Każdy żyjący człowiek posiada pewne ograniczenia, ale także możliwości. Każde dziecko, a więc i to niepełnosprawne, takie możliwości posiada. Nie ma osób specjalnej troski, które nie mają żadnych zalet, żadnych umiejętności, choćby potencjalnych. Najważniejsze jest to, aby te „mocne strony jednostki” odkryć, a potem je pieczołowicie pielęgnować-stymulować. opracowała mgr Teresa Pykosz Przedszkole Publiczne Nr 12 z Oddziałami Integracyjnymi w Ostrowcu Św. Możliwości i ograniczenia w psychospołecznym rozwoju dziecka niepełnosprawnego umysłowo. Niepełnosprawność ma wymiar przyrodniczy, społeczny i kulturowy. W zależności od kultury, wyrażającej się m.in. w przyjmowanym systemie wartości, różne było położenie osób niepełnosprawnych w społeczeństwie oraz różne były koncepcje pomocy tej grupie społecznej. W Europie od końca XIX wieku idea pomocy rozwija się na fundamencie równorzędności pomagającego i potrzebującego pomocy. W przeszłości różny był stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych i ich rehabilitacji. Obecnie rozwija się nurt bardzo humanitarny, wyrażający się w przyzwoleniu na współistnienie, współdziałanie i życie w integracji chorych, niepełnosprawnych z pełnosprawnymi. Przykładem może być percepcja chorych i niepełnosprawnych oraz ich rola w życiu społeczeństwa, prezentowana przez różne wyznania, w tym i Kościół katolicki. Trafnie współczesne poglądy wyraził R. Feniksen w słowach: "Ich egzystencja wzbogaca naszą wizję świata i ludzi, ukazując, że na różne sposoby można być człowiekiem. Swą wolę życia, przez cierpliwą akceptację swego kalectwa i nieraz bohaterskie jego przezwyciężanie są dla nas wszystkich przykładem i dodają nam odwagi w naszych własnych trudnościach. Ale przede wszystkim ci upośledzeni pełnią jedną najważniejszą rolę w ludzkiej wspólnocie: budzą w nas to, co w nas najlepsze. To jest ich wielka i niezastąpiona rola w budowie opartego na ludzkich zasadach społeczeństwa. Niepełnosprawność nie powinna być powodem izolacji, tworzenia zamkniętych wyizolowanych grup, bądź odrzucenia. Wszelkie działania powinny zmierzać do umożliwienia normalnego życia jak największej grupie ludzi poszkodowanych przez los. Ograniczenia wynikające z charakteru niepełnosprawności są dla osoby poszkodowanej i jej rodziny wystarczająco dotkliwe i nie należy dokładać do tego cierpień wynikających z uprzedzeń, niechęci, niewiedzy i braku zrozumienia "zdrowego" społeczeństwa. Zmiana postawy wobec niepełnosprawnych jest również w interesie osób zdrowych – każdy z nas lub ktoś z naszych bliskich w każdym czasie może stać się niepełnosprawnym. Dlatego warto otworzyć przedszkola, szkoły, zakłady pracy, kościoły, teatry, kina, domy wczasowe i inne miejsca użyteczności publicznej dla ludzi niepełnosprawnych. Fakt mniejszych możliwości nie powinien być decydujący w określeniu podstawowych praw do godnego życia. Każdy człowiek przychodzi na świat z określonym potencjałem rozwojowym. To, czy jest w stanie realizować ten potencjał zależy od wielu czynników takich jak: biologiczne, społeczne, psychologiczne oraz zachodzące między tymi czynnikami interakcje. Wszystkie te czynniki mogą być przyczyną patologicznego przebiegu procesu rozwoju, na skutek którego powstać może upośledzenie umysłowe. W instrukcji do podręcznika DSM IV z 1994r. ( za: M. Radochoński) – upośledzenie umysłowe charakteryzowane jest jako zaburzenie rozwojowe posiadające następujące cechy:
- Poziom inteligencji ogólnej jednostki wynosi znacznie poniżej przeciętnej, a ściślej mówiąc, iloraz inteligencji w indywidualnie przeprowadzonym badaniu równa się 70 lub mniej punktów. Odpowiada to poziomowi niższemu o dwa odchylenia standardowe od średniej dla ogólnej populacji,
- Jednostka wykazuje znacznie obniżoną zdolność efektywnego przystosowania się co najmniej w dwóch z następujących dziedzin: komunikowanie się, samoobsługa, czynności domowe, umiejętności interpersonalne, kierowanie własnym postępowaniem, korzystanie że środków użyteczności publicznej, umiejętności w zakresie uczenia się, pracy zawodowej, wypoczynku, troski o zdrowie i własne bezpieczeństwo,
- Wystąpienie zaburzenia datuje się przed 18 rokiem życia.
