Artykuł pt. "Mózgowe mechanizmy mowy" jest związany z problematyką logopedyczną. Odpowiadam w nim na pytania, w której części mózgu znajdują się tzw. "obszary mowy" oraz podaję wiadomości dotyczące afazji, czyli zaniku umiejętności mowy. Artykuł został opracowany na podstawie fachowej literatury.
MÓZGOWE MECHANIZMY MOWY
Kliniczny podział mózgowia wyróżnia mózg i pień mózgowy. Mózg tworzą dwie półkule, których części składowe to kora, istota biała oraz jądra podstawy, czyli skupiska istoty szarej, dające się zaobserwować wśród włókien nerwowych (istoty białej) łączących poszczególne obszary kory z innymi ośrodkami. Istotę szarą tworzą ciała komórek nerwowych, co oznacza, że właśnie tutaj odbywa się przetwarzanie danych docierających do mózgu. Półkule mózgowe stanowią około 85% masy całego mózgowia.
Kora mózgowa człowieka wykazuje znaczne zróżnicowanie. Składa się z sześciu warstw, które różnią się grubością i rodzajem występujących w nim komórek. Ze względu na spełniane funkcje wyróżniamy obecnie trzy zasadnicze grupy pól korowych: pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe.
Komunikowanie się oznacza wymianę informacji między nadawcą a odbiorcą. Wyróżnia się dwa rodzaje komunikacji: językową i niejęzykową.
W procesie komunikacji można wyróżnić: sytuację, bodźce środowiskowe, mózgowe mechanizmy przetwarzania informacji, wypowiedzi. Komunikacja jest możliwa, gdy nadawca i odbiorca mają sprawne narządy zmysłów, prawidłowo funkcjonujący mózg, znają ten sam język oraz normy obowiązujące w danym kręgu kulturowym. Bodźce działające na człowieka w procesie komunikacji można podzielić na językowe i niejęzykowe. Bodźce językowe obejmują: tekst sygnalizowany, słowny, graficzny. W obrębie bodźców niejęzykowych wyodrębniono bodźce: termiczne, chemiczne, mechaniczne, akustyczne i optyczne. Różnorodne bodźce docierają do organizmu przez eksteroreceptory, prioprioreceptory oraz interoreceptory. Komórki receptorowe reagują na specyficzne dla danej komórki bodźce. Są one przekazywane do analizatora monomodalnej jednostki integracyjnej pierwszego stopnia: wzrokowej, słuchowej, kinestetycznej. Aksony tych jednostek przewodzą impulsy, jeżeli przekroczony zostanie próg pobudzania. Bodźce z monomodalnych jednostek integracyjnych są przekazywane na wyższy poziom do polimodalnej jednostki integracyjnej danej półkuli mózgu.
W tworzeniu śladu pamięciowego duży udział mają mediatory chemiczne, których aktywność jest związana z siłą i rodzajem napięcia emocjonalnego. Wywołanie engramu z pamięci polega na pobudzaniu neuronów polimodalnej jednostki integracyjnej jednej lub obu półkul mózgu przez układ pamięci dynamicznej. Jest to fizyczne podłoże wyobrażenia sytuacji, warunkujące wystąpienie wypowiedzi. W zależności od specjalizacji lateralizacyjnej danej półkuli (u osób praworęcznych półkula prawa jest bardziej ,,niejęzykowa”, lewa półkula zaś jest bardziej ,,językowa”), a także potrzeb, które wyzwoliły proces komunikacji, występuje zamiana bodźców jednych modalności na bodźce innych modalności oraz realizacja wyobrażenia danej sytuacji (językowa lub niejęzykowa).
Wytworem procesu komunikacji są różnorodne komunikaty. Niejęzykowe znaki to różnego rodzaju dźwięki (np. westchnienie), formy obrazowe, sygnalizacyjne oraz sygnały świetlne. Znaki językowe tworzą różnego rodzaju teksty. W procesie mówienia powstaje tekst słowny.
