Proces wychowania obejmuje całe społeczeństwo i towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Najpierw jesteśmy wychowankami, a później wychowawcami, choć nadal ulegamy wszelkim wpływom wychowawczym.
Wychowanie – to wszelkie oddziaływanie na człowieka – czasem przypadkowe, a czasem zamierzone i świadome - ze strony rodziny, środowiska, szkoły; celem którego jest wszechstronny rozwój wychowanka i przygotowanie go do życia według przyjętych norm.
Człowiek zawdzięcza wychowaniu to, co posiada wewnętrznie – świadomość, mowę, wiedzę, umiejętności praktyczne, uspołecznienie, zasady etyczne oraz sposób postępowania. Celem wszelkiego oddziaływania przez innych jest pobudzanie do samowychowania i samourzeczywistnienia. Jest to najlepszym sprawdzianem skuteczności i prawidłowej realizacji wychowania, naturalną jego konsekwencją. Zadaniem wychowania jest zatem przygotowanie i wprowadzenie dziecka do samowychowania. Początkowo inicjatywa wychowawcza należy do wychowawców. W miarę upływu czasu, w coraz mniejszym stopniu ukierunkowanie wychowawcze powinno wychodzić od dorosłych, a w coraz większym od niego samego. Poprzez samowychowanie wychowanek nie jest bierny, a sugerowanych treści i wartości nie przyjmuje mechanicznie, ale wewnętrznie je rozumie, akceptuje i postępuje zgodnie z nimi. W wychowaniu mówi się o rozwoju wychowanka wtedy, gdy stale rozszerza się jego strefa samodzielności.
Ogromną rolę w procesie wychowania odgrywa człowiek specjalnie powołany do realizowania celów wychowawczych, którym jest nauczyciel wychowawca. Specyfika naszego zawodu polega na tym, że nie da się określić konkretnych kompetencji wychowawczych, czy zamkniętego systemu zasad, technik i metod działania. One istnieją i są potrzebne, ale aby nauczyciel z nich korzystał, musi dokonać ich samodzielnego uprawomocnienia, musi wiedzieć kiedy znajdą one zastosowanie w konkretnej sytuacji. Nauczyciel jest autorytetem dla ucznia (tak bynajmniej powinno być). Z punktu widzenia dziecka, autorytet oznacza poczucie dobrodziejstwa – bo jest ktoś, kto coś umie, potrafi, kto się stara, jest serdeczny, sprawiedliwy, kto pomoże w potrzebie.
Wychowanie to proces kształtowania się człowieka w znaczeniu doskonalenia go we wszystkich aspektach życia. Rola wychowawcy zatem jest niezbędna, ale powinna ona być wyłącznie pomocnicza. Wychowawcy nie kształtują istot ludzkich, ani ich nie rozwijają, tylko przekazują i udostępniają wychowankom, zachowującym swoją osobową autonomię, szereg wartości wytworzonych w społeczeństwie, a zarazem czuwają nad przyjmowaniem pseudowartości. Sam rozwój, doskonalenie, kształtowanie wychowanka, musi być jego własnym dziełem. Proces wychowawczy tylko wtedy może przynieść pozytywne efekty, gdy sam wychowanek akceptuje przekazywane przez nauczyciela treści i dokona zmian czy modyfikacji swoich poglądów, nastawień, postępowań oraz uczyni to z własnej woli, opierając się na własnej decyzji.
Nauczyciel równolegle z poszerzeniem zakresu samodzielności ucznia, powinien uświadomić mu jego odpowiedzialność za swój rozwój i skłonić do samowychowania. Powinien służyć mu radą, pomocą, a przekazywanie treści musi być tak dokonywane, aby stały się mu bliskie i łatwe do przyswojenia. Zatem zadaniem nauczyciela wychowawcy jest wszelka pomoc, by wychowanek posiadł niezależne zdanie, własne plany i cele, zdolny był do budowania wyższej kultury przyszłości, był stale otwarty na przyjmowanie wartości.
Wartości stanowią taką klasę obiektów, które są przedmiotem najgłębszych pragnień i dążeń, dzięki czemu realizuje się ludzka egzystencja w określonym stylu funkcjonowania. Wartość to to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa, co jest przedmiotem pożądania, co jest upragnione przez człowieka. Wartości w gruncie rzeczy nadają kształt życiu człowieka, a jego egzystencji głębszy sens. Urzeczywistniane wartości nadają znaczenie i istotę człowieczej aktywności, ujawnianej w fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym wymiarze. Przekaz wartości w szkole jest niezmiernie skomplikowany w okresie transformacji systemowej w państwie i społeczeństwie, w którym wszelkie autorytety są zachwiane. Taka sytuacja nie może pozostawać bez wpływu na rozwój duchowy i moralny oraz wychowanie młodego pokolenia. Prawda, życie, wolność, pokój, tolerancja, sprawiedliwość, miłość – to wartości przez które człowiek odnosi się do człowieka. Postępując zgodnie z nimi, człowiek zdaje się stopniowo odnajdywać i realizować swoje człowieczeństwo. W wychowaniu dziecka chodzi głównie o to, aby stawało się ono „coraz bardziej człowiekiem”. Wychowanie zatem to rozwijanie człowieczeństwa, a zadanie to spoczywa na nauczycielu wychowawcy.
