Artykuł ten ma na celu rozbudzenie ciekawości człowieka, zachęcenie go do poznania faktów związanych z istnieniem i przetrwaniem gatunków na Ziemi. Na przykładzie wybranych gatunków przedstawione zostały przyczyny ich wyginięcia. Podczas długiej, trwającej ponad 3 miliardy lat, historii rozwoju życia na Ziemi kilkakrotnie wymierała większość organizmów, które ją zamieszkiwały.
Z tej niewielkiej grupy, która pozostawała, za każdym razem w ciągu milionów lat powstawały setki tysięcy nowych organizmów.
Naturalne wymieranie gatunków istniało zawsze, czasem był to proces powolny, czasem nagły związany z klimatycznymi, geologicznymi, czy kosmicznymi katastrofami.
Liczba gatunków, które w długiej historii Ziemi wyginęły, znacznie przekracza liczbę gatunków, które obecnie występują. Naukowcy uważają, że w naszych czasach żyje nie więcej niż 10% z istniejących kiedyś gatunków.
Ewolucja to proces zmian w Przyrodzie trwający nieustannie, wciąż pewne gatunki zanikają, ustępując miejsca ekspansji innych. Gdy jeszcze na początku stulecia ginął z powierzchni Ziemi jeden gatunek rocznie, w połowie lat osiemdziesiątych jeden gatunek ginął już codziennie. Człowiek od początku swego istnienia zmieniał środowisko, powodując, że niektóre gatunki przez niego "faworyzowane" lub z własnego wyboru świetnie się mające w jego środowisku dobrze prosperowały inne z kolei doświadczały ciężkich czasów. Gatunki "faworyzowane" rozwijały się i rozprzestrzeniały zajmując coraz to nowe tereny wypierając ze środowiska inne gatunki w tym te, które już tam były.
W świetle ostatnich badań archeologicznych i odkryć paleontologicznych coraz częściej pojawia się pogląd, że tak zwani ludzie pierwotni, uważani za żyjących w harmonii z naturą, przyczynili się także do wyginięcia wielu gatunków zwierząt. Pojawienie się Polinezejczyków na Wyspach Hawajskich 1500 lat temu stało się przyczyną wyginięcia co najmniej 40 gatunków ptaków, niemal 3 razy więcej, niż zniszczono przez ostatnie stulecia. W przeszłości homo sapiens również przyczyniał się do zniknięcia z Ziemi wielu gatunków. Na granicy polsko - czeskiej wśród śladów pradawnego osiedla odkryto pogrzebane szczątki co najmniej 100 mamutów. Intensywne polowania homo sapiens na mamuty, a także zmiany epoki lodowcowej nie sprzyjały utrzymaniu liczebności gatunku, a w końcowym efekcie całkowitego wyginięcia. W bliższych nam historycznie czasach wiele gatunków tj. słynna krowa morska na Wyspach Kanaryjskich, tur w Europie, gołąb wędrowny w Ameryce zostało wytępione poprzez intensywne polowanie. Ptak dront dodo należący do nielotów został zjedzony w ciągu niespełna 150 lat od odkrycia. W Polsce ostatni żyjący na wolności żubr został zabity przez kłusowników w Puszczy Białowieskiej w czasie pierwszej wojny światowej.
Przez ostatnie kilkaset lat podstawową przyczyną wyginięcia gatunków była ich przydatność dla człowieka ze względu na mięso, skóry, ozdobne pióra.
W porównaniu z ubiegłym stuleciem liczba gatunków, choćby tylko dużych zwierząt, które bezpowrotnie zginęły z powierzchni Ziemi, uległa podwojeniu. Zagrożonych jest nadal wiele gatunków, które znalazły się w miejscu swojego występowania, w śmiertelnym niebezpieczeństwie i na naszych niemal oczach stanął się historią. Bardziej niż bezpośrednia zagłada grozi im całkowite zniszczenie ich środowisk lub zmniejszenie dostępnych terenów, tak że nie mogą pomieścić się tam obszary niezbędne dla rozrodu i zdobycia pokarmu. Jeżeli środowisko występuje w "kawałkach" mniejszych, niż wymagają tego życiowe potrzeby gatunku, niewiele pomogą najostrzejsze zakazy zabijania czy polowań. Przy ocenie zagrożenia główna uwaga koncentruje się na lądach i lesie tropikalnym, jednak najwięcej notuje się ginących gatunków na wyspach. Gatunki wyspowe są w szczególnej sytuacji, gdyż powstały w izolacji, dostosowane do bardzo specyficznych warunków i nie mają się dokąd wynieść jeśli są zagrożone. Mają też mało przystosowań zachowawczych, ich ewolucja odbywała się bez wrogów - nowo wprowadzanych przez człowieka drapieżników takich jak koty czy szczury. Taki los spotkał ptaka dodo, workowate zwierzęta z Australii. Podobne zagrożenia występują na "wyspach", na lądzie, czyli środowiskach otoczonych przez inne ekosystemy, tak, że populacje są całkiem izolowane i nie mają szans na przedostanie się na inne "lądowe wyspy".
Takie niebezpieczeństwo grozi w Chinach wielkiej pandzie. Główne przyczyny ostatnio szybkiego wymierania gatunków to przeeksploatowanie populacji w wyniku polowań i połowów, zatrucie środowiska, handel egzotycznymi, a rzadkimi gatunkami. Jednak najistotniejszy dramat związany jest z przekształcaniem i zatracaniem naturalnych siedlisk wskutek ich zniszczenia (wycinanie i wypalanie) zamiany na pola uprawne, zajęcia pod drogi, miasta, czy zakłady przemysłowe.
W Polsce w najtrudniejszej sytuacji znalazły się gatunki występujące na bagnach i podmokłych łąkach. Różne jest znaczenie wyginięcia jakiegoś jednego gatunku z punktu widzenia możliwości przetrwania innych gatunków. Ocenia się, że utrata jednego gatunku rośliny grozi utratą kilku gatunków zwierząt, które się nią odżywiały lub korzystały z niej w inny sposób. Utrata każdego gatunku to zmniejszenie stabilności ekosystemów, naruszanie złożonej sieci powiązań, czego skutków od razu nie da się ocenić. To strata niepowtarzalnego układu genetycznego kryjącego nie znane wciąż możliwości i pozbawienie ewolucji materiału do ciągłych twórczych przemian życia. Dla ludzkości strata każdego gatunku, a zwłaszcza tych jeszcze nie poznanych, to także strata szans na lepsze warunki życia. Każdy gatunek, każda forma życia ma nie tylko wartości "praktyczne" dla człowieka i wartość dla porządku Przyrody, lecz też i wartość wewnętrzną samą w sobie. Ochrona całej przyrody jest niezbędna dla zachowania życia na Ziemi.
Halina Lorenc
Literatura:
- "Zwierzęta i kontynenty" T. Umiński
- "Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska" A. Kalinowska
- "Ekologia inwazji zwierząt i roślin" C. E. Elton
- "Pochwała różnorodności" R. Dubois
|
