„W poprawnie zorganizowanym procesie wychowania doskonaleniu podlegają zarówno wychowankowie, jak i wychowawcy czy nauczyciele. Kto nie jest w stanie zrozumieć tej podstawowej prawdy, ten nie będzie mógł zasłużyć sobie na miano mistrza w działalności wychowawczej”.
I Pojęcie wychowania
Aby zrozumieć problematykę wychowawczą, a zwłaszcza współczesne zalecenia w zakresie oddziaływań pedagogicznych należy najpierw wyjaśnić, czym jest wychowanie. W literaturze pedagogicznej i psychologicznej istnieje wiele definicji tego pojęcia.Z niektórych wynika, że rozwojem dorastającego człowieka trzeba nieustannie kierować, że należy dokonywać zmian w osobowości jednostki, aby przygotować ją do życia w społeczeństwie. Takie podejście rodzi niebezpieczeństwo manipulowania wychowankami, wręcz ich uprzedmiotowiania.
W nowszych definicjach wychowania akcentuje się nie tyle wywieranie bezpośredniego wpływu na wychowanków, ile wspomaganie ich w naturalnym i spontanicznym rozwoju. Zgodnie z tym postulatem wychowywać znaczy wyzwalać, dodawać odwagi, przygotowywać do przyszłego życia mobilizując do własnej aktywności, pobudzać do zachowań zgodnych z oczekiwaniami społecznymi, z zasadami moralności. Rozumiejąc w ten sposób wychowanie podkreśla się wielkie znaczenie współdziałania i współpracy między wychowawcą a wychowankiem, a przede wszystkim rolę ich porozumiewania się w warunkach partnerstwa i demokratyzmu.
Z wielu definicji wychowania najtrafniejszą, według mnie, i najlepiej ilustrującą słowa zawarte w drugim akapicie jest ta, która mówi, że wychowanie to „pomaganie wychowankowi w rozwoju i ułatwianie mu realizowania swoich możliwości” (H. Rylke, G. Klimowicz, 1982). Ponadto wyklucza ona traktowanie wychowanka jako bezwolnego przedmiotu w ręku wychowawcy i sugeruje, iż w wychowaniu istotną rolę spełnia aktywność młodego człowieka.
II Związek między wychowaniem a opieką
Wychowanie i opieka są pojęciami bliskoznacznymi. Ich zakresy wzajemnie się uzupełniają, przenikają i wzbogacają. Helena Radlińska twierdzi, że : „ [...] we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy”, a wychowanie wg niej polega na pielęgnowaniu rozwoju, nauczeniu sztuki odszukiwania i wyboru wartości istniejących oraz czynienia z nich narzędzi własnego trudu, na wzbogacaniu wiedzy oraz wyrabianiu sprawności w kierowaniu sobą i wykonywaniu pracy. Scharakteryzowane przez p. Radlińską wychowanie jest zgodne z opisanym w pierwszym rozdziale jego rozumieniem – jako procesu wspomagania dzieci i młodzieży w ich rozwoju.
Opieka natomiast – według H. Radlińskiej – jest szczególnie przydatna tam, gdzie przejawiają się takie niekorzystne dla rozwoju człowieka zjawiska, jak : choroby, zaburzeni psychofizyczne, złe przyzwyczajenia, braki w sprawności i wykształceniu, samotność. „Opieka spożytkowuje metody wychowania w usuwaniu moralnych przyczyn ludzkiego nieszczęścia i szkodliwej bierności” (H. Radlińska, 1961).
Oznacza to, iż wychowaniu trudno byłoby obyć się bez opieki. Dzięki niej zapewnia się niezbędne warunki dla prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego.
Natomiast opieka bez wychowania mogłaby przerodzić się w „dawanie” ponad miarę, a tym samym sprzyjać postawom biernego wyczekiwania oraz sankcjonować brak aktywności i samodzielność wychowanków.
