Umiejętności terapeutyczne nauczyciela.
Każda osoba pracująca z innymi ludźmi, czy to dziećmi, czy to dorosłymi zobowiązana jest do zachowania właściwych relacji z nimi. Każdy człowiek mniej lub bardziej wnikliwie obserwuje zachowania drugiego człowieka i wyciąga mniej lub bardziej trafne wnioski. Dobrze jest, jeżeli te wnioski są pozytywne, kiedy dostrzegane są cechy dodatnie. Relacje międzyludzkie, a szczególnie między nauczycielem a osobą korzystającą z jego usług mają ogromny wpływ na rezultat pracy, a także na dalszą samoocenę tej osoby. Indywidualne kontakty z osobą podlegającą terapii opiera się nie tylko na przekazie słownym ale też mowie ciała, gestach i postawie nauczyciela. Powinien on z dużym zastanowieniem i ostrożnie ustalać obowiązujące normy etyczne i podejmować kroki, które sprawią, że będzie on środowiskiem zaspokajającym potrzeby indywidualne podlegającego ucznia.
W literaturze spotyka się wiele określeń na proces oddziaływań terapeutycznych. Niektóre definicje zwracają uwagę tylko na sam proces odbywający się między nauczycielem a uczniem. Jones na przykład uważa, że doradzanie to proces wspierania, gdzie celem jest pomoc jednostce w zrozumieniu własnego życia i osiągnięciu większej dojrzałości przez uczenie przyjmowania odpowiedzialności i podejmowania samodzielnych decyzji. Williams uważał, że poradnictwo to proces dzielenia się nie tylko zachowaniami, ale i doświadczeniem, tworzenie relacji cechującej się ogromnym zaufaniem i bliskością, że mury obronne, którymi się otaczamy, zostaną rozebrane cegła po cegle. Jeszcze inni autorzy uważają, że doradzanie klientowi to rozwiązywanie tylko problemów. Narodowe stowarzyszenie na rzecz Zdrowia Psychicznego definiuje poradnictwo jako „relację między dwiema osobami, z których jednej potrzebna jest okazja do mówienia o swoich problemach, druga zaś jest na tyle wrażliwa i dojrzała, by zrozumieć cudze wątpliwości i konflikty, oraz dysponuje wiedzą i umiejętnościami, dzięki którym potrafi ułatwić proces szukania rozwiązań lub przystosowywania się do trudności.” Oprócz powyższych cech dobrego oddziaływania jest niewątpliwie, dobrowolnie zawarta umowa, w której wyraźnie określa się granice relacji oraz zobowiązuje do zachowania tajemnicy. Nauczyciel powinien do dziecka (ucznia) odnosić się z szacunkiem, szanować jego wartości i kulturę, w której żyje. Musi on być uczciwy, bezstronny, świadomy własnych uprzedzeń, wewnętrznych konfliktów i stereotypów myśleniu, musi również być kompetentny i dobrze wyszkolony. Nauczyciel musi dla swojego wychowanka być dobrym słuchaczem. Musi wszystkie problemy odsunąć od siebie, nie myśleć o problemach, następnych zadaniach czy czynnościach. Nie może pozwolić sobie na to aby usłyszeć to, co sam chce usłyszeć, ale to co wychowanek rzeczywiście mówi. Jeżeli chcemy, żeby ktoś do nas mówił, żeby powierzył nam swoje problemy, musimy więcej słuchać niż odpowiadać. W kontakcie z uczniem nauczyciel musi usunąć wszystkie czynniki powodujące zakłócenia w komunikacji z nim. Mogą to być hałasy z zewnątrz a także zapanować nad własnym wnętrzem: myśli, choroba, zmęczenie, niechęć do poszerzania niektórych tematów. Bez poświęcania uczniowi całej uwagi nie będzie zrozumienia a więc nie będzie komunikacji – oświadczył Rogers. Badacze piszą, iż dobre słuchanie polega na usłyszeniu słów, rozumieniu metafor, zwracaniu uwagi na siłę i ton głosu mówiącego, wyraz jego twarzy, ruchy ciała i kontakt wzrokowy. Wychowawca, który uważnie będzie słuchał, łatwiej nawiąże kontakt z osobą, która przyszła po pomoc. Ważną rolę spełnia tutaj pamięć wychowawcy, to, że nie myli wychowanka z innymi osobami, to, że pamięta problemy z poprzedniego spotkania czy rozmowy. Ważną również sprawą w pozytywnym oddziaływaniu jest wgląd wychowawcy w ukryte emocje ucznia, którymi nie zawsze potrafi on podzielić się nimi z osobą starszą. Badacze stwierdzili, że komunikacja werbalna w porozumieniu się stron stanowi tylko 7% tego komunikatu, 38% to modulacja i ton głosu, komunikacja niewerbalna stanowi aż 55% tego komunikatu. Ważną wskazówką dla nauczyciela może być rozbieżność między słowami a komunikatem niewerbalnym.