W zależności od nasilenia objawów wyróżnia się następujące stopnie upośledzenia umysłowego: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki. Podstawowym kryterium przedstawionego podziału jest poziom ilorazu inteligencji ( podane liczby wyrażające szczegółowe wartości ilorazu inteligencji podane są za DSM III R 1987):
- lekki stopień wyznacza przedział od 50 – 55 do 70 punktów;
- umiarkowany – od 35 – 40 do 50 – 55 punktów
- znaczny - od 20-25 do 35 – 40 punktów;
- głęboki – związany z ilorazem inteligencji niższym niż 20 – 25 punktów.
Upośledzenie umysłowe jest to stan niepełnosprawności trwający przez całe życie, którego skutki daje się w znacznym stopniu niwelować, bądź redukować w wyniku racjonalnie prowadzonej rewalidacji. Poziom sprawności różnych funkcji i zaradność życiowa osób z upośledzeniem umysłowym determinowane są również innymi, towarzyszącymi schorzeniami i zaburzeniami rozwojowymi ( np. zespół Downa, rozszczep podniebienia i wargi, mózgowe porażenie dziecięce, wady wzroku, słuchu itp.) oraz szeroko pojętym wychowaniem.
Każda osoba z zaburzonym rozwojem intelektualnym charakteryzuje się nieco innym profilem rozwoju, co wyraża się różnym poziomem jego osiągnięć w zakresie różnych funkcji.
Przegląd literatury (za: J. Pańczyk ) wskazuje na to, że dzieci o obniżonej sprawności umysłowej odznaczają się niższym poziomem rozwoju fizycznego, ale jedynie do wieku dorastania. W końcowej fazie dojrzewania następuje jego przyspieszenie, co uwidacznia się w szybkim wzroście ciężaru i wysokości ciała. Ta zbyt duża akceleracja powoduje obniżenie się odporności jego organizmu, nasila się męczliwość, ospałość, bierność lub pojawia się nieuzasadnione pobudzenie. Stymulując rozwój fizyczny i ruchowy, nauczyciel czy terapeuta sprzyja zaspokojeniu najważniejszych dla prawidłowego rozwoju potrzeb bezpieczeństwa i samorealizacji. Aktywność ruchowa stanowi ten obszar rozwoju, w którym dziecko o obniżonej sprawności umysłowej łatwiej niż w innych dziedzinach może osiągnąć sukces, a tym samym przeżyć radość i odkryć swoje zdolności, "mocne strony". Osiągnięcia te pozwalają kształtować prawidłowy stosunek do własnej osoby, wyrażający się w adekwatnej samoocenie i pozytywnym obrazie samego siebie .
Jednostki o obniżonej sprawności umysłowej przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności, co zdrowe lecz w wolniejszym tempie. Dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim ujmują podobieństwa dwóch przedmiotów, podają definicję pojęć konkretnych, chociaż nie uogólniają znaczeń. Zdolne są do wykonywania podstawowych operacji szeregowania, klasyfikowania, porządkowania, działań matematycznych, ale pod warunkiem, że odnoszą się one do przedmiotów, a nie do zadań . Posługując się terminologią J. Piageta można powiedzieć, że osiągają one okres operacji konkretnych.
