www.szkolnictwo.pl

„Potrzeba jest stanem, w którym jednostka odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku. Potrzebom zwykle towarzyszy silna motywacja”. Potrzeby odczuwane przez uczniów najczęściej sygnalizowane są w zachowaniach. W literaturze odnajdujemy wiele systemów klasyfikacji potrzeb. Do najprostszych należy podział wg M. Przetacznik na dwie grupy2:
o potrzeby biologiczne (potrzeba pokarmu, wody, tlenu, snu, zachowania gatunku)
o potrzeby psychiczne (potrzeba kontaktu emocjonalnego, akceptacji, uznania, sukcesu, poznawczą, kulturalną).
Potrzebę bezpieczeństwa ustawia na pograniczu potrzeb biologicznych i psychicznych.
Wśród potrzeb psychicznych M. Przetacznik wyodrębnia potrzeby społeczne mające charakter potrzeb indywidualnych i grupowych oraz potrzeby kulturalne.
Zdaniem A. Maslowa zainteresowanie nauką czy motywacja do niej może nie rozwinąć się
u ucznia, dopóki inne, podstawowe potrzeby nie zostaną zaspokojone. Nauczyciel organizując proces nauczania – uczenia się, powinien zwrócić szczególną uwagę na możliwość zaspokajania przez uczniów potrzeby poznawczej w taki sposób, by doznawali satysfakcji,
a nie stanów lękowych i niepowodzeń. Przeżywanie stałych napięć psychicznych towarzyszących nauce, dezorganizuje działanie i utrudnia osiągnięcie dobrych wyników. Stawianie uczniom nadmiernie wysokich wymagań, przekraczających ich możliwości, również powoduje stałe napięcia i zaburza poczucie bezpieczeństwa. Dziecko musi także nauczyć się, że nie wszystkie potrzeby i nie zawsze mogą być zaspokajane (np.: potrzeby dziecka niezgodne z potrzebami otoczenia).

Kiedy uczeń będzie aktywny?
Uczeń będzie aktywny, gdy:
• cel jest dla niego bliski wyraźny (ma poczucie sensu tego, co robi);
• uwzględnia się jego potrzeby i zainteresowania;
• ma poczucie bezpieczeństwa (prawo do błędu, otrzyma konieczne wsparcie i informację zwrotną);
• działaniom towarzyszą odczucia i emocje;
• bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji (coś ode mnie zależy);
• odczuwa satysfakcję;
• ma poczucie własnej wartości (ja to potrafię);
• dostrzega się jego wkład pracy, a nie tylko efekt (nauczyciel i grupa dostrzegają jego wysiłek i doceniają go);
• kiedy ma możliwość zrealizowania własnych pomysłów.

Należy mieć na uwadze, że uczeń zapamiętuje :
 z tego co słyszy -10 %
 z tego, co widzi – 20 %
 z tego, o czym rozmawia – 40 %
 z tego, co robi – 90 %.
Niewątpliwie dlatego, że w czasie wykonywania czynności uczeń angażuje się całkowicie, a więc : umysł, wolę, emocje i zmysły, nauczyciel powinien organizować zajęcia tak, by uczniowie badali, wykonywali doświadczenia, działali, czyli zaangażowali się „całym sobą”.
Ze względu na liczbę uczestników rozróżnia się następujące formy pracy:
1. indywidualną –jednolita lub zróżnicowana,
2. grupową - jednolita lub zróżnicowana,
3. zbiorową.
Praca indywidualna ma miejsce wówczas, gdy uczeń realizuje swoje zadania niezależnie od pozostałych uczniów i może liczyć na pomoc nauczyciela. Jej atutem jest fakt, iż pozwala kształtować indywidualną aktywność ucznia oraz wyrabiać wiarę we własne możliwości.
Praca indywidualna jednolita polega na wykonywaniu przez poszczególnych uczniów tych samych zadań.
Praca indywidualna zróżnicowana polega na wykonywaniu przez poszczególnych uczniów zadań odrębnych, specjalnie dla każdego z nich przeznaczonych.
Praca grupowa polega na tym, że w skład grup wchodzi po kilku uczniów złączonych wspólnym zadaniem. Ta forma aktywności uczniów dostarcza bodźców aktywizujących i sprzyja uspołecznieniu uczestników grupy.
Praca grupowa jednolita polega na wykonywaniu tych samych zadań przez wszystkie grupy, a następnie na konfrontowaniu ich wyników.
Praca grupowa zróżnicowana polega na wykonywaniu przez grupy różnych zadań, które składają się na pewną całość, a uzyskane wyniki prezentowane są na forum klasy.
Praca zbiorowa występuje wtedy, gdy nauczyciel pracuje z całą klasą „równym frontem”. Pozwala ona nauczycielowi kierować całą klasą.
Nauczyciel w pracy z dziećmi powinien wykorzystywać walory wszystkich form aktywności uczniów, uwzględniając dwie odmiany każdej z nich, tzn. jednolitą i zróżnicowaną. Ważne jest, by one się przeplatały i uzupełniały, a nie wykluczały.
Organizując pracę z podziałem na grupy, możemy do nich dobierać uczniów w różny sposób.
1) Grupy jednorodne pod względem osiągnięć szkolnych.
2) Grupy o zróżnicowanym poziomie.
3) Grupy koleżeńskie.
4) Grupy doboru celowego.
5) Grupy zmienne losowe.
Praca w grupie przynosi efekty i daje zadowolenie jej uczestnikom, gdy wszyscy uczniowie angażują się w pracę swojej grupy, wykonują powierzone im zadania, pełnią wyznaczone role, a w grupie panuje szczerość i swobodna atmosfera. Należy pamiętać o tym, by grupa miała możliwość przedstawienia i zaprezentowania wyników swojej pracy.

