Opracowanie to ma na celu przedstawienie prawidłowego przebiegu rozwoju mowy oraz udzielenie wskazówek jak pomóc dziecku w zdobyciu tej istotnej umiejętności . Wiedza rodziców dotycząca rozwoju mowy dziecka, prowadzenie przez nich działań profilaktycznych, zwracanie się w porę do poradni logopedycznej pozwoli wyeliminować ewentualne trudności , które jeśli nie są usunięte w porę, utrwalają się i z czasem stają się wadami wymowy.
Mowa wpływa na całokształt rozwoju dziecka: jest głównym środkiem porozumiewania się, umożliwia wyrażanie własnych odczuć i emocji, ułatwia zdobywanie informacji. Prawidłowy przebieg rozwoju mowy stanowi podstawę kształtowania się osobowości dziecka. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja ją sobie od najbliższego otoczenia, czyli najczęściej rodziców. Rodzice więc powinni świadomie stymulować rozwój mowy dziecka od pierwszych miesięcy jego życia. Zanim dziecko nauczy się mówić musi przejść wiele etapów. W rozwoju mowy, językoznawcy wyróżniają następujące okresy:
• okres melodii,
• okres wyrazu,
• okres zdania,
• okres swoistej mowy dziecięcej.
Okres melodii ( 0-1 roku życia)
Początkowo dziecko nawiązuje kontakt z matką poprzez krzyk i płacz. Dziecko trzymiesięczne wydaje już wiele dźwięków przygotowując w sposób nieświadomy struny głosowe, wargi i język do artykułowania sylab i słów. Jest to okres głużenia (gruchania). Początkowo dźwięki w głużeniu są mało wyraźne, ale już po kilku czy kilkunastu dniach można w nich wyróżnić samogłoski, potem spółgłoski, elementy wibracyjne. Kiedy mama przemawia do maleństwa, ono włącza się do rozmowy. Głużą wszystkie dzieci, także głuche od urodzenia, tyle tylko, że głużenie stopniowo u nich zanika. W 5-6 miesiącu rozpoczyna się okres gaworzenia, dziecko zaczynać naśladować to co słyszy. Wyraźne są wtedy rytmiczne ciągi sylabowe np. ba-ba-ba, pa-pa-pa. Dziecko gaworzy najchętniej, gdy jest w dobrym nastroju. Potrafi już skoncentrować uwagę na osobie do niego mówiącej, lokalizuje źródło dźwięku. W tym też okresie dziecko zaczyna żuć. W 8 miesiącu dziecko umie odróżniać już osoby znajome od obcych, radośnie zwraca się do bliskich mu osób, a odwraca się z lękiem od nieznajomych. Zauważa się wtedy zmiany w gaworzeniu. Dziecko zaczyna odkrywać różne natężenia dźwięków swoich wypowiedzi, gaworzy szeptem. W wieku dziesięciu miesięcy maluch rozumie wiele nazw z otoczenia, reaguje na proste pytania, odwraca głowę, poszukuje przedmiotu lub osoby, zatrzymuje na nim wzrok.
Pod koniec pierwszego roku nadchodzi oczekiwany przez najbliższych moment życia malucha - pojawiają się pierwsze świadome słowa (mama, baba, tata). Rozumie już także polecenia nie wolno i nie ruszaj. Roczne dziecko powinno mówić około trzech wyrazów, a swoje odczucia i pragnienia może wyrażać poprzez wyrazy dźwiękonaśladowcze. Jest zainteresowane tym, co dzieje się w otoczeniu, rozumie i wykonuje polecenia.
Sprawdź, czy Twoje dziecko:
• zwraca się w kierunku źródła dźwięku - głosu, grającej zabawki, itp.?
• słucha, gdy się do niego mówi?
• reaguje na swoje imię?
• rozumie proste słowa, np. "mama", "oko", itp.
• zwraca się w kierunku nazywanych osób, przedmiotów lub pokazuje je palcem?
• rozumie proste polecenia i zakazy - "nie wolno!", "chodź tutaj" itp.?
• powtarza sylaby (gaworzy)?
• używa dźwięków naśladujących mowę, by zwrócić na siebie uwagę?
• próbuje naśladować głosy zwierząt?
• próbuje naśladować głośność i rytm Twego głosu?
