Jedni mówią, że praca wychowawcy to przede wszystkim: wiedza, umiejętności praktyczne, sprawność organizacyjna, sumienność w wykonywaniu zadanych obowiązków, systematyczność działania. Inni – że to przede wszystkim: twórczość, sztuka – wymagająca talentu, powołania, duszy, refleksu i zdolności do improwizacji. Tak więc widzimy z jednej strony rzemieślnika, z drugiej zaś – artystę. Jednak we współczesnych trendach pedagogicznych mówi się o nauczycielu – wychowawcy integrującym te dwie role, czyli o człowieku uprawiającym rzemiosło artystyczne.
Rola wychowawcy klasy w procesie dydaktyczno – wychowawczym szkoły
Literatura:
H. Szczepański: „Rola wychowawcy klasy” Oświata i Wychowanie 1988/41, s. 12 - 13.
Z. Sławik: „Wychowawca jako organizator i kierownik zespołu uczniowskiego” Problemy Oświaty na Wsi 1989/1, s. 20 - 22.
D.Bednowczyk – Smolińska: „Rola nauczyciela – wychowawcy w działalności opiekuńczo – wychowawczej szkoły” Edukacja 1987/1, s. 77 - 95.
J. Blinkiewicz: „Doskonalenie pracy młodych wychowawców” Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 1990/3, s. 107 – 110.
J. Radziewicz: „Wychowawca i jego klasa” W-wa 1986, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.
Jedni mówią, że praca wychowawcy to przede wszystkim: wiedza, umiejętności praktyczne, sprawność organizacyjna, sumienność w wykonywaniu zadanych obowiązków, systematyczność działania. Inni – że to przede wszystkim: twórczość, sztuka – wymagająca talentu, powołania, duszy, refleksu i zdolności do improwizacji. Tak więc widzimy z jednej strony rzemieślnika, z drugiej zaś – artystę. Jednak we współczesnych trendach pedagogicznych mówi się o nauczycielu – wychowawcy integrującym te dwie role, czyli o człowieku uprawiającym rzemiosło artystyczne.
Wychowawca bywa tego samego dnia, a nawet o tej samej godzinie spolegliwym opiekunem, rzecznikiem interesów swych wychowanków, animatorem życia społecznego, kulturalnego czy naukowego w klasie, a także doradcą albo arbitrem w spornej sprawie. Żeby być wychowawcą klasy – trzeba być tym wszystkim, a także – administratorem, księgowym, kolporterem, informatorem, badaczem... Tyle ról składa się na złożoną funkcję wychowawcy.
Najważniejszą sprawą dla wychowawcy jest organizacja życia wewnętrznego klasy. Nim to nastąpi potrzebne jest poznanie zespołu klasowego i poszczególnych uczniów. Owo poznanie konieczne jest na wszystkich etapach działalności wychowawczej
- w fazie planowania pracy,
- realizacji zadań,
- w toku kontroli i oceny skutków działania.
Rozwijając życie wewnętrzne klasy, kształcąc wzajemny szacunek i więź klasową wychowawca opierać się powinien o współpracę z rodziną i wszystkimi szczeblami funkcjonowania szkoły. Chodzi tu o ujednolicenie wymagań wobec uczniów w dziedzinie obowiązków szkolnych i domowych, sposobu spędzania wolnego czasu, systemu kar i nagród. Ważne staje się tu zainicjowanie spotkań pedagogizujących rodziców w szkole, ale z udziałem młodzieży, co dałoby pretekst do otwartych dyskusji nad ważkimi problemami.
W pracy wychowawczej nadrzędne staje się inspirowanie i pobudzanie do indywidualnego rozwoju wychowanków. Oznacza to szereg starań, żeby wszystkie duchowe i fizyczne wartości dziecka były wykorzystane dla jego harmonijnego i wielostronnego rozwoju jako jednostki, człowieka.
Drugim typem oddziaływań wychowawczych jest uspołecznianie wychowanków. Wychowawca dąży wtedy do tego, by klasa była nie tylko grupą, ale solidarnym zespołem o wspólnych celach i wypracowanych formach współdziałania.
Między obiema kategoriami nie ma jednak antynomii sprzeczności, obie bowiem uzupełniają się wzajemnie. Zespół nie stanowi „sumy” jednostek, a jednostka nie jest „trybikiem” w maszynie. To samo działanie wychowawcze może zarazem kształtować u uczniów cechy społeczne, jak i uwzględniać osobiste walory i odrębności. Indywidualizacja nie polega tylko na tym, że się pracuje z każdym uczniem osobno, ale również na widzeniu osobnej roli każdego ucznia w zespole klasowym.
Nie mniej ważne w procesie wychowawczym staje się także miejsce zespołu klasowego w społeczności szkoły i środowiska. Planowanie pracy dydaktyczno – wychowawczej szkoły powinno stać się narzędziem twórczej pracy uczniów, eksponującym idee partnerstwa. Stąd istotnym zadaniem jest rozdzielenie funkcji i ról między poszczególne klasy.