Wiele informacji wychowawca wyczytać może z postawy ciała. Zauważamy bardzo szybko zmiany postawy ciała. Jeśli młody człowiek zmienia swą postawę ciała nagle, może to być sygnałem o zmianie jego uczuć wobec poszerzanego problemu bądź rozmówcy. Wyraz twarzy i gesty to również skarbnica informacji. Najwięcej uczuć odzwierciedlają nasze oczy. Kiedy ludzie mówią, przez jedną trzecią czasu patrzą rozmówcy w oczy, kiedy słuchają, to dwa razy dłużej. Krótkie przerwy i chwile milczenia są też sposobem porozumiewania się. Cisza pomaga mówić, sprzyjać myśleniu i rozumieniu.
Szokujące zwłaszcza dla nauczycieli są badania Jakobsa, który odkrył, że nauczyciele dają uczniom na odpowiedź tylko 0,7 sekundy i dlatego na lekcjach odpowiadają tylko najszybsi uczniowie. Kiedy nauczyciel poczeka kilka sekund dłużej, aktywność w jego klasie wzrośnie. Podobnie rzecz się ma podczas terapii. Również duży wpływ na powodzenia w terapii ma zachowanie spokoju. nauczyciel musi panować nad swoimi emocjami, żeby pokazać wychowankowi, że jest to możliwe. Trudno zwalczyć złą opinię o tym, że kto milczy i słucha, ten jest bierny. Jest zupełnie inaczej. Umiejętność słuchania wymaga silnej koncentracji i dyscypliny.
Ważną umiejętnością w pracy nauczyciela jest umiejętność właściwego reagowania. Musi on dać uczniowi do zrozumienia, że wysłuchał i zrozumiał wszystko to o czym on mówił. Jeżeli nazwiemy uczucie niewłaściwym słowem, druga strona komunikacji może sprostować nieporozumienie. Uczucia nazywamy po to, żeby lepiej zrozumieć ucznia i zachęcić go do dalszych zwierzeń.
Empatia to również ważny element komunikacji na drodze nauczyciel - terapeuta – uczeń. Bez niej nie zachęcimy drugiej strony do szczerej rozmowy. Empatyczna reakcja wymaga pokazania, że się wychowanka i słuchało i starało się go zrozumieć.
Żebyśmy mogli uzyskać od drugiej strony jak najwięcej informacji musimy umieć zadawać pytania. Jeśli zadamy pytanie zamknięte, możemy uzyskać tylko potwierdzenie lub zaprzeczenie, bądź krótką informację. Jeśli chcemy uzyskać więcej informacji pytanie powinno być otwarte. W zadawaniu pytań należy także zachować umiar, aby uczeń nie poczuł się jak na przesłuchaniu w prokuraturze. Nie poczuje się on jak osoba rozumiana.
Podczas terapii nauczyciel musi pamiętać o unikaniu osądzania ucznia i nie czynieniu uwag zabarwionych emocjonalnie. Musi też trzymać się określonego tematu. Nie może rozwiązywać wszystkich jego problemów od razu. W każdej rozmowie musi być dokonane podsumowanie rozmowy, uporządkowanie. Nie może ono stwarzać wrażenia u ucznia, że wszystko jest załatwione.