Jak pomóc dziecku na tym etapie rozwoju mowy?
1. Mów dużo i prosto, staraj się jak najwięcej rozmawiać z dzieckiem. Częste kierowanie słów do malca, nawet niemowlęcia, to jedyny sposób, by pobudzić go do mówienia.
2. Czytaj książeczki, opowiadaj o tym, co widzicie na obrazkach.
3. Naśladuj dźwięki, które wydaje dziecko.
4. W miarę możliwości wskazane jest karmienie dziecka piersią. Ssanie piersi jest gimnastyka warg, języka i żuchwy oraz sprzyja koordynacji pracy narządów artykulacyjnych z oddychaniem przez nos.
Okres wyrazu(1-2rok życia)
Po ukończeniu 1 roku życia następuje wielki postęp w rozwoju mowy.
Etap ten to okres wyrazu (1-2 rok życia). Maluch coraz sprawniej porusza się, obserwuje otoczenie, poszerza krąg doświadczeń. W tym okresie dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek oprócz nosowych: ę, ą. Ze spółgłosek wymawia: p, b, t, m, d, k, ś, ć. Pozostałe najczęściej zastępuje innymi, które są dla niego łatwiejsze w wymowie. Charakterystyczne jest wymawianie pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu. Wymawiane wyrazy są już kojarzone z konkretnymi przedmiotami lub osobą , dziecko zna swoje imię, pokazuje części ciała, spełnia proste polecenia. W języku dziecka pojawia się wiele wyrazów dźwiękonaśladowczych (np. "hau hau" na określenie psa), jak również neologizmów wywodzących się od słów wypowiadanych przez dorosłych, ale uproszczonych (np. "oć " chodź). Często dziecko skraca dłuższe wyrazy opuszczając część sylab (np. "cinka"dziewczynka). Maluch więcej rozumie niż potrafi wypowiedzieć, co często budzi jego irytację. Zasób słów w tym wieku jest już całkiem spory, jednak istnieją duże różnice indywidualne. Pojawiają się formy dwuwyrazowe, które są przygotowaniem do formułowania pełnych zdań.
Sprawdź, czy Twoje dziecko:
• rozumie proste polecenia i pytania, np.: "gdzie jest twoja lala ", "chodź", "podaj piłkę"?
• umie pokazywać części ciała?
• naśladuje głosy zwierząt?
• kołysze się w rytm muzyki?
• lubi zabawy-rymowanki, np. "idzie rak...", "koci-koci"
• wypowiada kilka do kilkudziesięciu słów?
• próbuje składać po dwa słowa, np.: "chodź pa-pa", "am daj"?
Jak pomóc dziecku na tym etapie rozwoju mowy?
1. Mów powoli i wyraźnie krótkimi zdaniami
2. Czytaj krótkie wierszyki, ich rytm i rym wyrabiają słuch oraz pamięć
3. Oglądaj z dzieckiem książeczki z wyraźnymi ilustracjami, pokazuj na nich zwierzęta, przedmioty i ludzi. Zadawaj dziecku pytania (np. gdzie jest kotek?)
Okres zdania(2-3 rok życia)
Po ukończeniu 2 roku życia maluszek często gwałtownie rozwija swoje słownictwo, w jego mowie pojawia się wiele nowych głosek i zaczyna tworzyć pierwsze zdania, stąd nazwa kolejnego etapu rozwoju mowy okres zdania (2-3 rok życia). Mowa ulega dalszemu rozwojowi i doskonaleniu. Dziecko zaczyna rozumieć mowę rodziców. Buduje pierwsze dwuwyrazowe zdana wyłącznie twierdzące, w dalszej kolejności pojawią się zdania pytające i rozkazujące. Z części mowy używane są najczęściej rzeczowniki i czasowniki. Później używają przymiotników i spójników. Mowa dzieci między 2 a 3 rokiem życia jest zrozumiała dla osób nie tylko z najbliższego otoczenia. Mowa dziecka ciągle się doskonali i staje się coraz bardziej zrozumiała dla otoczenia. W okresie zdania dziecko powinno wypowiadać już następujące głoski:
• wargowe: p, b, m, pi, bi, mi;
• wargowo-zębowe: f, w, fi, wi;
• środkowojęzykowe: ś, ź, ć, di, ń, j;
• tylnojęzykowe: k, g, ch;
• przednio-językowo-zębowe: t, d, n;
• przednio-językowo-dziąsłowe: l.