Poziom rozwoju procesów poznawczych tj. myślenia, mowy czy percepcyjno – motorycznych, pamięci i uwagi jest znacznie niższy u osób z niepełnosprawnością intelektualną niż u zdrowych. W podejściu do zadania wymagającego myślenia teoretycznego nie szukają skutecznych rozwiązań, lecz powtarzają te same, stereotypowe działania, nie uświadamiają sobie, że nie potrafią rozwiązać zadania. Dzieci te porozumiewają się z najbliższym otoczeniem za pomocą równoważników zdań i zdań pojedynczych, które zawierają błędy stylistyczne i gramatyczne. Do najczęściej spotykanych form zaburzeń mowy, należy nieprawidłowa artykulacja, która może wystąpić w postaci seplenienia, nosowania, bełkotu, jąkania, zakłóceń w emisji głosu. Przyczyny tych zaburzeń to: ogólna niesprawność ruchowa narządów mowy, wady w ich budowie, słaba koncentracja uwagi czy zaburzenia słuchu. Dzieci te wymagają ćwiczeń doskonalących ich wymowę oraz umiejętność wypowiadania się zdaniami. U osób z lekkim upośledzeniem umysłowym występuje uwaga dowolna, ale trwałość i podzielność tej uwagi jest niewielka. W utrzymaniu jej dominującą rolę odgrywają bodźce nowe i silne. Istotną rolę, jak pisze T. Gałkowski , odgrywa czynnik motywacyjny. Podniety w postaci słodyczy potrafią znacznie silniej wiązać ich uwagę i wpływać na motywację niż inne środki. Pamięć mechaniczna u tych dzieci bywa zadawalająca, a niekiedy bardzo dobra. Szczególnie w zapamiętaniu zdań i treści opowiadania wymagają one więcej powtórzeń połączonych z urozmaiconym materiałem poglądowym. Pamięć logiczna zarówno świeża jak i trwała, jest słabsza. Zdaniem W.J. Pileckich celem stymulacji aktywności poznawczych jest budowanie pewnego zasobu wiedzy dziecka z lekkim upośledzeniem umysłowym o otaczającym świecie, na zasadzie łączenia tego, co nowe, z tym, co znane, oraz kształtowanie umiejętności przenoszenia poznanych sposobów rozwiązywania problemów na zadanie nowe. Zdolność do korzystania z osobistego doświadczenia w różnych sytuacjach życia jest podstawą rozwoju autonomii i samodzielnej egzystencji jednostki. Przy intensywnym i stałym treningu osoby z zaburzonym rozwojem intelektualnym potrafią wykorzystywać swoje doświadczenia, jeśli nowe sytuacje są bardzo podobne do tych z przeszłości.
Dzieci z obniżoną sprawnością umysłową czują się dobrze w środowisku znanym, w którym mogą rozwinąć zarówno poczucie własności, jak i poczucie przynależności. Pierwszy tworzy się wówczas, gdy dziecko może powiedzieć "to miejsce jest moje", a drugie powstaje w kontaktach z jedną i tą samą osobą – to jest moja pani. Dzieci te w większości przypadków wychowywane są w warunkach zinstytucjonalizowanych, toteż trudno jest sprostać obydwu wymaganiom. Wyposażenie sypialni, świetlic jest podobne (nie ma miejsca na pozostawienie śladów, że dana rzecz przynależy do danej osoby). Duża liczba personelu nie sprzyja budowaniu trwałych więzi emocjonalnych, które skłaniałyby dzieci do aktywnego uczestnictwa w życiu grupy . Rezygnacja z uczestnictwa w życiu społecznym pociąga za sobą bierność poznawczą. Każdy wychowawca, w takim stopniu jak tylko to jest możliwe, powinien podkreślać w swych kontaktach z dziećmi ich indywidualność.
Dziecko z lekkim upośledzeniem umysłowym bardzo chętnie wykorzystuje różne sytuacje społeczne do nawiązania kontaktu z dorosłymi w celu zaspokojenia głodu uczuć (miłości), zainteresowania otoczenia własną osobą. Stawiane przed nimi zadanie poznawcze motywuje je do nawiązania nowego kontaktu emocjonalnego, a nie do poszukiwania rozwiązań. Z jednej strony dąży do nawiązania kontaktu z nadzieją na zaspokojenie swych potrzeb, a z drugiej obawia się doznania przeżyć negatywnych – odrzucenia, ośmieszenia czy obojętności. Obie te tendencje pełnią jednak rolę pozytywną – służą zmniejszeniu deprywacji potrzeb społecznych. Istotne znaczenie w poznawczej i społecznej aktywności dziecka z lekkim upośledzeniem umysłowym, jest uzależnienie od otoczenia, które z czasem przekształca się w wyuczoną bezradność. Stając przed nowym zadaniem, szuka oparcia w otoczeniu, gdyż nie wierzy w siebie. W ten sposób rozwija w sobie poczucie stałej bezradności i przekonanie o potrzebie kontroli zewnętrznej. W sytuacji zadaniowej nauczyciel winien mobilizować do poszukiwania coraz to innych rozwiązań i budzić wiarę w jego własne siły. Zadania stawiane przed dzieckiem muszą być dostosowane do jego możliwości poznawczych i zawierać wartości emocjonalne, które będą je aktywizować do wysiłku intelektualnego.