Podobne stanowisko w sprawie związku między wychowaniem a opieką prezentuje J. Pieter (1960), M. Żelazkiewicz (1974) i A. Kelm (1981). Współwystępowanie wychowania z opieką uważają oni za fakt bezsporny. „Bardzo trudno byłoby – pisze A. Kelm – oddzielić wychowanie od opieki, zawsze bowiem pozostaje choćby troska o bezpieczeństwo osobiste dziecka, którym się w toku wychowania zajmujemy”.
Tak więc opiekę towarzyszącą wychowaniu traktuje jako niezbędną część każdego pedagogicznego kontaktu i integralny składnik pedagogicznego działania.
Bliski związki wychowania i opieki podkreśla też J. Maciaszkowa (1991). Jej zdaniem opieka i wychowanie idą w parze, szczególnie w zakresie rozwoju społeczno – moralnego i kulturalnego wychowanków oraz podczas pełnienia przez wychowawcę funkcji profilaktycznej, kompensacyjnej, resocjalizacyjnej i rehabilitacyjnej.
W pełni więc można zgodzić się, iż wychowanie i opieka przeplatają się wzajemnie w takim stopniu, że można mówić jedynie o procesie opiekuńczo – wychowawczym bez wyodrębniania stron tego procesu i dzielenia go na opiekę i wychowanie.
Nie wszyscy pedagodzy podzielają jednak ten pogląd. Niektórzy z nich, jak Z. Dąbrowski (1980), uważają, że wychowanie i opieka stanowią odrębne dziedziny ludzkiej działalności. Chociaż pogląd ten doczekał się uzasadnienia teoretycznego, nie wydaje się słuszny, bo nie uwzględnia złożoności procesu wychowania i nie liczy się dostatecznie z rzeczywistym dobrem dzieci i młodzieży. Nie pozostaje też w zgodzie z najnowszymi tendencjami w naukach pedagogicznych, aby nadać wszelkim ludzkim działaniom wymiar moralny i traktować te działania raczej całościowo niż cząstkowo.
Tak więc nie sposób zgodzić się z tezą, że wychowanie i opieka to dwie całkowicie różne dziedziny. Zresztą zachodzące między nimi związki oddają terminy: „ praca opiekuńczo – wychowawcza” albo „ działalność opiekuńczo – wychowawcza”.
Wychowanie bez opieki byłoby działaniem zubożonym i raczej mało skutecznym.
III Cele i zadania wychowania
Konsekwencją założenia, że wychowanie jest procesem z góry przewidzianym i zaplanowanym jest uświadomienie sobie jego celów i zadań, czyli tzw. standardów wychowawczych wskazujących na pożądane cechy osobowości i zachowania. Cele wychowania określają pewne ogólne zmiany czy przeobrażenia w tym zakresie. Zadaniami wychowawczymi zaś zwykło się nazywać cele wychowania bardziej uszczegółowione.
Dla teorii i praktyki pedagogicznej najbardziej przydatne są koncepcje celów wychowania dotyczące różnych cech osobowości. Wystarczy wymienić takie cechy, jak: uczciwość, sumienność, pracowitość, odpowiedzialność, życzliwość, poczucie sprawiedliwości, umiejętność współżycia i współdziałania, radzenie sobie z własnymi problemami, aby przekonać się, że wychowanie uwzględniające je w swym repertuarze celów ma głębszy sens i odpowiada potrzebom jednostki, jak i szeroko pojętego życia społecznego.
Niezależnie od ostatecznego celu wychowania, jakim powinien być przede wszystkim człowiek jako istota ludzka, a także oprócz celów naczelnych (jednym z nich jest altruizm), istnieje wiele zadań będących konkretyzacją wspomnianych celów.
Zadania te są przełożeniem celu, nazwanego ideałem wychowawczym, i celów naczelnych na język praktyki wychowawczej, czyli konkretnych działań.