• wymawia samogłoski : ą, ę
Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, gdyż dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka.
Sprawdź, czy Twoje dziecko:
• rozumie złożone polecenia, np. "weź lalę i włóż do szuflady"?
• potrafi nazwać prawie wszystko w swoim otoczeniu?
• często zadaje proste pytania?
• jego mowa około 2 roku życia jest w 25-50% zrozumiała dla otoczenia?
• jego mowa około 3 roku życia jest w 50-80 % zrozumiała dla otoczenia?
Jak pomóc dziecku na tym etapie rozwoju mowy?
1. Mów normalnie, nie upraszczaj słów zwracając się do dziecka - jesteś wzorem do naśladowania
2. Słuchaj uważnie wypowiedzi dziecka - zachęca je to do rozmowy
3. Cierpliwie odpowiadaj na pytania, nawet jeśli dziecko zadaje ich wiele
4. Zachęcaj do opowiadania
5. Czytaj wierszyki i nakłaniaj do powtarzania prostych rymów
Kiedy należy udać się z dzieckiem do logopedy?
1. Podczas artykulacji głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, t, d, n dziecko wsuwa język między zęby. Jest to wada, z której niestety się nie wyrasta. Im dłużej zwlekamy, tym bardziej wada się utrwala.
2. Dziecko nawykowo mówi przez nos.
3. Istnieją zmiany anatomiczne w budowie narządów mowy dziecka.
4. Nie mamy pewności czy dziecko dobrze słyszy.
5. Dziecko zniekształca, zastępuje głoski innymi nie znanymi w języku polskim, np. policzkowo wymawia głoskę r.
6. Jeżeli nasila się problem rozwojowej niepłynności mówienia ( powtarzanie sylab,zacinanie)
Należy więc pamiętać o dużej wadze problemu jakim jest wczesne wspomaganie rozwoju mowy dziecka.
Rozwój każdej funkcji, w tym także mowy, trwa od poczęcia. W okresie prenatalnym kształtuje się miedzy innymi odruchowa reakcja ssania, połykania, wysuwania warg, szukania pokarmu. Również doskonali się zmysł słuchu. Okres ciąży to również czas, kiedy dziecko poznaje cechy prozodyczne języka swojego otoczenia np. barwę głosu najbliższych. Po urodzeniu niemowlę wyposażone w prawidłowo ukształtowany aparat mowy i jego odruchy nadal ćwiczy mięśnie twarzy, języka, warg, podniebienia miękkiego poprzez ssanie, kąsanie, żucie do prawidłowego mówienia. Jeśli w tym czasie nie zadziałają czynniki destrukcyjne, możemy prognozować, że proces rozwoju mowy będzie przebiegał prawidłowo. Istnieje jednak wiele czynników mogących negatywnie wpłynąć na kształtowanie się mowy. Mogą one działać w okresie prenatalnym, perinatalnym i postnatalnym. Wczesne rozpoznanie następstw działania tych czynników, stwarza możliwość wczesnej interwencji, której celem jest zapobieganie zaburzeniom mowy.
Szczególną troską winny być otoczone dzieci z obciążonym wywiadem prenatalnym, okołoporodowym i wczesnego dzieciństwa: dzieci urodzone w zamartwicy, z mała liczbą punktów Apgar, z niską wagą urodzeniową ( > 2500 g ), wcześniaki, dzieci, których matki w okresie ciąży leczyły się na nadciśnienie tętnicze, niedokrwistość, krwawiły zwłaszcza w I trymestrze ciąży, zażywały leki, poddane były leczeniu kardiologicznemu bądź endokrynologicznemu, spożywały alkohol, paliły.