Metody aktywizujące

1. Burza mózgów –istotą tej metody jest zebranie w krótkim czasie dużej ilości pomysłów na rozwiązanie jakiegoś problemu. Prowadzący podaje problem, udziela głosu zgłaszającym pomysły rozwiązań, zapisuje na tablicy. Po wyczerpaniu pomysłów następuje dyskusja i wybór najlepszego rozwiązania. Metodę tą stosujemy:
 jako rozgrzewkę umysłową
 dla ustalenia zakresu posiadanej wiedzy
 dla utrwalenia wcześniej zdobytej wiedzy
 dla znalezienia najlepszego rozwiązania jakiegoś problemu.

2. Mapa pojęciowa – to metoda wizualnego przedstawienia problemu z wykorzystaniem schematów, rysunków, haseł, zwrotów, symboli itp. Mapa pojęciowa najczęściej przybiera kształt plakatu. Do zajęć potrzebne są dla każdego zespołu: arkusz szarego papieru, paski papieru, kolorowe kartki ksero, mazaki, nożyczki, klej. Praca powinna przebiegać w sześciu etapach:
1) Podanie tematu, wyjaśnienie sposobu pracy.
2) Burza mózgów lub gromadzenie materiałów.
3) Segregowanie, analizowanie, klasyfikowanie.
4) Rozplanowanie plakatu.
5) Wykonanie.
6) Prezentacja prac, ocena.

3.Piramida priorytetów – stosujemy ją jako sposób zaprezentowania dokonanych wyborów lub jako efekt pracy grupy.

4.Metoda przypadków – istota tej metody polega na analizie i dyskusji nad zdarzeniem zaprezentowanym przez nauczyciela na piśmie, taśmie magnetofonowej czy magnetowidowej i znalezieniu odpowiedzi na postawione pytania typu:
Jakie jest inne, możliwie najlepsze rozwiązanie tego problemu, co należy zrobić, aby przedsięwzięcie się powiodło, jaką podjąłbyś decyzję na miejscu bohatera przypadku.

5.Linia czasu – jest metodą wizualnego przedstawienia problemu. W wymiarze linearnym ukazuje następstwa czasowe. Polega na zaznaczeniu wydarzeń w ujęciu chronologicznym na długim arkuszu papieru. Dobrze jest dodać krótkie opisy tych wydarzeń lub zdjęcia z podpisami.

6. Dyskusja dydaktyczna – to zorganizowana wymiana myśli i poglądów na dany temat.
W przebiegu dyskusji wyróżniamy trzy etapy:
 wprowadzenie
 dyskusja właściwa
 podsumowanie wyników dyskusji.

7. Metaplan – sposób prowadzenia dyskusji dydaktycznej, której istotą jest tworzenie plakatu podczas prowadzenia rozmowy o problemie. Plakat ten nosi nazwę metaplanu. Jego pole musi być podzielone na obszary:
 Jak jest?
 Jak powinno być?
 Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?
 Wnioski
Temat dyskusji zapisany w chmurce, aby uczniowie ciągle spoglądając na niego, trzymali się tematu. Rozróżnianie kolorami lub figurami zagadnień w poszczególnych obszarach ułatwi ich śledzenie, a w końcu wyciąganie wniosków.