Wspomniane partnerstwo w stosunkach między dorosłymi wychowawcami a niedorosłymi wychowankami rozumiane najszerzej to demokratyzacja tych stosunków. Uczniowie i ich wychowawcy w modelu demokratycznym stanowią względnie jednolitą społeczność, swego rodzaju „stowarzyszenie równych z równymi”. Służą temu stosowane w wielu szkołach zabiegi wprowadzające uczniów do wewnątrzszkolnych instancji, takich jak rada pedagogiczna, zespół wychowawczy, komisje itp. Służą temu także próby uczestnictwa nauczycieli w pracach organizacji uczniowskich – koniecznie z prawem głosu takim, jak wszyscy inni, na zasadzie równości... Interakcje między wychowawcą i wychowankiem polegają na wzajemnych oddziaływaniach. Nie do przyjęcia jest jednak teza, że są to takie same rodzaje oddziaływań. Wychowawca oddziałuje, wpływając na zmiany osobowości wychowanka lub organizując sytuacje, w których wychowanek ma lepsze warunki do samorozwoju. Aktywność wychowanka jest zazwyczaj odpowiedzią, działaniem wywołanym. Stosunki partnerskie nie powstają dzięki decyzji osoby kierującej klasą. Wyrastają natomiast głównie z procesu długotrwałego i delikatnego, z prawie niedostrzegalnego układania się stosunków międzyludzkich w poszczególnych klasach i całej szkole.
Istotą sprawy jest tu odejście od stosunku „przełożony – podwładny” i zastąpienie go życzliwym i opartym na wzajemnym zaufaniu stosunku przyjaciół, którzy chcą i lubią przebywać ze sobą mimo tego wszystkiego, co ich różni. Jeśli to, co ludzi różni, przestaje ich dzielić, stają się partnerami.
Wracając jednak do ogólnoszkolnego procesu dydaktyczno – wychowawczego istotne znaczenie mają stosowane formy pracy klasy w organizowaniu uroczystości i imprez o charakterze ogólnoszkolnym. Wychowawca ma tu szansę na integrowanie zespołu uczniowskiego, na pogłębienie wiedzy o wychowankach w sytuacjach trudnych. Kształcenie przez wychowawcę społecznej motywacji do pracy, a także wykorzystywanie różnych zadań przydzielonych poszczególnym klasom sprawi, że zespoły klasowe włączą się w nurt działania społeczności ogólnoszkolnej.
Jak wspomniałam na początku, działalność wychowawcza nie może być pracą pojedynczego wychowawcy, niemal zawsze musi ona być współdziałaniem zespołu nauczycieli, rodziców, środowiska. Nie może być mowy o wychowaniu ucznia – przyszłego dorosłego człowieka bez szerokiego frontu wychowawczego.
Następnym warunkiem powodzenia wychowawczego jest ciągłość wychowawstwa przez kilka lat. Kadra pedagogiczna powinna być w miarę stabilna, a jednomyślność w zespole pedagogicznym i ciągłość działań wychowawczych dodatkowo warunkuje uzyskiwanie pozytywnych wyników wychowawczych szkoły.
Nauczyciel obejmując opiekę nad klasą i każdym uczniem z osobna dokładnie poznaje panującą w klasie atmosferę, interakcje pomiędzy poszczególnymi uczniami, istniejące nieformalne grupy rówieśnicze i osoby im przewodzące, a także sytuację życiową uczniów w szkole i poza nią. Wychowawca zbiera też informacje o stanie zdrowia młodzieży, potrzebach materialno – finansowych, poziomie intelektualnym, o postawach, poglądach, cechach osobniczych wychowanków. Wszystko to decydować powinno o kolejności i stopniu podejmowanych decyzji profilaktycznych, interwencyjnych i kompensacyjnych.
Dla prawidłowego przeprowadzenia takiej diagnozy konieczne jest stosowanie różnych technik badania indywidualnego (wywiad, obserwacja, ankieta, badanie dokumentów, techniki socjometryczne itp.). Wychowawca staje się swego rodzaju archiwistą i badaczem. Spotyka się wychowawców prowadzących np.: teczkę pozytywnych uwag o uczniu, zeszyt osiągnięć, skrzynkę skarg i postulatów lub też zeszyt administracji klasowej, w którym uczniowie sami zapisują ważne sprawy i problemy do rozstrzygnięcia.
Z urzędu przypisuje się wychowawcy rolę rzecznika interesów klasy. Dopóki nie ma w klasie dobrze działającego samorządu uczniów, który powinien być rzecznikiem jej interesów, dopóty klasa nie może pozostawać sama sobie. Ktoś musi chodzić, tłumaczyć, usprawiedliwiać, zapobiegać, prostować pomyłki, wysłuchiwać skarg, interweniować.
