Problem etyki nauczycielskiej pojawia sie okazjonalnie, zazwyczaj gdy wybuchnie jakiś skandal. Niniejsze opracowanie jest zebraniem i przypomnieniem podstawowych zasad etyki zawodu, jakie ukazały się w ostatnich latach.
Etyka w zawodzie nauczyciela
Etyka – system wartości i norm postępowania, obowiązujący w danej zbiorowości; w filozofii to nauka o moralności zajmująca się wyjaśnieniem i ustaleniem takich kategorii jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, oraz zasadami i normami moralnego postępowania. Standardy etyczne decydują o ludzkich zachowaniach, wyznaczają kryteria określające co robić i jak postępować w stosunkach międzyludzkich, a w szczególności gdy podejmowane decyzje mają wpływ na dużą grupę ludzi
Deontologia – ( dział etyki ), etyka zawodu, zbiór norm moralnych określających postępowanie przedstawicieli danego zawodu. Etyka zawodowa przybiera często formę kodeksu etycznego danego zawodu opisującego akceptowany społecznie ideał
Problemy etyki zawodowej nauczycieli są w praktyce trudne do sformułowania, a zwłaszcza do zrealizowania. W dobie współczesnej nauczyciel reprezentuje jednocześnie siebie i swoją osobowość, oraz instytucję oświaty. W praktyce nie zawsze istnieje synchronizacja tych obu ról, prywatnej i publicznej. Etyka zawodu nauczyciela powinna być oparta na znanych wartościach uniwersalnych, oraz wartościach szczególnie eksponowanych w działalności edukacyjnej. Etyka zawodu nauczyciela dotyczy postawy nauczyciela, jego kultury, osobistej odpowiedzialności, wrażliwości, uczciwości, wiedzy i kompetencji .Problematyka moralna nabiera szczególnego znaczenia w zawodach, które wywierają wpływ na losy poszczególnych ludzi. Niektóre zawody posiadają zbiór etycznych zasad; np. Kodeks etyki lekarskiej, Zbiór zasad etyki adwokackiej, Karta etyczna mediów.
W 1995 roku Polskie Towarzystwo Nauczycieli opracowało Kodeks etyki nauczycielskiej, który, nie został upowszechniony w szkołach. Być może nie został zaakceptowany bo oparty jest na światopoglądzie katolickim. Zdaniem Jana Kropiwnickiego kodeks etyczny nie powinien być odzwierciedleniem polityki czy wiary. Powinna go cechować uniwersalność i ponadczasowość. W związku z reformą edukacji i awansem zawodowym nauczycieli dostrzeżono obecnie potrzebę uwzględnienia problemów etycznych i odbudowania autorytetu nauczyciela.
Zawód nauczyciela stawia wysokie wymagania. Nauczyciel znajduje się pod ustawiczną kontrolą, każde jego potknięcie jest natychmiast dostrzegane i komentowane. Musi , więc być szczególnie ostrożny zwłaszcza że sędziami są uczniowie których wychowuje. Łatwo można stracić ich szacunek i zaufanie, a bardzo trudno go odzyskać. Właściwe wypełnianie roli zawodowej nauczyciela warunkują następujące czynniki;
- autorytet
- osobowość
- etyka zawodowa
Rezultat pracy wychowawczej zależy od autorytetu nauczyciela. Autorytet nie może być narzucony, czy sztucznie wykreowany, ale powinien być uznany i zaakceptowany przez młodzież. Autorytet wynika z takich cech osobowości nauczyciela które przyczyniają się do jego powszechnego uznania, szacunku i sukcesów w pracy dydaktyczno – wychowawczej. Wyróżnia się u nauczycieli autorytet moralny i intelektualny. Autorytet intelektualny dotyczy wiedzy i specjalności zawodowej. Autorytet moralny odnosi się do norm i zasad postępowania wobec uczniów.
Niektórzy dzielą autorytet na wyzwalający i ujarzmiający. Wyzwalający polega na łatwym wyzwalaniu energii twórczej, mobilizacji do działania, wytrwałości w dążeniu do celu, realizacji zainteresowań, zapału. Autorytet ujarzmiający wyzwala w uczniach poczucie przymusu, bunt, łatwą rezygnację zamierzonych celów, niechęć do działania, strach i obawę przed nauczycielem. Wyróżniamy również autorytet wewnętrzny i zewnętrzny. Wewnętrzny gdy uczniowie dobrowolnie podporządkowują się nauczycielowi i wysoko cenią jego właściwości osobowe. W zachowaniu uczniów można zauważyć uznanie, życzliwość, podziw, chęć współdziałania. W przypadku autorytetu zewnętrznego, uczniowie podporządkowują się nauczycielowi, nie z wewnętrznego przekonania, ale ze strachu, obowiązku, polecenia.