W. Brezinka (1965) wyróżnia następujące:
a) wychowanie w aspekcie rozwojowym (biologicznym), czyli wspomaganie dzieci i młodzieży w ich rozwoju fizycznym i psychicznym;
b) wychowanie w aspekcie społecznym, które ma być czymś więcej niż tylko próbą przystosowania wychowanka do warunków i sytuacji, w jakich wypadnie mu żyć. Oczekuje się, iż będzie on naśladować konstruktywne wzory postępowania i przyswajać sobie system wartości i norm wysoko cenionych w społeczeństwie;
c) wychowanie w aspekcie kulturowym: w wychowaniu tym - oprócz bezpośredniego przekazywania dorobku kulturowego pokoleń - dużą wagę przywiązuje się do wyzwalania u wychowanków ciekawości i zainteresowania nim, a tym samym do samodzielnego jego poznawania;
d) wychowanie w aspekcie religijnym, które zakłada, że człowiek wymaga wsparcia także ze strony religii. Umożliwia ona odpowiedź na pytania natury egzystencjalnej, pomaga w chwilach rozczarowań, porażek, samotności.
Opisane cele i zadania nie wyczerpują tematu. Zresztą nie ma konieczności stworzenia pełnej listy celów i zadań wychowania. Jest ważne, aby w realizacji celów i zadań wychowawczych nie zgubić celu ostatecznego, czyli człowieka w całej jego złożoności, aby go akceptować i cieszyć się z jego zbliżania się ku wartościom uniwersalnym i ponadczasowym.
Jedną z takich wartości jest wspomniany wyżej altruizm, czyli bezinteresowna troska o dobro innych ludzi. Pozostaje on bardzo blisko z takimi cechami człowieka, jak: uczciwość, sprawiedliwość, obowiązkowość, odpowiedzialność, prawdomówność, wrażliwość, poszanowanie dla życia ludzkiego. Altruista zabiega przede wszystkim o to, aby „być”, i to być również z drugimi i dla drugich, dzięki czemu realizuje najwyższe powołanie swego życia, tj. własne człowieczeństwo.
Celem wychowania jest również pomaganie wychowankom w odnalezieniu sensu ludzkiej egzystencji, i to nie tylko w warunkach korzystnych dla człowieka, lecz również w sytuacji osamotnienia, zagrożenia, cierpienia.
W procesie wychowania obowiązuje też daleko idąca wyrozumiałość i tolerancja dla cudzych poglądów. Postuluje się pluralistyczne podejście w znajdowaniu i uzasadnianiu sensu życia oraz głosi tzw. neutralność światopoglądową. (Mimo że powstają do rozstrzygnięcia pewne dylematy, np.: jak dalece i w jakich okolicznościach wychowanek może podzielać inny od naszego pogląd w kwestii fundamentalnej dla życia ludzkiego). Ale to temat osobny.
IV Rola wychowawcy, rola wychowanka
Istnieje kilka uwarunkowań uznanych za podstawowe czynniki osiągania pozytywnych efektów wychowawczych. Należą do nich m.in.: humanistyczne podejście do wychowanków, eksponowanie metod pośredniego oddziaływania wychowawczego, umiejętność porozumiewania się z wychowankami, poznawanie ich w sposób możliwie zobiektywizowany.
Poznanie tych uwarunkowań pozwoli lepiej zrozumieć złożoność procesu wychowania, uświadomi rolę wychowawcy i wychowanka w tym procesie.
1. Humanistyczne podejście do wychowanków
Jest ono równoznaczne z uznaniem każdego z nich za jednostkę autonomiczną, której przysługuje prawo do własnej podmiotowości (wewnętrznej niezależności i odpowiedzialności za swe postępowanie) oraz prawo do w miarę samodzielnego kształtowania swego losu. Tego rodzaju podejście oznacza liczenie się z poczuciem godności i wartości osobistej wychowanków, a nade wszystko z ich potrzebami psychicznymi, w tym zwłaszcza potrzebami bezpieczeństwa, uznania, szacunku oraz samorealizacji.
Wychowawcy o takim podejściu unikają wymuszania posłuchu, stronią od narzucania czegokolwiek, starają się przekonać podopiecznych o tym, że są oni w stanie sami wiele zdziałać bez wydatnej pomocy dorosłych. Stają się dla swych wychowanków raczej doradcami lub animatorami niż zwierzchnikami. Przede wszystkim zaś unikają instrumentalnego ich traktowania.
