Istnieje różnorodność metod pracy z dzieckiem. Dlatego też starałam się dokładnie wgłębić się w tę problematykę i przybliżyć niektóre metody. Ważne jest też to, iż sama praca w świetlicy szkolnej wymaga od wychowawcy – nauczyciela prowadzącego zajęcia dużej pomysłowości, jeżeli chodzi o dobór metod, aby przychodzący podopieczni czerpali radość i satysfakcję.W tym artykule przybliżyłam przede wszystkim metody i ich podział proponowane przez Cz. Kubisiewicza i R. Więckowskiego oraz wskazałam na metody aktywizujące proponowane przez M. Taraszkiewicz.
Metody pracy świetlicowej
Świetlica szkolna jest placówką opiekuńczo-wychowawczą. W związku z tym celem jej jest tworzenie właściwych dla prawidłowego rozwoju dzieci warunków wychowawczych, zdrowotnych oraz umożliwienie prawidłowego przebiegu procesów rozwoju i socjalizacji. Świetlica jest miejscem przeznaczonym dla uczniów, którym rodzice nie mogą zapewnić opieki w czasie wolnym od zajęć szkolnych, dojeżdżających do szkół. Celem świetlicy jest zapewnienie opieki wychowawczej, tworzenie warunków do nauki własnej i pomocy w nauce, rozwijanie zainteresowań i uzdolnień wychowanków. Biorąc to wszystko pod uwagę, należy podkreślić, iż świetlica jest pewną formą zajęć pozalekcyjnych dla uczniów, która zajmuje się oprócz działalności opiekuńczej także działaniami natury dydaktyczno-wychowawczej. Należy tak organizować zajęcia świetlicowe, aby dzieci chciały tutaj przychodzić, dobrze się czuły. Istnieje bogactwo metod pracy, jak również różne podejścia w zakresie klasyfikacji metod pracy. Tutaj zostaną przedstawione dwa główne podejścia: klasyczne Cz. Kupisiewicza oraz bardziej współczesne R. Więckowskiego biorącego pod uwagę optymalne metody aktywizujące dla wieku wczesnoszkolnego.
Samo słowo metoda według Cz. Kupisiewicza oznacza systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, dzięki któremu dzieci mają możliwość opanowania wiedzy oraz umiejętności posługiwania się nią w praktyce, ale także rozwijania zdolności i zainteresowań umysłowych.
R. Więckowski dodaje, że sposobem można nazwać jedynie takie działanie, które ma charakter świadomy. Oznacza to, iż musi składać się z pewnych, określonych i zaplanowanych etapów. Autor ten proponuje więc nazwać metodą sposób stosowany systematycznie, świadomie i który może być wielokrotnie (nie jednostkowo) wykorzystany w działaniu. R. Więckowski opowiada się za metodami wspierającymi aktywność edukacyjną ucznia. Mają one umożliwić uczniowi rozwój oczekiwań poznawczych i jednocześnie sposób ich zaspokajania czy osiągania. Są to sposoby pracy z dziećmi, które posiadają szeroki zakres stosowalności.
R. Więckowski wyróżnia dwie grupy metod: informacyjne i heurystyczne. Pierwsza kategoria odnosi się do przekazywania dzieciom pewnych informacji do zapamiętania i przyswojenia z myślą o wychodzeniu poza dostarczone informacje (włączyć tutaj można następujące metody: wyjaśnienie, narrację i opis). Natomiast metodami heurystycznymi takimi jak: problemową, dyskusją i dialogiem, wychowawca posługuje się wówczas, gdy wskaże uczniom pewną nieokreśloność w rzeczywistości poznawczej, co wymaga aktywnego i samodzielnego wysiłku twórczego ze strony podopiecznego, by ową niejasność pokonać.
Posługując się terminologią Cz. Kupisiewicza wyróżnić można trzy grupy metod: oglądowe (pokaz oraz pomiar rzeczy, zjawisk i procesów), słowne (pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład, praca z książką) i praktycznego działania. Wszystkie one mają spełniać następujące funkcje: zapoznać dziecko z nowym materiałem, umożliwić utrwalenie poznanej wiedzy, ułatwiać kontrolę i ocenę stopnia opanowania tej wiedzy.
Przypatrzmy się najpierw sposobom interpretowania proponowanych podziałów poszczególnych dydaktyków.