U dzieci tych podczas badania w pierwszych dniach życia . lekarz powinien zwrócić uwagę na najistotniejsze czynniki warunkujące prawidłowy rozwój mowy. Powinien przede wszystkim skontrolować budowę aparatu artykulacyjnego, poziom rozwoju zmysłów w tym w szczególności słuchu oraz sprawdzić odruchy z obszaru twarzy: otwieranie ust, ssanie, odruchy wargowe, żuchwowe, połykania, zwracania, wysuwania języka, reakcje słuchowe. Ważne jest, by pediatra w przypadku braku odruchu ssania lub połykania, udzielił matce wskazówek, jak należy je pobudzać. Poprzez ssanie dziecko ćwiczy język, mięśnie warg i policzków, więc należy uświadamiać rodzicom, że funkcja pokarmowa jest podstawą do rozwoju funkcji artykulacyjnych. Niezwykle ważnym czynnikiem z pewnością jest karmienie naturalne.. Biorą w nim udział wszystkie mięśnie warg, języka, podniebienia miękkiego, żuchwy, stanowiąc doskonały trening dla przyszłych ruchów artykulacyjnych. Mechanizm ich pracy przy karmieniu sztucznym jest zupełnie inny: mięsień zwierający wargi jest najczęściej zwolniony z napięcia mięśniowego, język nie wykonuje ruchów pionowych, często poza karmieniem znajduje się pomiędzy wałkami dziąsłowymi. Karmiąc więc dziecko pokarmem z butelki powinniśmy zadbać o to, by jak najbardziej przypominało karmienie naturalne. Karmienie piersią z punktu widzenia logopedy w naturalny sposób wzmacnia mięsień okrężny ust, pionizuje język, przygotowuje żuchwę do wykonywania ruchów żujących niezbędnych przy spożywaniu pokarmu oraz pomaga w nabywaniu nawyku prawidłowego oddychania.. Maluszek od urodzenia powinien oddychać noskiem, z wyjątkiem oczywiście sytuacji, kiedy jest on niedrożny. Oddychanie buzią po katarze powoli może przekształcić się w nawykowe. Jego Sutkiem oddychania buzią z reguły jest osłabienie napięcia mięśniowego żuchwy i warg a w konsekwencji późne pojawianie się głosek wargowych, a także (w przyszłości) nieprawidłowe wyrastanie zębów stałych, przerost migdałków podniebiennych, nosowa wymowa. Prawidłowo realizowane żucie i oddychanie pozostają w bezpośrednim związku z artykulacją. Zadaniem pediatry jest uświadamianie rodziców, że karmienie naturalne usprawnia aparat artykulacyjny i stymuluje rozwój mowy dziecka. Stwierdzenie podczas badania nieprawidłowości nakazuje niejako objęcie badanego dziecka opieką logopedyczną już od pierwszych dni życia, a nie dopiero wtedy, gdy dziecko ma 2– 3 lata. Straconego czasu nie da się cofnąć, a szkód wyrządzonych przez zaniedbanie naprawić.
Główne zadania w zakresie wczesnej interwencji nauka prawidłowego ssania, przełykania, układania języka
wypracowanie oddychania właściwym torem, zapobieganie i/lub korekcja wad zgryzu poprzez skierowanie do specjalisty - ortodonty trening psychologiczny - wzbudzenie odpowiedniej motywacji do mówienia wczesna stymulacja mowy ( od urodzenia ) poprzez kształtowanie wrażliwości na słowo mówione ćwiczenia mięśni artykulacyjnych ( języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy, policzków) uświadomienie niekorzystnego wpływu smoczka – gryzaczka na rozwój funkcji pokarmowych, a co za tym idzie na rozwój mowy (przedłużający się odruch ssania, który często przenosi się na palec bądź zabawki jest przyczyną dysfunkcji połykowej, pośrednią przyczyną wad zgryzu i zaburzeń artykulacyjnych )
Rzadko jednak można zobaczyć niemowlę u logopedy. Szkoda, bo choć powszechnie znane jest powiedzenie „ profilaktyka lepsza od leczenia”, to niewielu bierze je sobie do serca.
Wobec wielu wymienionych tu czynników, kiedy logopeda powinien wcześnie ingerować w rozwój mowy dziecka, ważna jest rola pediatry jako osoby, do której zwracają się rodzice. Lekarz powinien być tym, który nie tylko skieruje, ale również zachęci rodzica do współpracy z logopedą. Z pewnością istotny tu będzie sam autorytet lekarza pediatry, bowiem wielu jest takich rodziców, którzy skorzystają z porady lekarskiej i profilaktycznie skontaktują się z logopedą. Współpraca pediatrów może okazać się najważniejszym ogniwem łączącym logopedów i z najmłodszymi pacjentami, do których tak trudno niekiedy dotrzeć samym logopedom.
Anna Wawrynek