W kształtowaniu osobowości dzieci upośledzonych umysłowo dużą rolę odgrywa ich doświadczenie indywidualne oraz ich środowisko wychowawcze. Dzieci te często narażone są na doznawanie porażek, stąd ich cechą charakterystyczną jest nastawienie na unikanie niepowodzeń, zmniejszone oczekiwanie sukcesu i podwyższony poziom lęku. Częste odrzucanie tych dzieci przez rówieśników i dorosłych nasila lub osłabia u nich potrzebę kontaktów i więzi społecznych. Może to się wyrażać w takich zachowaniach, jak wylewna uczuciowość, "przylepność", pragnienie kontaktu fizycznego lub niechęć i nadmierna ostrożność w nawiązywaniu kontaktów z innymi. Niechęć do osób upośledzonych umysłowo potęguje się wówczas, gdy ujawniają one zachowania nie akceptowane społecznie. U dzieci tych występuje labilność emocjonalna, skłonne są do afektywnych wybuchów, bądź są bierne, nieśmiałe, płaczliwe toteż często środowisko przejawia wobec nich postawy charakteryzujące się unikaniem i odtrącaniem. Oznacza to, że im większa częstotliwość zachowań społecznie oczekiwanych, tym większe prawdopodobieństwo adaptacji społecznej.
Z uzyskanych wyników badań wynika, iż podstawą prawidłowego uczestnictwa niepełnosprawnego intelektualnie dziecka w rodzinie i tym samym jego społecznej integracji jest przyjęcie i akceptacja dziecka w rodzinie. Rodzice poznając jego ograniczenia, a przede wszystkim możliwości w zakresie zachowania, działania winni włączać go (w miarę jego możliwości) do aktywnego udziału w życiu domowników. Dzięki kontaktom z bliskimi osobami ma możliwość czerpania wzorów, naśladowania, gdyż rodzice są jego pierwszymi modelami postępowania. Codzienne kontakty dziecka z najbliższymi ( rodzicami i rodzeństwem ), którzy traktując je na równi z normalnymi dziećmi zapewniają mu pozycję równoprawnego partnera w pracy i zabawach. Taka właśnie rodzina stwarza warunki jego optymalnego rozwoju. Natomiast brak akceptacji emocjonalnej dziecka przez rodziców i rodzeństwo, nie liczenie się z jego potrzebami, utrudnia proces kształtowania jego samodzielności, zdolności do wykonywania różnych zadań, a także umiejętności kierowania własnym postępowaniem. Od tego jaka jest rodzina dziecka niepełnosprawnego zależały będą w znacznym stopniu osiągnięcia w jego rozwoju.
Jak zauważa A. Maciarz, mimo przejawów braku akceptacji ze strony zdrowych rówieśników mają oni silną potrzebę kontaktu z nimi, który jest dla nich bardzo wartościowy i atrakcyjny. Potrzeba więzi niepełnosprawnych dzieci z ich zdrowymi rówieśnikami i potrzeba akceptacji z ich strony jest u nich tak silna, że bardziej preferują kontakty z dziećmi zdrowymi niż z niepełnosprawnymi. Wydaje się, że wypracowanie przez lokalną społeczność wzorów "bycia razem", organizowanie działań ułatwiających wzajemne poznanie, umożliwiłyby dzieciom niepełnosprawnym intelektualnie częste i poprawne funkcjonowanie w tej społeczności. Dzieci te cechuje niedosyt kontaktów i więzi z rówieśnikami i dorosłymi osobami pełnosprawnymi, który przejawia się w sferze codziennych relacji, wspólnego spędzania czasu, wspólnej pracy, możliwości samodzielnego funkcjonowania w życiu kulturowym lokalnej społeczności. Należy im te kontakty umożliwić, gdyż są one szansą ich lepszego rozwoju psychospołecznego.