W klasyfikacji R. Więckowskiego występuje metoda wyjaśnienie. Polega ona na zadawaniu przez nauczyciela pytań typu: dlaczego?, co należy zrobić, aby…?. Istotą wyjaśnienia jest wskazywanie uczniom, że dane zjawisko czy fakt może zawierać wiele uwarunkowań, iż istnieją związki przyczynowo-skutkowe między różnymi zjawiskami. Metoda ta może być realizowana werbalnie (przekaz za pomocą słowa) lub przy wykorzystaniu ilustracji (informacje są ilustrowane za pomocą dostępnych środków).
Narracja jest opowiadaniem nauczyciela określonych faktów i zdarzeń, które dzieją się w czasie. Istotne, by prowadzący przedstawił dany temat w sposób żywy i barwny (ma charakter dynamiczny).
Opis natomiast ma charakter statyczny, gdyż zawiera tak zwane "suche fakty" o obiektach, zjawiskach. Jest to zaznajamianie dzieci z nieznanymi im osobami, zjawiskami, rzeczami, krajobrazami przyrody, wydarzeniami historycznymi. W metodzie opisu można wykorzystać sam przekaz słowny lub okazy naturalne, ich modele, ale także graficzne przedstawienia.
Metoda problemowa to kolejna metoda, która należy już do innej grupy metod - heurystycznych. Ucznia wprowadza się w sytuację dydaktyczną, która zawiera pewne niewiadome na tle treści już uczniom znanych. Nauczyciel może więc prezentować dzieciom w określonej sytuacji układ treści o niepełnych danych, co jednak wymaga procedury wyjaśniania relacji wzajemnych między danymi elementami treści.
Dyskusja polega na wzajemnej wymianie myśli między dziećmi. Zmierzać ona powinna do odkrycia jakiejś prawdy lub prawideł działania w danym zakresie. Dyskusję można zaliczyć do jednego ze sposobów rozwiązywania problemów. W związku z tym występuje w powiązaniu z metodą problemową. To, jaki efekt zostanie osiągnięty dzięki metodzie dyskusji zależy od przygotowania uczniów do wymiany myśli na określony temat - uczniowie muszą posiadać zdolność formułowania problemów, pytań, doboru odpowiednich argumentów uzasadniających wypowiadane poglądy, słuchania uważnego. Ważna jest również forma. Nauczyciel zobowiązany jest do poinformowania uczniów o cechach dobrej dyskusji (jasność, zwięzłość wypowiedzi, aktywne słuchanie, zabieranie głosu po pozwoleniu prowadzącego, każda dyskusja powinna być podsumowana i winny być wyprowadzone z niej wnioski). Wydawać mogłoby się, iż dyskusję stosuje się głównie w starszych klasach. Dozwolone jest wykorzystanie pewnych elementów tej metody w trakcie rozwiązywania problemów otwartych za pomocą pracy zbiorowej lub grupowej. Dzięki metodzie dyskusji podopieczny: rozwija własne umiejętności myślenia, formułowania dłuższych wypowiedzi; kształtuje poglądy; uczy się zasad współżycia społecznego.
Metoda dialogu jest odmianą dyskusji. Jest to rozmowa co najmniej dwojga osób. Nie ma tutaj osoby kierującej rozmową, nie ma liderów, wszyscy są partnerami. Dialog jest formą porozumiewania się jednostek między sobą. Bardzo ważnym warunkiem powodzenia jest odejście nauczyciela od dominacji w procesie edukacyjnym na rzecz partnerstwa z uczniami. W związku z tym nauczyciel wraz uczniami próbuje poznawać otaczającą rzeczywistość. Podopieczni muszą umieć zadawać pytania, słuchać odpowiedzi. Dialog rozwija dziecięce zainteresowania, aktywność poznawczą, kulturę prowadzenia rozmowy.
Cz. Kupisiewicz zaproponował inną klasyfikację, jednak same metody pokrywają się częściowo z tymi, które wymienił R.Więckowski. Podział Cz. Kupisiewicza przedstawia się następująco:
Metody oparte na obserwacji i pomiarze
Pokaz polega na przedstawianiu uczniom naturalnych przedmiotów lub ich modeli, określonych zjawisk, wydarzeń lub procesów i stosownym ich objaśnianiu. Dzięki temu spostrzeganie podopiecznych zostaje ukierunkowane na istotne zewnętrzne właściwości zjawisk, procesów, rzeczy. Uczniowie szybciej zaznajamiają się z tymi fragmentami rzeczywistości. Najbardziej wartościowe są te pokazy, które są naturalnymi rzeczami, zjawiskami, procesami występującymi w ich naturalnym środowisku. Pokaz najczęściej występuje razem z innymi metodami: opowiadaniem, wykładem. Skuteczność tej metody uzależniona jest od pewnych podstawowych zasad poglądowości: obserwacja powinna być tak zorganizowana, aby wszyscy podopieczni mieli możliwość dokładnego obejrzenia; obserwacja powinna angażować możliwie wszystkie zmysły; należy tak stawiać pytania w czasie pokazu, by obserwacja wywarła na uczniach silne wrażenie; obserwacja powinna pozwolić dzieciom na poznanie rzeczy i zjawisk.
