie te dane wskazują na to, że możemy datować historię życia Józefa na ok. drugą połowę XVII w. prz.Ch.

Izraelici po osiedleniu się w krainie Goszen zajęli się hodowlą bydła, rolnictwem i żyli w niej spokojnie, w miarę dostatnio24. Początkowo żyli w pewnej enklawie co sprzyjało zachowaniu odrębności kulturowej i religijnej. W miarę upływu lat liczba ich rosła25. Zakłada się, że pewna część wyszła poza granice Delty Nilowej, rozeszła się po kraju, zdobyła wykształcenie i zżyła się z miejscową ludnością26. Konsekwencją tego było niekiedy bałwochwalstwo27. Gdy po śmierci Józefa stosunki polityczne w Egipcie zmieniły się, zmieniło się również nastawienie rdzennych władców egipskich do obcej ludności zamieszkującej żyzne i ważne strategicznie tereny nadgraniczne.

___________________________________________________________________

11) Łach, jw. s. 127-129.

12) por. Rdz 47,27

13) Łach, jw. s. 129.

14) Nie da się jednakże precyzyjnie określić daty przybycia Józefa do Egiptu, por. Montet, jw. s. 12-13.

15) Tschirschnitz, jw. s. 132.

16) m.in. za rządów Jahmesa II (Amazis 570-526 r. prz.Ch); cyt. za Tschirschnitz, jw. s. 132

17) Tschirschnitz, jw. s. 133.

18) por. A. Allgeier, Biblische Zeitgeschichte, Freiburg in B. 1937, 35; cyt. za M. Peter, Dzieje Izraela, PWT, Poznań 1996 r., s. 23.

19) por. Rdz 45,10; 46,28; 47,10.

20) Montet, jw. s. 14.

21) por. R. Weill, The problem of rhe site of Avaris, JEA, XXI (1935 10-25); cyt. za Montet, jw. s. 14.

22) por. Rdz. 50,26; Wj 13,19

23) Montet, jw. s. 17.

24) por. Wj 16,3; Lb 11,5n.

25) por. Wj 1,7.

26) Peter, jw. s. 23-24; także Łach, jw. s. 136.

27) por. Joz 24,14; Ez 10, 7-8.