Istotnym przejawem humanistycznego podejścia wychowawców do dzieci i młodzieży jest demokratyczny styl kierowania wychowawczego. Polega on na okazywaniu wychowankom życzliwości i zrozumienia, pozyskiwaniu ich zaufania i przyjaźni, umożliwianiu wysuwania własnych pomysłów i wspólnego podejmowania decyzji, a także przejawiania aktywności i samodzielności w wykonywaniu różnego rodzaju działań.
Ważnymi przejawami humanistycznego podejścia wychowawców do wychowanków są także takie umiejętności, jak: okazywanie swej akceptacji, dbałość o autentyczność własnych zachowań i tzw. rozumienie empatyczne.
Akceptacja okazywana dzieciom i młodzież polega na uznawaniu ich takimi, jakimi są naprawdę, a więc bez jakichkolwiek uprzedzeń. Każdego z wychowanków uważa się za niepowtarzalną w swoim rodzaju istotę ludzką stanowiącą swoisty świat przeżyć, myśli i uczuć. Tak rozumiana akceptacja idzie w parze z okazywaniem wychowankom zaufania, szacunku i serdeczności.
Autentyczność stanowi nade wszystko zgodność z samym sobą. Przejawia się w szczerym i spontanicznym postępowaniu. Dzięki byciu sobą, przejawianiu otwartości i spontaniczności, podopieczni odczuwają obecność wychowawców jako ludzi godnych zaufania, na których można polegać.
Rozumienie empatyczne jest równoznaczne z wczuwaniem się przez dorosłych w wewnętrzny świat doznań i przeżyć dzieci i młodzieży, tak jakby był on ich własnym światem. Dzięki temu wychowawcy są w stanie lepiej poznać i zrozumieć swych podopiecznych.
2. Eksponowanie metod działań pośrednich
Na ogół lepsze rezultaty wychowawcze uzyskuje się stosując metody oddziaływań pośrednich niż oddziaływań bezpośrednich. Przykładami metod oddziaływań bezpośrednich są: karanie, nagradzanie, perswazja.
Istota zaś metod oddziaływań pośrednich polega na czynnym uczestnictwie wychowanków w procesie wychowania. Godne polecenia metody pośredniego oddziaływania wychowawczego to przede wszystkim powierzenie przez wychowawców konkretnych zadań podopiecznym (metoda zadaniowa) oraz dawanie im dobrego przykładu (metoda modelowania).
Metoda zadaniowa jest równoznaczna z celowym stwarzaniem sytuacji, które wywołują konieczność wykonywania konkretnych zadań. Mogą one dotyczyć przygotowywania różnych imprez, spotkań z ciekawymi ludźmi, wycieczek, dyskotek itp.
W każdym razie metoda ta wymaga od wychowanków aktywnego i samodzielnego zaangażowania w wykonanie różnych zadań. Metoda ta w szczególny sposób przyczynia się do rozwijania i pogłębiania umiejętności współżycia i współdziałania.
Metoda modelowania polega na przejmowaniu przez wychowanków zachowań i postaw swych wychowawców, którzy są dla nich wzorem godnym naśladowania.
Stawia ona wysokie wymagania dorosłym pełniącym funkcję wychowawców.
Eksponowanie metod pośredniego działania wychowawczego zapewnia wychowankom dużo większy margines niezależności i samodzielności niż wówczas, gdy wychowawca odwołuje się do metod oddziaływań bezpośrednich.
3. Umiejętność porozumiewania się z wychowankami
Skuteczność wpływów wywieranych przez wychowawców na wychowanków w dużym stopniu zależy od porozumiewania się między nimi w formie rozmów i dyskusji, a więc wzajemnej wymiany myśli i uczuć.