Cech osobowościowe nauczyciela które przyczyniają się do jego powszechnego uznania, szacunku i sukcesów w pracy i budują jego autorytet to;
- zgodność własnego postępowania z głoszonymi ideami
- sprawiedliwość
- rzetelna wiedza, dobre przygotowanie do lekcji
- życzliwość, zrównoważenie emocjonalne
- czynniki zewnętrzne, schludny wygląd, dobra prezencja
Wychowanie już z samej istoty jest działalnością etyczną. M. Śnieżyński w książce „Nauczanie wychowujące” stwierdza; że odpowiedzialność wychowawcy przybiera podwójny wymiar. Z jednej strony nauczyciel odpowiada za ucznia w czasie procesu nauczania i wychowania, za realizację potrzeb psychicznych młodzieży, za ich wszechstronny rozwój. Z drugiej strony odpowiada przed dyrektorem, rodzicami. Odpowiada również przed samym sobą, przed swoim sumieniem.
Naczelną zasadą w postępowaniu z uczniami jest poszanowanie ich godności. Ucznia powinno traktować się podmiotowo, czyli jak odrębną jednostkę o określonej osobowości.
Jeśli więc nauczyciel obrzuca uczniów obraźliwymi epitetami to nie powinien dziwić się, że sam nie zasłuży na ich szacunek. Ironia, złośliwość, niecierpliwość, dyktatorstwo ze strony nauczyciela wywołują wśród uczniów opór i frustrację. Natomiast cierpliwość, wyrozumiałość i otwartość na problemy uczniów pomagają w osiąganiu lepszych wyników w nauce. Nauczycielowi nie wolno obrażać się na ucznia, powinien rozumieć jego potknięcia i ich przyczyny, a jako wychowawca szukać dróg zmierzających do likwidowania wad i wykształcenia zalet.
Nauczyciel powinien interesować się wszystkimi uczniami w klasie; tymi którzy wybijają się ponad poziom, oraz tymi którzy z różnych względów do tego poziomu nie dorastają. Nie wolno trudnego ucznia uważać za zawadę, lecz właśnie jemu poświęcać najwięcej uwagi.
Nauczyciel powinien doradzać nie osądzać, nie piętnować ale być stanowczym opanowanym i uprzejmym.
Postępowanie nauczyciela zawsze uwikłane jest w oceny moralne, np. sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Uczeń musi być przekonany że otrzymał sprawiedliwą ocenę. Oceniać należy nie same wyniki ale trud i dobrą wolę włożone w ich osiągnięcie.Nauczyciel musi posiadać duży zasób wiedzy, uczniowie mają prawo by uczyli ich nauczyciele dobrze przygotowani. W oczach rodziców i uczniów nauczycielowi najbardziej szkodzi niewłaściwy, lekceważący stosunek do pracy, zaniedbywanie obowiązków..
Według przeprowadzonej wśród uczniów klas IV ankiety do najczęściej wymienianych cech pozytywnych nauczyciela zaliczamy;
- otwartość, umiejętność kontaktu z młodzieżą
- poszanowanie godności, partnerstwo
- sprawiedliwość w ocenianiu, obiektywizm
- życzliwość
- tolerancja
- poczucie humoru
- wiedza i umiejętność jej przekazywania
- konsekwencja w postępowaniu
Do najbardziej negatywnych cech zaliczono;
- brak wiedzy, niekompetencje
- niesprawiedliwość i brak obiektywizmu
- brak zrozumienia i czasu dla uczniów
- konfliktowość i złośliwość
- brak konsekwencji w postępowaniu
- nietolerancja
- brak kultury osobistej
J. Pielachowski opracował 10 mądrości nauczycielskich
- Wiem że przyszłość moich wychowanków w dużym stopniu zależy ode mnie
- Nigdy nie poniżam godności ucznia. Poniżony zawsze odpłaca złem
- W konflikcie z uczniami nie gorączkuję się, jestem sędzią, a nie stroną.
- Nie lekceważę własnych poleceń, zawsze kontroluję ich wykonanie.
- Jestem cierpliwy, uczniowie mają prawo myśleć i działać wolniej ode mnie.
- Lekcja jest dla uczniów – nie dla mnie. Mój sukces powstaje tylko z sukcesów moich uczniów.
- Nie jestem nieomylny. Mądrość polega na przyznaniu się do błędu i naprawieniu go.
- Autorytet nie polega na wzbudzaniu strachu lecz na kompetencji, sprawiedliwości, konsekwencji wymagań.
- Wymagania nie wykluczają życzliwości; nie zrzędzę, nie pouczam, czyn jest lepszy od mówienia, przykład lepszy od instrukcji.
- Nie spodziewam się powierzchownej wdzięczności wychowanków. Jeśli zaszczepię im lepszą stronę mojej osobowości - będą mi wdzięczni przez całe życie.