Natomiast pomiar są to czynności wykonywane przez nauczyciela w postaci pokazu lub przez uczniów pracujących pod jego kierunkiem, które zmierzają do określenia ilościowej strony badanych zjawisk. W tym przypadku również istotne są reguły poglądowości. Poza tym pomiar może przysłużyć się do kształtowania w podopiecznych systematyczności i dokładności.
Metody oparte na posługiwaniu się słowem
Opowiadanie polega na zaznajomieniu uczniów z określonymi rzeczami, zjawiskami, wydarzeniami, procesami w formie ich słownego opisu. Skuteczność tej metody zależy w dużej mierze od tego, czy nauczyciel posługiwać się będzie słownictwem zrozumiałym dla dzieci. Opowiadanie powinno uczniów wdrażać do słuchania ze zrozumieniem, zapamiętywania najważniejszych faktów. Metoda ta bazuje na doświadczeniach dzieci, ale także służy wzbogaceniu ich o dodatkowe elementy. Opowiadanie przyczyniać się powinno do rozwijania mowy ojczystej, jeżeli wypowiedzi będą formułowane przez nauczyciela w sposób jasny, zwięzły, plastyczny.
Metoda opowiadania posiada cechy wspólne z ogólnie metodami informacyjnymi w klasyfikacji przyjętej przez R. Więckowskiego - głównie z opisem oraz narracją.
Wykład od opowiadania różni się tym, że nie tylko pobudza myślenie konkretno-obrazowe, wyobraźnię i uczucia (taką rolę spełnia także opowiadanie), ale przede wszystkim aktywizuje myślenie hipotetyczno-dedukcyjne u słuchacza. Przedmiotem wykładu jest przeważnie opis bardziej złożonych układów rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów oraz zachodzących między nimi zależności, związków, głównie o charakterze przyczynowo-skutkowym. W opowiadaniu podkreśla się jedynie zewnętrzne cechy owych zjawisk. Wykład powinien być wzbogacany poprzez inne metody: pokaz, opowiadanie, pogadankę, dyskusję, pracę z książką. Istotne jest by w trakcie wykładu podkreślać główny wątek merytoryczny.
Pogadanka wymaga od uczniów samodzielnego myślenia. Polega na rozmowie nauczyciela z uczniami. Nauczyciel jest osobą prowadzącą, zmierzającą do osiągnięcia określonego celu. Prowadzący stawia dzieciom pytania, aby krok po kroku przeprowadzić podopiecznych ze stanu niewiedzy w stan wiedzy. Dzięki tej metodzie uczniowie przyswajają sobie nowe informacje, ale jednocześnie porządkują i utrwala posiadane informacje. Cz. Kupisiewicz wyróżnił pogadankę: wstępną (przygotowuje uczniów do pracy na lekcji), służącą zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, syntetyzującą i utrwalającą oraz kontrolną. Powodzenie pogadanki zależy w dużej mierze od stawianych pytań, które powinny być jasne, zrozumiałe, jednoznaczne oraz mobilizować podopiecznych do wysiłku intelektualnego.
Dyskusja polega na wymianie poglądów na dany temat. Zasady dobrej dyskusji pokrywają się z koncepcją R. Więckowskiego.
Praca z książką służy wzbogacaniu uczniów o nowe informacje oraz ich utrwaleniu. Przedmiotem samodzielnej pracy ucznia może być lektura - wyszukiwania odpowiedzi na określone pytania, streszczenia poglądów autora itd. Bardzo ważna przy tym jest umiejętność płynnego czytania ze zrozumieniem, sporządzania notatek.