Wychowywać, ale jak? Pytanie to niejednokrotnie sobie stawiamy. Nauczyciel wychowawca, jako przewodnik młodego pokolenia, powinien umiejętnie wprowadzać swoich podopiecznych w świat ludzkich wartości. Nasz sukces wychowawczy będzie pełniejszy wówczas, jeżeli pamiętać będziemy o takich zasadach:
- Zasada prawdy – dochowanie zgodności słów z własną postawą.
- Zasada dobra dziecka – kierowanie się we wszystkich etapach i formach procesu wychowania bezpieczeństwem i wszechstronnym rozwojem każdego wychowanka.
- Zasada przykładu – prezentowanie przez wychowawców wartości, ideałów, postaw i przekonań, jakich oczekuje się w szkole od dzieci.
- Zasada projekcji pedagogicznej – umiejętność spojrzenia oczyma wychowanka na jego sprawy, wartości, emocje; spojrzenie z perspektywy dziecka.
- Zasada więzi emocjonalnej z wychowankiem – nawiązanie i utrzymywanie z nim bezpośredniego, osobistego, ciepłego i serdecznego kontaktu.
- Zasada poszanowania osobowości wychowanka – dostrzeganie i docenianie niepowtarzalności jego osobowości.
- Zasada profesjonalizmu w wychowaniu – posiadanie i prezentowanie przez wychowawcę określonych kompetencji zawodowych oraz profesjonalnej dojrzałości działań, które powinny być świadome, zaplanowane i systematyczne.
W związku z powyższym – dla wychowania w szkole, fundamentalną sprawą jest wypracowanie systemu postaw i wartości. Jakimi wartościami więc powinniśmy się kierować, wychowując młodego człowieka? Wymienić należy przede wszystkim: miłość, która kreuje wzrastanie w społeczeństwie (dotyczy relacji nauczyciel- uczeń oraz uczeń – uczeń); prawdę, czyli pełniejsze rozumienie świata, człowieka, procesów istnienia, sensu życia i jego jakości (dotyczy adekwatnych wymagań, określa sprawiedliwy system oceniania, respektowanie ustaleń); wolność – to dokonywanie świadomych wyborów, wolnych od zewnętrznych nacisków; szacunek – dla siebie, dla innych, dla świata, pozwala na byciu dobrym, na kształtowaniu ładu i wewnętrznego pokoju. Szacunek, dobroć, pokora, ład wewnętrzny – tworzą niekłamany „autorytet wychowawczy mistrza”, który przejawia się w zgodności życia z głoszonymi wartościami, w odwadze przeciwstawiania się złu, niesprawiedliwości, kłamstwu. Z wartościami nierozerwalnie wiąże się postawa odpowiedzialności za to, kim się jest, co się robi, jakie tworzy się relacje z innymi, jakie wzorce przekazuje się swoim życiem. Do czego zatem wychowujemy? – do bycia uczciwym, do współdziałania z innymi i działania dla innych. Zadaniem naszym jest wychowywanie młodego pokolenia, czyli wspomaganie jego wszechstronnego rozwoju, które obejmuje pełny zakres aspektów kształtowania się człowieka, a mianowicie: rozwój fizyczny – zapewnia sprawność funkcjonowania organizmu człowieka; rozwój zmysłowy – czyli rozwój postrzegania i odbioru zewnętrznej rzeczywistości; rozwój intelektualny, którego istotą jest rozwijanie zdolności, zainteresowań, aktywności intelektualnej; rozwój emocjonalno-osobowy, czyli kształtowanie wrażliwości uczuciowej, poznawanie siebie, kształtowanie kontaktów z innymi, przeżywanie swojej tożsamości; rozwój estetyczny – czyli rozwijanie kreatywności, zdolności artystycznych; rozwój kulturowy – związany z tożsamością kulturowa i narodową; rozwój społeczny – czyli nabywanie umiejętności autentycznego kontaktowania się z innymi; rozwój wolitywny – kształtuje możliwość podejmowania decyzji, odpowiedzialność, poczucie wartości; rozwój moralny – kształtuje sfery wartości, budowanie wrażliwości moralnej i sumienia; rozwój duchowy – czyli osiąganie wartości transcendentalnych.
Wspieranie rozwoju manifestuje się w metodyce prowadzenia zajęć, w treściach przekazywanych uczniom i w wymiarze osobistej relacji wychowawcy i wychowanka.
Szkoła określa przestrzeń wychowawczą, w której wyraźnie i czytelnie muszą być ustawione znaki zakazu i nakazu, między którymi uczeń może i powinien bezpiecznie się poruszać, tzn. wiedzieć, kiedy je przekracza i jakie są tego konsekwencje. Podstawą procesu wychowania powinno być dobro wychowanka jako osoby, a wychowawca ma obowiązek pomagać wychowankowi w stawaniu się lepszym człowiekiem.
Elżbieta Wawrzyk
n-el mianowany SP w Łopiennie
Referat napisałam po lekturze wybranych artykułów z czasopisma „Wychowawca” (miesięcznik dla nauczycieli i wychowawców katolickich) – numery z 2005r. Przedstawiłam na szkoleniowym posiedzeniu Rady Pedagogicznej 13.10.2005r. |