8. Za i przeciw – jest to metoda analizowania jakiejś sprawy z różnych punktów widzenia. Metoda ta znana jest także pod nazwą „mocne i słabe strony”.

9. Metoda projektu – polega ona na wykonywaniu przez uczniów zadań obejmujących większą partię materiału poprzez samodzielne poszukiwania, pod dyskretną opieką nauczyciela. Praca przebiega w pięciu etapach:
I. etap – określenie tematu projektu;
II. etap – przygotowanie instrukcji;
III. etap – praca nad projektem;
IV. etap – prezentacja projektu;
V. etap – ocena projektu.

10. Symulacje – to trening umiejętności i sprawności, który jest zasadniczym mechanizmem osiągania wysokiej sprawności w działaniu. To naśladowanie (udawanie ) rzeczywistości, ćwiczenie najbardziej efektywnych zachowań w bezpiecznych warunkach. Ideą symulacji jest doskonalenie konkretnych umiejętności oraz uczenie się na błędach popełnianych w bezpiecznej sytuacji ćwiczeniowej. W ćwiczeniu można nieudane zachowanie poddać korekcie i powtarzać aż do osiągnięcia perfekcji. Przygotowując symulację na potrzeby klasy należy uwzględnić przynajmniej kilka etapów pracy:
-wybranie problemu do symulacji,
- ustalenie celów,
-opracowanie scenariusza,
-ustalenie przepływu informacji
-sprawdzenie czy role, reguły i cele gry są dla uczniów znane,
-ustalenie i przygotowanie rekwizytów,
-opracowanie szkicu omówienia po zakończeniu symulacji.

11. Drama polega na wczuwaniu się w role, na improwizacji angażującej ruch i gest, mowę myśli i uczucia. Dostarcza bezpośredniego doświadczenia, przekraczającego zakres zwykłej informacji, wzbogacającego wyobraźnię i poruszającego emocje tak samo jak umysł. Drama uczy chyba najważniejszej sprawy w edukacji dorastającego człowieka: samowiedzy, rozumienia siebie i innych na poziomie emocji i uczuć.
Dramę od inscenizacji różni to, że:
 nie ma podziału na aktorów i widzów,
 najważniejsze jest wczucie się w rolę, granie siebie,
 w dramie uczestnicy improwizują, zachowują się naturalnie i logicznie,
 koncentrują się na określonej sytuacji, nie zaś na sposobie gry ( dykcji, mimice, geście).

12. Grupy zadaniowe – jest to metoda pracy w małych grupach, przy czym przedmiotem dyskusji może być to samo zagadnienie dla wszystkich grup lub oddzielny problem, stanowiący element jakiejś całości.
W zajęciach prowadzonych tą metodą należy uwzględnić następujące czynności:

Faza I
o określenie problemu
o podział na grupy, wybór lidera
o wskazanie grupom źródeł i określenie zadań
Faza II
o analiza źródeł informacji pod kątem rozwiązania problemu
o dyskusja w grupach nad problemem
o ustalenie sposobu prezentacji rozwiązań
Faza III
o prezentacja wyników pracy grup
o dyskusja plenarna nad problemem, sporządzanie notatki, wniosków
o podsumowanie zajęć.

13. Stacje zadaniowe – jest to sposób pracy, który powstał w wyniku doświadczeń nad wprowadzaniem nauczania zintegrowanego. Polega on na podejmowaniu przez uczniów zaproponowanych przez nauczyciela zadań z różnych dziedzin aktywności, tematycznie podporządkowanych realizowanemu blokowi. Praca w stacjach zadaniowych różni się od zajęć zintegrowanych tym, że uczniowie sami wybierają kolejności wykonywania zadań. Podobnie jest z możliwością wyboru między trudniejszymi i łatwiejszymi zadaniami. Wtedy każde zadanie trzeba przygotować w dwóch wersjach: trudniejszej i łatwiejszej.