Wychowawca jest również animatorem. Często klasa niczego nie proponuje, nie wychodzi z żadnym pomysłem, nie jest aktywna. Tu pojawia się miejsce na działanie wychowawcy, który podsunie pomysł na zorganizowanie ciekawej imprezy, na ożywienie atmosfery w szkole. Wychowawca – animator po początkowej aktywności własnej doprowadza do aktywności wychowanków. Czasem może dochodzić do odrzucenia propozycji wychowawcy przez klasę, ale wtedy musi ona zaoferować coś w zamian.
W funkcji wychowawcy klasy mieści się również rola powiernika, który poradzi co robić, jak wyjść z trudnej sytuacji. Do spełniania takiej roli wychowawca koniecznie musi posiadać umiejętność empatii – „wczuwania się” w aktualne nastroje wychowanka. Taka umiejętność stania się na chwilą uczniem, który coś czuje, czegoś się boi lub coś go dręczy otwiera wychowawcy sposobność do pokazania siebie jako przyjaciela gotowego zawsze wysłuchać i pomóc znaleźć wyjście z trudnej sytuacji. Jest to bardzo odpowiedzialna rola zważywszy, że powiernik to ktoś, kogo wpuszczono w prywatny świat, gdzie łatwo zranić, wywołać trwały uraz.
Wychowawca często bywa kompetentnym arbitrem pomiędzy dwiema skłóconymi stronami. Dobrze jeżeli wie kto jest wtedy winny, a kto nie. Bywa również tak, że relacje przeciwników i świadków sporu niczego nie wyjaśniają. Wtedy wychowawca, do którego mają dzieci zaufanie, musi dać wychowankom szkołę porozumienia. Wychowawca musi pomóc wyjaśnić przedmiot sporu, oddzielić to, co różni naprawdę, od tego co nie różni. Okaże się prędko, że tych różniących elementów jest mało, a stąd już blisko do pogodzenia stron.
Podsumowując powyższy przegląd ról wychowawcy klasy należałoby stwierdzić, że podstawowa rola wychowawcy sprawdza się przede wszystkim do przekształceń luźnej grupy społecznej uczniów w zintegrowany, zwarty zespół społeczno – wychowawczy, stymulujący rozwój poznawczy i moralno społeczny każdego z jego członków. Z tak ogólnie sformułowanej roli wynikają bezpośrednio następujące zadania wychowawcy klasy:
1. zintegrowanie zespołu uczniowskiego wokół wspólnych, zaakceptowanych społecznie celów szkoły i określonego układu wartości ideowych, moralnych, poznawczych;
2. zorganizowanie samorządnego, bogatego i urozmaiconego organizacyjnie życia wewnętrznego klasy, sprzyjającego rozwojowi aktywności społecznej każdego z jego członków;
3. zapewnienie uczniom możliwości zaspokojenia określonych potrzeb: bezpieczeństwa, afiliacji, uznania społecznego, samorealizacji, potrzeb estetycznych;
4. doprowadzenie do demokratycznego układu stosunków społecznych w klasie i uzyskanie przez każdego ucznia względnie wysokiej pozycji społecznej, czego implikacją jest zbieżność struktury formalnej i nieformalnej;
5. ciągłe diagnozowanie osiągnięć dydaktyczno – wychowawczych klasy jako całości i poziomu rozwoju indywidualnego uczniów, prowadzące w rezultacie do podejmowania odpowiednio przemyślanych działań korygujących i terapeutycznych;
6. doprowadzenie do stanu niskiego dystansu między klasą a wychowawcą; wychowawca zostaje zaakceptowany i spostrzegany jako jeden z jego członków w roli przywódcy.
Zadania te wychowawca realizuje poprzez poniższe czynności:
1. sporządzenie rocznego planu pracy wychowawczej;
2. podział klasy na zespoły roboczo – wychowawcze;
3. organizowanie współdziałania z samorządem klasowym;
4. organizowanie narad klasowych;
5. opracowanie regulaminu klasowego;
6. organizowanie form współpracy z rodzicami, w tym wywiadówek;
7. organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych;
8. ocenianie zachowania się uczniów (wdrażanie do samooceny);
9. pełnienie funkcji opiekuńczych (dbanie o stan zdrowia, wyrównanie startu życiowego, przeciwdziałanie zjawiskom społecznie szkodliwym, wpływającymi ujemnie na osobowość wychowanka);
10. prowadzenie dokumentacji klasy;
11. sporządzanie rocznego sprawozdania z osiągnięć dydaktyczno – wychowawczych klasy i ustalenie wniosków do dalszej pracy.
Pomaganie dzieciom w zrozumieniu i zaakceptowaniu konieczności istnienia pewnych reguł oraz pobudzanie w wychowankach rozwoju samokontroli i samodyscypliny, a zarazem tworzenie wewnętrznego ładu w życiu grupy klasowej, stawia przed nauczycielem wychowawcą wysokie wymagania. Przede wszystkim jednak musimy traktować dziecko jako osobę, której pomagamy w rozwoju, a nie jako „problem wymagający korekty”.
autor - Beata Zaniewska | 