U osób z głębszym upośledzeniem umysłowym zaobserwować można bardzo różne postacie kliniczne upośledzenia, wyznaczające specyficzne potrzeby rehabilitacyjne osób nimi dotknięte. Określenie "upośledzenie umysłowe w stopniu głębszym" obejmuje upośledzenie w stopniu umiarkowanym i znacznym. Specyficznych metod oddziaływania pedagogicznego wymagają osoby z zespołem Downa, osoby z mózgowym porażeniem dziecięcym, czy też osoby z autyzmem.
To, w czym tkwią ogromne możliwości w zakresie wpływów rehabilitacyjnych, w procesie aktywizowania jednostki upośledzonej umysłowo w stopniu głębszym, do działania są potrzeby. Najistotniejszą potrzebą psychiczną dzieci z głębszym upośledzeniem umysłowym, jak i wszystkich dzieci jest potrzeba bezpieczeństwa. Warunki jej zaspokojenia to przede wszystkim:
- zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych
- przewidywalność zdarzeń wokół dziecka
- trwała więź uczuciowa między dzieckiem a osobami znaczącymi, głównie matką.
Dziecko głębiej upośledzone umysłowo odczuwa potrzebę doznania miłości matczynej i ojcowskiej, i darzenia nią najbliższych, szuka poczucia bezpieczeństwa, spokoju, pewności i otuchy u tych, którzy mogą i powinni mu to zapewnić, mimo że często nie może znaleźć dla tych potrzeb wyrazu. Rodzice dziecka niepełnosprawnego nierzadko wycofują się z takich form czułości jak: pieszczoty, kołysanie, przytulanie dziecka. Spowodowane jest to lękiem przed kontaktem z nim, a właśnie ten kontakt jest mu niezbędny. Kołysanie daje dziecku poczucie rozluźnienia, uspakaja, doskonali zmysł równowagi, zaspakaja potrzeby poznawcze i emocjonalne, a przede wszystkim daje poczucie bezpieczeństwa. Te przejawy miłości rodzicielskiej są bodźcem rozwojowym, szansą jego lepszego funkcjonowania. Dzieci wychowywane w zakładach zamkniętych czerpią poczucie bezpieczeństwa wyłącznie ze stałości środowiska przedmiotowego. Namiastką poczucia bezpieczeństwa są często tzw. ruchy stereotypowe, które wykonywane stale tworzą w pełni od dziecka zależny, ubogi, ale przewidywalny system zdarzeń .
Dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębszym są bardziej zależne od swego otoczenia ze względu na zwiększoną potrzebę bezpieczeństwa. Ten podległy stosunek do ludzi warunkują występujące niedobory intelektualne, ubóstwo doświadczeń społecznych, ograniczona aktywność własna.
U dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym różny jest poziom rozwoju motorycznego – od dzieci niemal zupełnie sprawnych fizycznie do dzieci nie umiejących, czy nie mogących, ze względu na swoje zaburzenia, poruszać się samodzielnie. Mimo obecności niesprzyjających rozwojowi autonomii czynników, stymulując jego aktywność ruchową, dziecko może opanować pewne jej zakresy: zdolność do samoobsługi i radzenia sobie w sytuacjach codziennych oraz umiejętność dokonywania prostych wyborów . Aktywność ruchowa wywiera duży wpływ na jego rozwój psychofizyczny. Inne potrzeby, których zaspokojenie konieczne jest dla rozwoju dziecka, to potrzeby: snu i wypoczynku oraz stymulacji sensorycznej.