14. Sesje „Bierz i daj” – głównym celem sesji „Bierz i daj” jest wzajemne uczenie się. W czasie sesji wszyscy muszą się wypowiadać i dzielić swoją wiedzą. Sesje organizujemy w czasie lekcji w momencie najbardziej sprzyjającym wzajemnemu uczeniu się. Praca przebiega w czteroosobowych zespołach dobranych losowo lub po sąsiedzku z dwóch ławek. Uczniowie rozmawiają szeptem. Sesje „Bierz i daj” wykorzystujemy :

o w celu utrwalenia dopiero co wprowadzonego materiału
o na początku zajęć dla zorientowania się, jaką wiedzą uczniowie dysponują, (pierwszy uczeń opowiada, każdy następny dodaje tylko nowe wiadomości, nie powtarzając już usłyszanych).
o jako sprawdzenie zadania domowego. (Pracą domową może być zapoznanie się z jakimś tematem. Wtedy w czasie sesji uczniowie dzielą się zdobytymi wiadomościami. W takim przypadku należy dopilnować, aby nie było to odczytywanie zapisanych wiadomości, lecz przekazywanie tego, co się zapamiętało). Wiedzę może grupa przedstawić w postaci mapy pojęciowej.

15. Gry planszowe – oprócz dobrej zabawy gry planszowe niosą ze sobą treści dydaktyczne i wychowawcze, uczą ścisłego przestrzegania reguł. Tworzenie gier planszowych, to metoda aktywizująca uczniów, integrująca różne dziedziny aktywności. Można je zlecić uczniom w kilku przypadkach:

 jako sprawdzian zdobytych wiadomości,
 jako sposób na zdobycie nowych wiadomości,
 jako niekonwencjonalny sposób na doskonalenie umiejętności: czytania, pisania, planowania, twórczego myślenia, redagowania poleceń, rysowania, itp. Można tworzyć gry ortograficzne, matematyczne, przyrodnicze, geograficzne, historyczne, itp. Pierwszą grę uczniowie powinni utworzyć wspólnie z nauczycielem, dopiero później indywidualnie lub w grupach.

16. Poker kryterialny – jest to mało znana gra planszowa. Powoli wchodzi do praktyki poprzez szkolenia TERM-u czy NOWEJ SZKOŁY. Gra ta uczy dyskutowania i obrony własnej racji. Składa się z planszy z trzema współśrodkowymi polami oraz kilkunastu kart z napisami. Na polach planszy wypisane są liczby, które oznaczają, ile kart można położyć na każde z nich. Suma tych liczb musi być równa ilości kart użytych do gry. Centralne pole ma największe znaczenie i tam właśnie kładziemy preferowane karty. Pole to powinno być oznaczone jak najmniejszą liczbą: 1, 2, 3, wtedy dyskusja jest bardziej ożywiona i trzeba więcej trudu, aby przekonać graczy o ważności jakiegoś stwierdzenia.


Planszę można narysować na arkuszu papieru, lub kredą na ławce. Istotne jest napisanie liczb na polach. Cała trudność polega na napisaniu na kartkach brystolu stwierdzeń odpowiadających tematowi.
Przebieg gry:
W grze biorą udział cztery osoby. Karty należy potasować, odwrócić. Gracze po kolei biorą po jednej karcie i głośno odczytują napisane na niej stwierdzenie. Samodzielnie decydują , na które pole je położyć. Ponieważ nikt nie wie jaką wartość będą miały następne stwierdzenia, szybko zostaje zapełnione centralne pole. Kiedy okazuje się, że następne stwierdzenia są ważniejsze, trzeba negocjować przesunięcie którejś z kart z centralnego pola, z właścicielem karty. Jeżeli on nie da się przekonać, wystarczy przekonać dwóch pozostałych graczy, aby właściciel karty musiał dokonać przesunięć. Z chwilą wyczerpania kart gra się kończy.
Teraz następuje porównanie wyników gry poszczególnych grup. Na tym etapie można oprócz odczytania faktów z centralnego pola, polecić uzasadnienie dokonania takiego wyboru. Ważne jest aby każdy z uczniów mógł być kiedyś prezenterem. Wartość dydaktyczna gry wzrasta, gdy twórcami kart są uczniowie.

Przykład kart do gry zatytułowanej „Znaczenie lasów”:
o produkują tlen,
o zatrzymują wiatry,
o są siedliskiem zwierząt,
o są miejscem wypoczynku,
o zapobiegają powodziom,
o mają wpływ na klimat,
o są źródłem drewna,
o dają grzyby i zioła,
o są schronieniem dla ptaków,
o chronią ziemię przed erozją,
o dają owoce leśne
o stanowią pasy ochronne fabryk.

Literatura:
K. Rau, E. Ziętkiewicz: „ Jak aktywizować uczniów. Burza mózgów i inne techniki edukacyjne ” Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań 2000.
J. Kujawiński: „Twórczość metodyczna nauczyciela” Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 2001.



Jolanta Nowicka
nauczyciel Zespołu Szkół w Dębach Szlacheckich