Metody oparte na działalności praktycznej uczniów Metoda laboratoryjna polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów - stwarzaniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska, aby można było zbadać przyczyny jego występowania, przebieg oraz skutki. W tym przypadku uczniowie nie są jedynie obserwatorami, ale przede wszystkim sprawcami określonych zjawisk i procesów. Dzięki tej metodzie podopieczni zdobywają wiedzę bezpośrednio, a to służy lepszemu zrozumieniu i zapamiętaniu poznanych informacji. Uczniowie są bardziej przy tym zaangażowani. W metodzie tej praca ucznia zbliżona jest do poznania naukowego. W metodzie zajęć praktycznych rozwijana jest umiejętność stosowania swej wiedzy w praktyce. Wiąże się to jednocześnie ze zdobywaniem i pogłębianiem posiadanych informacji otaczającym świecie.. Uczniowie uczą się organizowania własnej działalności: wyznaczania celów, analizowania określonego zadania, wyznaczania etapów jego realizacji, oceniania własnej działalności, formułowania wniosków. Widać, iż w przytoczonych dwóch różnych klasyfikacjach podziału metod są pewne podobieństwa jak i różnice. I tak na przykład klasyfikacja Cz. Kupisiewicza z jednej strony wydaje się pełniejsza, bowiem w podziale drugiego autora brakuje niektórych metod (metody zajęć praktycznych, pracy z książką - biorąc pod uwagę wiek wczesnoszkolny). Z drugiej strony pierwszy dydaktyk nie wziął pod uwagę metody problemowej, która jest bardzo istotna ze względu na rozwijanie także umiejętności twórczych dzieci. Poza tym niektóre metody przez jednego czy drugiego autora nie zostały wyodrębnione jako odrębne metody, ale mimo to w treści zostały zamieszczone, np. R. Więckowski nie wyodrębnił pokazu jako takiego, ale pojawia się on przy definiowaniu metod informacyjnych. Autorka książki "Jak uczyć lepiej" M. Taraszkiewicz bardzo dokładnie i ciekawie opisuje poszczególne metody aktywizujące. Sama także starała się przedstawić jasno za pomocą schematu za pośrednictwem jednej z metod aktywizujących - map mentalnych - wszystkie metody z tego zakresu. Jest to szczególnie interesujące. M. Taraszkiewicz opisuje następujące metody:
- wykład,
- praca z tekstem,
- pomoce wizualne,
- pokaz, demonstracje,
- pytania, odpowiedzi,
- dyskusja,
- burza mózgów,
- metody aktywności kreatywnej (kreatywne pisanie, kreatywne działanie, akcje, projekty, instalacje, happeningi, akcja paradoksalna, kreatywność ciała, interpretacje złożone - kalambury, kreatywne mówienie, kreatywne myślenie),
- analiza przypadku - dzieci analizują przypadek, n. jakieś wydarzenie z życia jakiejś osoby i starają się ustalić dlaczego ta osoba postąpiła w dany sposób, co do tego się przyczyniło, itp.,
- odgrywanie ról,
- drama,
- symulacje,
- karty dydaktyczne,
- mapy mentalne - wykorzystuje się w niej różne rysunki, obrazki, zdjęcia, wycinki z gazet; za jej pomocą można rozwiązać m.in. zagadnienia typu: narysuj z pamięci swój własny rysunek szkoły, opracowanie jakiegoś problemu,
- linie czasu - jest to metoda wizualnego przedstawienia problemu, która ukazuje sprawy w wymiarze linearnym; problemy pokazywane są w sposób chronologiczny,
- praca w grupach.
Autorka trochę inaczej niż pozostali twórcy podeszła do tematu. W sposób syntetyczny opisała metody aktywizujące. Poza tym nie wprowadziła podziału na pewne określone grupy. Podejście M. Taraszkiewicz jest bardziej praktyczne niż teoretyczne. Dokładnie analizuje każdą metodę, podaje ewentualne błędy, które mogą pojawiać się w pracy nauczycielskiej podczas realizacji danej metody. Ma to ustrzec czytelników przed popełnieniem błędów innych osób. Autorka określiła również wady i zalety opisywanych metod. Szczególnie cenne jest to, iż M. Taraszkiewicz wymienia dodatkowo inne metody, które nie pojawiły się u innych autorów (linie czasu, mapy mentalne, symulacje, karty dydaktyczne, drama, analiza przypadku, odgrywanie ról, metody aktywności kreatywnej).
Bibliografia:
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1974
R. Więckowski, Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa 1998
M. Taraszkiewicz, Jak uczyć lepiej. Warszawa 2000
Opracowała na podstawie literatury
Agnieszka Matyja |