Ważne dla rehabilitacji głębiej upośledzonych umysłowo jest odpowiednie manipulowanie wrażeniami zmysłowymi, ich ilością i natężeniem. Działając na kilka sfer wrażliwości zmysłowej jednocześnie, wzmacniamy ogólny stan pobudzenia, stan gotowości układu nerwowego do pracy i rozwoju. Sprawność dziecka w dużym stopniu zależy od aktywności w obrębie zmysłów. Ogromną szansą dla jego rozwoju jest stymulacja sensoryczna. O przejawach istnienia potrzeb poznawczych u głębiej upośledzonych umysłowo świadczą próby wielozmysłowego poznania przedmiotu przez samorzutne manipulowanie nim, tworzenie dla przedmiotu odpowiedniej nazwy. Myślenie u dzieci z głębszym upośledzeniem umysłowym jest konkretno - obrazowe. Dzieci z umiarkowanym stopniem upośledzenia intelektualnego lepiej spostrzegają otaczającą ich rzeczywistość w porównaniu z upośledzonymi umysłowo w stopniu znacznym. Przeważa u nich uwaga mimowolna. Ich uwagę, jak podaje J Kostrzewski , przyciągają jedynie nowe, silne lub niezwykłe bodźce, a wyobrażenia są mniej dokładne i wierne niż u lekko upośledzonych i mają przeważnie charakter odtwórczy. Możliwości rozwojowe dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębszym są ograniczone. Mimo to, w wyniku oddziaływania rehabilitacyjnego, osiągają pewien stopień rozwoju, dzięki czemu uczęszczają obecnie z powodzeniem do szkół życia, przechodzą szkolenie zawodowe z zakresu prostych prac i dobrze pracują w środowisku chronionym.
Inną grupą potrzeb są potrzeby związane z dojrzewaniem osobowości emocjonalno-społecznej, w ramach których H. Olechnowicz wymienia: doznawanie życzliwości i poczucia przynależności do kogoś, rozumienie i bycie rozumianym, bycie dostrzeganym w grupie innych dzieci, poczucie własnej wartości i pełnienie określonej roli społecznej. W tej grupie potrzeb szczególną pozycję zajmuje umiejętność kontaktowania się z otoczeniem społecznym. Osoby głębiej upośledzone umysłowo porozumiewają się z otoczeniem w taki sposób, jak na to zezwalają warunki ich rozwoju i osiągany poziom kompetencji społecznych. Wyniki obserwacji zachowań osób głębiej upośledzonych umysłowo wskazują, że niektóre z nich są zdolne do budowania czytelnych, zrozumiałych dla otoczenia komunikatów, wypowiadania pojedynczych słów wspartych językiem ciała (tzw. metajęzyk). Rzadko potrafią zrozumieć jednocześnie więcej niż jedno słowo lub jeden, często powtarzany zwrot. Dłuższe wypowiedzi kierowane do nich nie są zrozumiane, stąd wychodząc tym osobom naprzeciw trzeba pomagać i umożliwić im wejście w interakcje społeczne w sposób dla nich zrozumiały . Podawane informacje, polecenia powinny być krótkie, wyraźne, poprawne. W każdym poleceniu należy uwzględnić imię osoby, do której go kierujemy. Osoby te pozornie niezdolne do nawiązywania kontaktów z otoczeniem ożywiają się, kiedy usłyszą swoje imię, zwłaszcza, gdy towarzyszą temu np. przytulanie, głaskanie. W przypadku osób słabo reagujących na otoczenie należy starać się nawiązać dialogi bezsłowne, które mają o wiele większe znaczenie komunikacyjne niż komunikaty werbalne, których one nie rozumieją . U wielu (zwłaszcza z zespołem Downa, czy cechami autyzmu) jedyną podejmowaną próbą mówienia jest echolalia. Powtarzają one usłyszane kiedyś słowa, zwroty, a nawet kilkuzdaniowe wypowiedzi, choć trudno ustalić, czy są świadome ich treści. Wypowiedzi te można potraktować jako swoisty rejestr gromadzonych przez nie doświadczeń lingwistycznych, które pomimo pozornej obojętności i bierności prawdopodobnie pozostawiają jakiś ślad w ich umyśle . Następną potrzebą tych dzieci jest potrzeba kontaktu z rówieśnikami. Zazwyczaj kontakty społeczne osób upośledzonych umysłowo w stopniu głębszym to obcowanie z rodziną, bądź udział w działalności nieformalnych grup funkcjonujących w ich środowisku (wspólnoty) i organizacji (stowarzyszenia, fundacji), które rozszerzają zakres ich kontaktów z innymi. Dzieci te wyrażają potrzebę kontaktu społecznego, reagują ożywieniem na pojawienie się nowej osoby, toteż interakcje te należy podtrzymywać. Osoba z głębszą niepełnosprawnością umysłową winna być związana z aktywnym uczestnictwem w życiu rodzinnym. Rodzina winna przygotowywać dziecko do pełnienia możliwie wielu realnych dla niego ról członka rodziny, a więc aktywnej, samodzielnej w samoobsłudze, w pracach porządkowych w domu i ogrodzie. Równie ważne jest przygotowanie tych osób do funkcjonowania w najbliższym środowisku lokalnym, w placówkach, do których uczęszczają. Nie można rezygnować z ich udziału w różnych formach życia towarzyskiego grup dziecięcych, młodzieżowych itd.