Na ogół przeprowadzane przez wychowawców rozmowy i dyskusje z dziećmi i młodzieżą przynoszą korzyści zarówno jednym, jak i drugim. Wychowawcom pomagają w nawiązaniu bliższych kontaktów interpersonalnych ze swoimi podopiecznymi, w lepszym ich poznaniu i rozumieniu. Wychowankowie zaś dzięki rozmowom i dyskusjom z wychowawcami zdobywają wiedzę, konfrontują własne zdanie ze stanowiskiem dorosłych, łatwiej i skuteczniej przezwyciężają osobiste kłopoty, mogą liczyć na docenienie swych zainteresowań i potrzeb.
Tematem podejmowanych rozmów i dyskusji może być wszystko, czym żyją i interesują się chłopcy i dziewczęta, a także wychowawcy.
Zaleca się, aby wychowawcy stwarzali atmosferę sprzyjającą szczerym i swobodnym wypowiedziom wychowanków (unikali zadawania niepotrzebnych pytań, udzielania w nadmiarze rad i wskazówek, traktowania niektórych tematów jako tabu i nie lekceważyli swoich rozmówców). Nie powinno się też zapominać o umożliwieniu wychowankom zwierzania się ze swych spraw osobistych, co ma niewątpliwie znaczenie wychowawcze i terapeutyczne.
4. Poznawanie dzieci i młodzieży
Poznawanie dzieci i młodzieży przez wychowawców służy wspomaganiu w rozwoju psychicznym i społecznym. Istnieją sposoby, jakimi mogą posłużyć się wychowawcy w poznawaniu wychowanków. Jednym z nich jest obserwacja.
Najczęściej dla celów praktycznych stosuje się obserwację dorywczą. Polega ona na doraźnym obserwowaniu podopiecznych pod względem określonych zachowań lub cech psychicznych. W związku z tym zaleca się utrwalanie swoich spostrzeżeń na luźnych kartkach składanych do specjalnej teczki.
Wiele informacji o wychowankach dostarczają wypracowania i ankiety. Umożliwiają one przede wszystkim sondaż opinii ogółu wychowanków o interesujących wychowawcę sprawach ważnych z pedagogicznego punktu widzenia.
Wyjątkowo przydatne w pracy pedagogicznej są techniki socjometryczne, które polegają na podawaniu przez dzieci i młodzież nazwisk swoich kolegów i koleżanek z klasy zgodnie z określonymi kryteriami wyboru. Kryteria te, najczęściej w postaci pytań, dotyczą zwłaszcza żywionych przez wychowanków uczuć sympatii, uznania, przyjaźni lub antypatii, dezaprobaty, wrogości.
Warunkiem należytego wykorzystania ww. technik w procesie wychowywania jest staranne przygotowanie wychowawców do poznania swych wychowanków.
V Wychowanie – dlaczego tak ważne? Analiza aktualnego stanu Współczesny człowiek potrzebuje drugiego człowieka bardziej niż kiedykolwiek przedtem. Jest to spowodowane w niemałym stopniu znacznym postępem naukowo – technicznym, którego skutkiem jest z jednej strony odczuwane w cywilizowanych społeczeństwach zobojętnienie na los i potrzeby innych ludzi, a z drugiej – chroniczny brak czasu dla ich. Ponadto w społeczeństwie coraz bardziej z atomizowanym i anonimowym jednostka bywa pozbawiona głębszych więzi emocjonalnych z otoczeniem; żyje nie tyle wspólnie z innymi, ile obok nich.
Dlatego tak ważne jest dziś wychowanie młodego człowieka w duchu humanizmu, ukazywanie mu prawdziwych wartości, dawanie dobrego przykładu, wskazywanie właściwych autorytetów.
B I B L I O G R A F I A
H. Rylke, G. Klimowicz: Szkoła dla ucznia. Jak uczyć życia z ludźmi. WSiP Warszawa 1982
H.Radlińska: Pedagogika społeczna, Warszawa 1961
J.Pieter: Poznawanie środowiska wychowawczego, Wrocław 1960
J. Maciaszkowa : Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1991
M. Łobocki : ABC wychowania, Warszawa 1999
Opracowała: Agnieszka Pabian |