Księga Wyjścia u swego początku w rozdziale 1 w wersach 1-14 dokonuje swoistego połączenia między historią Patriarchów, a Wyjściem. Fragment ten zawiera dwie tradycje: J (w. 8-12) i P (w. 1-7 i 13-14). Powyższy tekst składa się z dwóch części. Pierwsza z nich zawiera listę imion oraz przypomina śmierć Józefa28. W części drugiej Pismo święte mówi, że po okresie względnego dobrobytu nastąpiła zmiana dotychczasowej sytuacji narodu izraelskiego w Egipcie (Wj 1,8). Prawdopodobnie ta zmiana nastawienia wiązała się z wypędzeniem dynastii hyksoskich z Egiptu i z przejęciem władzy nad całym krajem przez rodzimego faraona z XVIII-ej dynastii Ahmose I około 1560 r. prz.Ch.29. Ludność semicka została znienawidzona z racji swojego pokrewieństwa z Hyksosami i zdegradowana do roli niewolników. Ponadto obecność obcego elementu semickiego w bliskim sąsiedztwie granicy państwa mogła stanowić zagrożenie w razie jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego Egiptu ze swoimi wschodnimi sąsiadami (Wj 1, 9-10). Panujący faraon zastosował wobec Izraelitów system ucisku, który miał doprowadzić ich do stanu całkowitej niższości tak, by nie mogli szkodzić Egipcjanom. Pierwszym tego przejawem było zatrudnienie ich przy wyrobie cegieł przeznaczonych pod budowę miast Pitom i Ramzes (Wj 1,11). Inny środek ucisku to zmniejszenie przyrostu naturalnego. Wydano rozkaz zabijania potomków płci męskiej rodzonych przez kobiety izraelskie, a gdy to nie poskutkowało topienia noworodków w rzece (Wj 1,15-22)30. Biblia przytacza nam historię Mojżesza, oswobodziciela Izraela (Wj 2,23-24)31. W Księdze Wyjścia poznajemy dzieje cudownego uratowania Mojżesza w niemowlęctwie, jego wychowanie na dworze faraona przez egipską księżniczkę, zabójstwo Egipcjanina i ucieczkę do kraju Madianitów z obawy przed karą śmierci (Wj 2,15). Mojżesz żeni się z córką madianickiego kapłana Jetro (Wj 2,21) i po powołaniu go przez Boga wraca wraz z rodziną do Egiptu. W Egipcie po długim panowaniu zakończył swoje życie faraon, który chciał zabić Mojżesza (Wj 2,23). Mojżesz staje się przywódcą uciemiężonego narodu i w jego imieniu spotyka się z faraonem w celu uzyskania jego zgody na opuszczenie przez Izraelitów Egiptu. W kolejnych rozdziałach Księgi Wyjścia Mojżesz zapowiada kary (plagi) jakie Bóg ześle na Egipcjan jeśli faraon nie zgodzi się na to, by Izraelici opuścili Egipt. Dziesiąta plaga, podczas której zmarli wszyscy pierworodni synowie Egipcjan wraz z synem faraona, złamała jego opór i nakazał opuścić swój kraj narodowi izraelskiemu ( Wj 12,31). Informacje zaczerpnięte z Biblii nie pozwalają na precyzyjne określenie długości pobytu Izraelitów w Egipcie, ani czasu jego opuszczenia. Stąd też zagadnienia te budzą wiele kontrowersji. Aby określić czas Wyjścia należy stwierdzić jak długo Izraelici przebywali w Egipcie. Dane, które dostarcza nam Stary Testament są bardzo zróżnicowane. Według Wj 12,40 pobyt Izraelitów w Egipcie trwał 430 lat. Natomiast w przepowiedni danej Abrahamowi podczas zawarcia przymierza pada liczba 400 lat32, a dalej autor stwierdza, że czwarte pokolenie Izraelitów powróci do Kanaanu33. Natomiast Księga Wyjścia 6, 13-30 stwierdza, że cztery pokolenia upłynęły od synów Jakuba do Mojżesza34. Inne dane podaje nam LXX. Z jej tekstu wynika, że 430 lat to pobyt razem w Egipcie i w Kanaanie. Pobyt zatem w Egipcie trwałby 215 lat35. Wydaje się, że św. Paweł w Dz Ap 13,20 określa czas od Patriarchów do zdobycia Kanaanu na 450 lat36. Różnorodność danych biblijnych sprawia, że trudno precyzyjnie ustalić datę opuszczenia Egiptu przez Izraelitów. Fakt ten sprawił, że istnieje dzisiaj kilka hipotez chronologii Wyjścia z których każda ma i zwolenników i przeciwników. Najbardziej rozpowszechnione są trzy z nich. Pierwsza opierając się na tekście 1 Krl 6,1 datuje Wyjście z Egiptu na XV w. prz.Ch. Według tej teorii faraonem ucisku byłby Tutmozis III, a faraonem Wyjścia Amenofis II37. Druga z hipotez zakłada, że faraonem uciskającym naród wybrany był Ramzes II, a tym którego dosięgnęły plagi egipskie byłby jego syn i następca Merneptah38 datując opuszczenie Egiptu na II poł. XIII w. prz.Ch. Trzecia z nich przesuwa czas Wyjścia na I poł. XIII w. prz.Ch. argumentując, że władcą uciskającym Izrael byłby Seti I, a faraonem Wyjścia Ramzes II39. Wydaje się, że ta teoria posiada najwięcej zwolenników, ale problem ustalenia dokładnej chronologii opuszczenia Egiptu przez Izraelitów pozostaje nadal otwarty. Niezależnie od daty opuszczenia Egiptu przez Izraelitów ucisk doznany w niewoli stał się dla nich błogosławieństwem. Bez doświadczeń spowodowanych ciężką pracą, próbami eksterminacji społeczności izraelskiej, naród wybrany nie byłby gotowy do zamiany urodzajnej ziemi Goszen na nieznaną przyszłość w Kanaanie i znoszenie trudów długotrwałej wędrówki przez pustynię. Wędrówki w czasie której Izraelici w sposób szczególny doświadczyli obecności Boga.

______________________________________________________________

28) B. Poniży, Reinterpretacja Wyjścia Izraelitów z Egiptu w ujęciu Księgi Mądrości, Księgarnia Świętego Wojciecha, Poznań 1988 r., s. 23.

29) Jakubiec, jw. s. 346.

30) Położne uchyliły się od wykonania tego rozkazu; por. Ricciotti, jw. s. 180.

31) O wielkości postaci Mojżesz świadczy fakt, że o jego wybraniu mówią aż trzy tradycje: JE (Wj 2,23-4,31) oraz P (Wj 6,2-7,13) por. Poniży, jw. s. 24.

32) por. Rdz 15,13; Dz. Ap. 7,6.

33) por. Rdz 15,16.

34) por. M. Noth "Das zweite Buch Mose. Exodus", Göttingen 1965, s. 78. S. Herrmann, dz. cyt. s. 93; cyt. za Tschirschnitz, jw. s. 133-134.

35) por. Gal 3,17; cyt. za Tschirschnitz, jw. s. 134.

36) por. "Lexikon zur Bibel" hrsg. F. Rienecker, Wuppertal 1964 r. s. 1567; cyt. za Tschirschnitz, jw. s. 134.

37) Łach, jw. s. 142; także Tschirschnitz, jw. s. 134-138; także Montet, jw. s. 20; także Peter, jw. s. 24-25.

38) Peter, jw. s. 25-26; także Tschirschnitz, jw. s. 138-141; także Łach, jw. s. 142-143; także Montet, jw. s. 24.

39) Montet jw. s. 22-23; także Tschirschnitz, jw. s. 141-142; także Łach, jw. s. 142-143.