Osoby te potrafią wchodzić w głębokie interakcje z innymi, posiadają duże umiejętności budowania kontaktu z rówieśnikami.
Stymulując rozwój dziecka z głębszym upośledzeniem, należy dostrzegać ich możliwości. Sfera emocjonalna to obszar rozwoju, w którym łatwiej niż w innych dziedzinach może osiągnąć sukces. Dzieci te przeżywają i okazują swoje emocje jak również zdolne są do prawidłowego odczytywania takich emocji jak radość, smutek, gniew, strach. Poprzez emocje możemy aktywizować dziecko i wykorzystywać jego aktywność w prowadzonej z nim terapii
Rehabilitacja osób z głębszym upośledzeniem umysłowym powinna zmierzać do kompetencji tych osób oraz kompetencji otaczającego je środowiska w taki sposób, aby mogły one korzystać ze wszystkich praw przysługujących współczesnemu człowiekowi na miarę swoich własnych możliwości.
Dziecko z głębokim upośledzeniem umysłowym wprawdzie ma inne możliwości rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego, ale ma pełne prawo do wspomagania swego rozwoju poprzez system edukacji. Taką możliwość stwarza indywidualizacja nauczania. Dzieci te mają możliwość rozwoju swoich funkcji poznawczych, emocjonalnych, jak również opanować umiejętności w ramach swoich możliwości. Korzystna jest tu metoda pedagogiczna tzw. pielęgnacji wychowującej, polega na tym, ze w normalnym toku życia rodzinnego i opieki wplata się elementy kształcące i usprawniające. W tym celu wykorzystuje się sytuacje pielęgnacyjne do wspomagania rozwoju dziecka, np. sytuację karmienia i przewijania (m.in. mówienie do dziecka, ukazywanie rożnych możliwości poruszania się itd.).
Dziecko z głębokim upośledzeniem wyraża potrzebę bliskości fizycznej drugiej osoby, co uwidacznia się w jego ożywieniu emocjonalnym na widok znanej osoby. Ich mocną stroną jest umiejętność podtrzymywania kontaktu emocjonalnego z innymi. Dlatego dziecko nie poruszające się samodzielnie musi być przenoszone, przewożone tam, gdzie toczy się normalne życie rodzinne czy grupowe w placówce, by tym samym wspomagać jego rozwój. Osoba ta nie doświadcza większości doznań, które towarzyszą różnym formom ruchu. Postrzeganie samego siebie i kontrola własnego ciała stają się bardziej ograniczone. Dlatego ćwiczenia ruchowe, masaże umożliwiające odczuć mu własne ciało. Porozumiewanie się z osobami z głębszym upośledzeniem umysłowym jest możliwe poprzez odczytywanie ich zachowań w kategoriach komunikatu. Jednostki te mają dużo większe możliwości wyrażania siebie poprzez różne przejawy ekspresji niewerbalnej, poprzez sygnały fizjologiczne. Reakcje fizjologiczne są odpowiedzią organizmu człowieka na wewnętrzną i zewnętrzną stymulację, np. pocenie się jest objawem zmęczenia, strachu itd. Niewerbalne sposoby porozumiewania się są możliwe dzięki takim cechom głosu jak: natężenie i wysokość, tempo i rytm wypowiedzi oraz dźwiękom nie językowym, tj. śmiech, krzyk, mlaskanie, wokalizacje. Te sposoby ekspresji dla dzieci są niezwykle ważne: pozwalają im usłyszeć siebie. Dla niektórych głos jest tym, co mogą najłatwiej samodzielnie wytworzyć. Czyjeś popiskiwanie lub mruczenie może oznaczać protest przeciwko czemuś, chęć zdobycia jakiegoś przedmiotu lub radość na widok bliskiej osoby . Dzieci te skupiają swoją uwagę na mowie ciała i brzmieniu głosu, ponieważ nie rozumieją wypowiedzi słownej. Składają się na to przynajmniej trzy wspomniane tu przyczyny:
- mowa werbalna jest dla ucznia zbyt abstrakcyjna
- komunikacja niewerbalna jest rozwojowo pierwotna i tym samym bardziej dostępna dzieciom na początkowych etapach rozwojowych
- komunikacja niewerbalna dostarcza czterokrotnie więcej informacji o otaczającej rzeczywistości niż przekazy słowne.