Terapeuta musi potrafić przekazywać informacje oraz umieć odróżnić informację od udzielania rad czy moralizowania. Podczas terapii należy korzystać z następujących wskazówek:
· Nie żałuj czasu na rozmowę
· Odłóż na bok inne zmartwienia i troski
· Zachowaj spokój
· Siedź wygodnie, zwracaj uwagę na postawę ciała
· Kontroluj siłę i ton własnego głosu
· Zwracaj uwagę na niewerbalny przekaz swojego ciała
· Od czasu do czasu nawiązuj z rozmówcą kontakt wzrokowy
· Pozwól na przerwy i krótkie chwile milczenia
· Wsłuchuj się we własne uczucia
· Słuchaj siebie
· Wyraźnie powiedz, co jest celem rozmowy
· Pamiętaj imiona i inne szczegóły
· Okazuj pełne empatii zrozumienie
· Pomagaj uczniom zrozumieć uczucia, ale nie poganiaj rozmówców
· Zadawaj pytania otwarte(chyba że potrzebujesz konkretnych informacji)
· Używaj prostego języka, zrozumiałego dla ucznia
· Niech twoje komentarze będą krótkie i rzeczowe
· Na konfrontację pozwalaj sobie tylko wówczas, gdy masz z uczniem dobry kontakt
· Zachęcaj uczniów do szukania własnych rozwiązań
· Wykorzystuj drobne gesty, które zachęcają do mówienia
· Odzwierciedlaj uczucia
· Parafrazuj
· Podsumowuj
· Słuchaj
Nauczyciel powinien umieć korzystać z umiejętności terapeutycznych. Warunkiem powodzenia procesu wychowawczego jest nawiązanie relacji opartej na zaufaniu. Między nauczycielem a wychowankiem muszą też być wyznaczone pewne granice, stanowiące o poczuciu bezpieczeństwa dla obydwu stron. Musi też być twardo określona władza i autorytet wychowawcy. Granice osobiste, takie jak kontaktowanie się z uczniem tylko podczas kontaktów, mówienie o sobie również nie zawsze służy poprawnej współpracy z uczniem. Można coś powiedzieć, źle w kontekście problemu poruszanego na terapii.
Zupełnie złym doradcą dla nauczyciela jest stres i emocjonalne wypalenie. Każdy nauczyciel terapeuta musi sam zadbać o swoje zdrowie psychiczne, fizyczne, znaleźć czas na odpoczynek a także zaspokoić potrzebę miłości i przyjaźni. Nie ulega również wątpliwości sprawa kompetencji wychowawcy. Wychowawca powinien wiedzieć, gdzie kończą się jego obowiązki a zaczynają psychologa czy lekarza.
Przy szukaniu pomocy ludzie zachowują się różnie. Chcą ją otrzymać, ale wykazują opór przed zmianą, ponieważ boją się bólu, zmian czy zbyt dużego nakładu wysiłku z ich strony. Opór występować może pod różną postacią:
· Milczenie
· Wrogość
· Nadmierna uległość
· Zapewnienie, że żadna pomoc nie jest potrzebna (szczególnie w przypadku zaburzeń odżywiania, nadużywania alkoholu lub narkotyków czy skłonności do zachowań autodestrukcyjnych)
· Gadatliwość lub prowadzenie błahych rozmów
· Napady złego humoru
Nie należy mieć wychowankowi za złe, że stawia opór, ale starać się go pokonać, zrozumieć dlaczego ten opór występuje. Dlatego wychowawca powinien być osobą naprawdę wszechstronnie rozwiniętą, wyrozumiałą, kompetentną i wierzącą w słuszność swoich poczynań dla dobra młodego człowieka.
Literatura:
King G. (2003). Umiejętności terapeutyczne nauczyciela. Gdańsk, GWP.
McKay M., Dawis M., Fanning R. (2003). Sztuka skutecznego porozumiewania się. Gdańsk, GWP.
Fengler J. (2001). Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej. Gdańsk, GWP.
Opracowała: mgr Barbara Siuda
nauczycielka Zespołu Szkolno – Przedszkolnego
w Ślesinie 