Mówiąc o etyce zawodu nauczyciela nie można pominąć norm moralnych regulujących współpracę i współżycie w zespołach nauczycielskich. Warunkiem powodzenia w pracy wychowawczej jest utrzymanie właściwej atmosfery w gronie nauczycielskim. Ważną sprawą jest dbałość o autorytet zawodu oraz konieczność obwarowania dyskrecją posiedzeń Rady Pedagogicznej, rozmów, spraw służbowych i życia prywatnego kolegów. Należy dbać o to aby dobra sława zawodu którą podtrzymujemy na zewnątrz znajdowała pokrycie w rzeczywistości, aby wzajemny szacunek i życzliwość panowały między nauczycielami naprawdę. Konflikty szybko przenikają do młodzieży i środowiska, obniżając nie tylko prestiż danego zawodu nauczycielskiego, ale także efekty jego pracy. Każdy nauczyciel powinien mieć świadomość własnych niedociągnięć, ułomności, wad zawodowych.
Praca nauczycielska wykonywana przez dłuższy czas, może wywołać u niektórych osób specyficzne ułomności charakteru, których nasilenie bywa czadem niezauważalne, ale może utrudniać harmonijną współpracę i współżycie w szkole.
Należą do nich
- apodyktyczność i upór
- osłabienie samokrytycyzmu i uwielbienie
- pozerstwo i afektacja
- drobnostkowość
- skłonność do plotkarstwa i intryg
- nadwrażliwość
- znieczulenie czyli ograniczenie aktywności do minimum
Jeżeli wymienione problemu dotyczą większej liczby osób, wówczas na pewno utrudniają harmonijną współpracę w zespole nauczycielskim.
Podsumowując można wyróżnić kanon wartości osobowych i zasad etyki pedagogicznej.
Będą to następujące zasady;
- zasada prawdy
- zasada dobra dziecka
- zasada przykładu
- zasada więzi emocjonalnej z wychowankiem
- zasada poszanowania osobowości wychowanka
- zasada profesjonalizmu w wychowaniu, opiece i nauczaniu
Kodeks etyczny nauczyciela – przyczynek
( opracowany przez dr Jana Kropiwnickiego ) Pamięta że wychowuje przede wszystkim własnym przykładem
Pamięta że uczeń – nawet najmniejszy - jest CZŁOWIEKIEM
Postępuje zgodnie ze swoimi słowami
Nigdy nie zapomina że szkoła – a więc i on – jest dla ucznia. Gdyby nie było uczniów, byłby niepotrzebny
Uczy nie dla wiedzy, ale dla życia
Jeśli nie kocha dzieci – powinien zmienić zawód
Traktuje wszystkich uczniów równo
Ocenia sprawiedliwie, uwzględniając jednak wkład pracy ucznia
Nigdy nie poniża godności ucznia
Pamięta ze w każdej chwili spędzanej z uczniami jest wychowawcą
Nie próbuje być Siłaczką – dąży do profesjonalizmu
Uczy się od lepszych od siebie, a słabszym pomaga
Nie traktuje rodziców uczniów protekcjonalnie
Korzysta z doświadczeń innych i dzieli się własnymi
Wie, że niesprawdzona na czas klasówka jest rodzajem oszustwa
Myśli samodzielnie, umie działać wspólnie
Ma świadomość, że niezależnie od swojej specjalności zawsze jest również nauczycielem języka ojczystego
Wie, że niektóre dzieci są jak zaszyfrowane zamki, stara się do nich dobrać właściwy klucz
Ma świadomość że niektórzy uczniowie mogą go przerosnąć
Dba o swój wygląd zewnętrzny – to jeden ze środków wychowawczych
Okazuje uczniom i innym nauczycielom życzliwość
Zostawia własne problemy w domu
Pamięta że jego uśmiech pozwala uczniom traktować pobyt w szkole jako znośniejszy
Bibliografia;
- J Homplewicz „Etyka pedagogiczna” Rzeszów WSP 1996
- „Wychowawca” Miesięcznik nauczycieli i wychowawców 2/2002
- M. Kozakiewicz „ Z problemów etyki zawodowej nauczycieli” Ksiązka i Wiedza 1971 s. 150 -173
- H. Sięka „Osobowość nauczyciela” Gazeta szkolna nr 6/ 2001
- E. Rewizorska „Osobowość nauczyciela” Gazeta szkolna nr. 51/ 2001
- Cz. Banach „Cechy osobowości nauczyciela” Nowa Szkoła nr 3/1995
- J Kropiwnicki „ Nowa szkoła” nr 7/ 2005
- Kodeks etyki nauczycielskiej Polskie Towarzystwo Nauczycieli Wyd. 3 W- wa 1997
- M Śnieżyński „Nauczanie wychowujące” Kraków 1995
- J Pielachowski „ Nauczyciel i jego warsztat pracy” Poznań 1996
Opracowały;
mgr Karina Kurek, mgr Małgorzata Ostręga
nauczycielki w Zespole Szkół Nr 3 im. A. Kocjana w Olkuszu