W kontaktach z dzieckiem z głębokim upośledzeniem umysłowym ważną rolę odgrywają emocje; ich ogromne możliwości zawierają się w zdolnościach do przeżywania radości, smutku, gniewu, strachu, jak również prawidłowego ich odczytywania u innych. Praca z emocjami jest szczególnie ważna ponieważ poprzez emocje możemy aktywizować dziecko i w dalszej pracy wykorzystać jego aktywność w terapii.
U osób z poważnymi zaburzeniami rozwojowymi nierzadko występują zachowania, które określamy jako nietypowe, niepożądane np. szarpanie innych, gryzienie swej ręki. Stereotypia jest jednym ze sposobów radzenia sobie z brakiem pozytywnego doświadczenia, trwałej i dobrej relacji z najbliższymi, czyli głównie z rodzicami i opiekunami dziecka. Dzieci, nie mogąc zbudować więzi, wycofują się z kontaktu w stereotypowy ruch dlatego tak ważne jest dla ich prawidłowego rozwoju znalezienie właściwych sposobów komunikowania się oraz zaspakajanie ich potrzeby bycia z innymi. Terapia tych zachowań jest zatem jedynym z warunków podniesienia jakości życia dzieci.
Głównym zagrożeniem dla dziecka z głębokim upośledzeniem umysłowym, jak stwierdza J. Kielina, jest deprawacja sensoryczna, czyli zbyt słabe stymulowanie jego zmysłów.
Osoby opiekujące się tymi dziećmi winny dostrzec duże możliwości istnienia u tych dzieci kanałów przepływu bodźców np. dotykowe, słuchowe itd. Jest to ważna droga do poznania świata. Stymulacja zmysłów jest niezbędna dla osiągania nowych możliwości rozwojowych dziecka. Wszystkimi, najważniejszymi funkcjami naszego organizmu, ale także organizmu dziecka z głębokim upośledzeniem, kierują wrodzone odruchy. Odruchy podtrzymują aktywność własną dziecka. Na tym poziomie jest to właściwie jedyna aktywność toteż należy odruchy wywoływać i ćwiczyć. Aktywność manipulacyjna tej grupy dzieci jest słabsza, jednak możliwa i relatywnie może przynieść dość dobre efekty terapeutyczne. Manipulacja dostarcza dziecku doznań polisensorycznych. Poprzez wrażenia doznawane w kontakcie z przedmiotami dziecko uczy się koordynować doznania płynące z różnych zmysłów. Efektem terapii poprzez manipulację jest usprawnianie pracy zmysłów, poprawienie zdolności do różnicowania przedmiotów, zapamiętywania ich nazw oraz poprawienie komunikacji dziecka.
Każdy żyjący człowiek posiada pewne ograniczenia, ale także możliwości. Każde dziecko, a więc i to z najgłębszym upośledzeniem, takie możliwości posiada. Nie ma osób niepełnosprawnych, które nie mają żadnych zalet, żadnych umiejętności, choćby potencjalnych. Najważniejsze jest to, aby te "mocne strony jednostki" odkryć, a potem je pieczołowicie pielęgnować-stymulować do ich doskonalenia przez odpowiednie i atrakcyjne dla niej wzmocnienia, aktywizować do wysiłku, organizować warunki sprzyjające jej rozwojowi.
mgr Teresa Pykosz
|