Współczesna neuronauka podkreśla konieczność współpracy obu półkul mózgu w procesie komunikacji. Współpraca ta jest możliwa głównie dzięki systemowi limbicznemu, który stanowi jedną z najprostszych części naszego mózgu i działa jak filtr emocjonalny. Przechowywanie i wybór symboli z banku pamięci jest punktem wyjściowym w tworzeniu językowych lub niejęzykowych komunikatów.
Informacja musi być sformułowana zgodnie z regułami językowymi. Najważniejsze są tutaj połączenia skroniowo- ciemieniowo- potyliczne oraz okolica przedczołowa. Okolica przedczołowa zajmuje się linearną organizacją wiadomości lingwistycznych, tylna zaś część obszaru mowy odpowiada za dobór jednostek słownych. Następnie zostaje zaprogramowana odpowiednia kolejność słów- jest to funkcja obszaru Broca. Koordynacja ruchów artykulacyjnych jest wynikiem połączeń ponadpiramidalnych. Płat ciemieniowy zapewnia czuciową kontrolę przepływu informacji. Dodatkową kontrolę przepływu informacji zapewniają płaty czołowe, których złożona neurofizjologiczna natura zapewnia zarówno intelektualne, jak i emocjonalne regulowanie zachowania. Umożliwia to przypodstawna część okolicy czołowej, która stanowi część systemu limbicznego; łączy ona funkcję filtra emocjonalnego z kontrolą przepływu informacji.
Obserwuje się indywidualne różnice w organizacji funkcji językowych w mózgu. Różnice te mają charakter nie tylko strukturalny, tzn. dotyczą wielkości poszczególnych okolic mózgu, odpowiadających za składowe procesu komunikacji. Są również różnice funkcjonalne, co wynika z różnego udziału wiedzy i doświadczenia poszczególnych osób oraz różnorodnego zaangażowania obu półkul mózgu. Może więc się zdarzyć, że podobne uszkodzenie mózgu wyzwala różnorodne objawy zaburzeń u dwu różnych osób.
Od czasu spostrzeżeń Broca i Wernickiego używa się terminu ,,obszar mowy” do określenia tych części kory mózgowej, których uszkodzenie prowadzi do zaburzeń w językowym, słownym porozumiewaniu się nazywanych afazją.
Istnieje wiele klasyfikacji afazji. Według mnie najbardziej przejrzyste są klasyfikacje, u podstaw których leży funkcjonalne podejście do badania afazji. Wśród nich na uwagę zasługuje podział A. R. Łurii (1976r). Wyodrębnia on następujące typy afazji:
o Ruchową kinestetyczną wywołaną uszkodzeniem zawoju zarodkowego lewej półkuli mózgu.
o Ruchową kinetyczną wywołaną uszkodzeniem okolicy Broca.
o Dynamiczną, gdy uszkodzenie obejmuje lewą okolicę czołową (ku przodowi) od okolicy Broca.
o Akustyczno- gnostyczną, związaną z uszkodzeniem okolic Wernickiego.
o Akustyczno- amnestyczną, gdy uszkodzeniu ulega lewy płat skroniowy, w pobliżu okolicy Wernickiego.
o Semantyczną, gdy uszkodzenie obejmuje okolicę pogranicza płata skroniowo- ciemieniowo- potylicznego.
Współcześnie wiadomo, że rola mózgu i poszczególnych jego części w kierowaniu czynnością językowego porozumiewania się jest duża, lecz nie wszystkie części mózgu są niezbędne, aby człowiek mógł mówić i rozumieć wypowiedzi innych. Dlatego też w wielu wypadkach uszkodzenie mózgu w ogóle nie wpływa na mowę, chory nie ma żadnych trudności w porozumiewaniu się z otoczeniem (występują u niego inne pozawerbalne trudności).
LITERATURA WYKORZYSTANA
1. Maria Pąchalska ,, Afazjologia ‘’ Wydawnictwo PWN Warszawa, Kraków 1999 r.
2. Bożydar L. J. Karczmarek ,, Mózg, język, zachowanie’’ Uniwersytet Marii Curie- Skłodowskiej Lublin 1995 r.
Opracowała:
mgr Beata Rembeza
nauczycielka nauczania zintegrowanego oraz logopeda |
