Tekst ten jest referatem, a właściwie zbiorem spostrzeżeń, uwag, pomysłów na realizację tematyki regionalnej na lekcjach języka polskiego. Powstał jako posumowanie mojej pracy przy programie ścieżki edukacji regionalnej.
Zagadnienia regionalizmu na lekcjach języka polskiego w szkole podstawowej. Szkoła niezależnie od typu i stopnia organizacji działa w konkretnym środowisku społecznym i jest z tym środowiskiem związana najrozmaitszymi więzami. A skoro tak jest, kształtuje ona środowisko, a środowisko wywiera wpływ na treść jej pracy. Nic więc dziwnego, że chociaż wszystkie szkoły danego stopnia i bytu realizują jednakowy, ogólnopolski program, to jednak szczegółowe treści nauczania różnią się od siebie w zależności od regionu czy środowiska, w którym działa szkoła. Dotyczy to szczególnie języka polskiego, przedmiotu o największych walorach wychowawczych, ogarniającego wszystkie niemal dziedziny życia.
Na treść języka polskiego jako przedmiotu nauczania w szkole podstawowej składają się: wiedza o budowie i zasadach funkcjonowania języka ojczystego, podstawowe wiadomości z nauki o literaturze oraz wybrane zagadnienia z wiedzy o kulturze. Zadaniem języka polskiego jako przedmiotu nauczania jest więc m. in. przekazanie uczniom wiedzy pozwalającej na rozumienie i interpretowanie zjawisk kulturowych, przygotowanie do świadomego wyboru i indywidualnego wartościowania zjawisk współczesnej kultury, wzbogacanie osobowości, budzenie szacunku dla narodowego dziedzictwa kulturowego, rozwijanie zainteresowań i potrzeb kulturalnych oraz kształcenie umiejętności ich zaspokajania.
W szkole podstawowej program pozostawia do dyspozycji nauczyciela polonisty szeroki margines, który można i trzeba wypełniać zagadnieniami związanymi z regionem. Polonista ma tu niemal nieograniczone pole do działania, bo w realizowaniu każdego działu może nawiązać do najbliższego środowiska ucznia, czy też do szerzej pojętego regionu. I tak np. polonista ma dużo swobody w doborze lektury, która - jak wiadomo - stanowi główne źródło kształtowania uczuć patriotycznych w nauczaniu języka ojczystego, a przywiązanie do regionu, do jego kultury, do ludzi tu zamieszkujących, do jego przeszłości, teraźniejszości to troska o przyszłość, to składniki tego, co kryje się pod pojęciem patriotyzmu.
Głównym zadaniem dzisiejszej szkoły jest przygotowanie ucznia do życia w nowych warunkach gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych naszego państwa. Aby szkoła mogła spełniać te zadania, aby wychowała człowieka świadomego dzisiejszych czasów, musi zmienić nie tylko treści nauczania, ale także metody pracy.
Aby uczeń mógł żyć w nowych warunkach, musi dokładnie poznać rzeczywistość, jej ideały i dążenia, musi wdrożyć się w sposoby życia i pracy, myślenia i odczuwania ludzi z najbliższego środowiska i całego narodu.
Na interesujące nas pojęcie regionalizmu składają się dzieje danego regionu oraz jego tradycje, różnorodne zjawiska, które są wynikiem twórczej działalności ludzi żyjących na określonym terenie i w określonych warunkach Regionalizm w procesie nauczania języka polskiego to zagadnienie wyjątkowe złożone. To nie tylko zaznajomienie uczniów z dziejami regionu (przeszłość historyczna), swoistym folklorem, to także zapoznanie uczniów z czasami II wojny światowej, z różnorodnymi osiągnięciami dnia dzisiejszego oraz z perspektywami rozwoju kultury regionalnej. Nauka o regionie nie stanowi oddzielnego działu programowego. Przez naukę o regionie należy rozumieć „uregionalnianie" zajęć z języka polskiego poprzez włączanie w zasadniczy materiał nauczania elementów dziejów i kultury swego regionu, podejmowanie zagadnień folkloru, życia kulturalnego, literatury regionalnej, wiedzy o udziale regionu w dorobku kultury ogólnopolskiej. Duże możliwości daje okazjonalne wprowadzenie treści regionalnych na lekcjach języka polskiego w szkole podstawowej - doskonalą okazją ku temu będą różnego rodzaju rocznice, wycieczki, spotkania z ciekawymi i zasłużonymi dla regionu ludźmi, uroczystości i święta, a także ćwiczenia w mówieniu i pisaniu. Aktualnie realizowany program nauczania języka polskiego w szkole podstawowej daje sposobność uwzględnienia zagadnień kultury regionalnej, przede wszystkim folkloru, gdyż omawiane są w kl. IV-baśnie, a w V-podania, legendy, zwyczaje. Właściwie rozumiany i realizowany regionalizm w pracy dydaktyczno- wychowawczej powinien stać się przyczynkiem do rozumienia, interpretacji i wartościowania zjawisk kulturowych i społecznych naszych wychowanków.
Nie ulega przy tym wątpliwości, że wprowadzenie treści regionalnych wzbogaci strukturę celów poznawczych, kształcących i wychowawczych.
Nauczyciele języka polskiego powinni zdawać sobie sprawę, że poznanie folkloru wpłynąć może na rozbudzenie zainteresowań regionalnych, na kształcenie szacunku dla przeszłości i zachowanych wartości kulturowych. Ważne w pracy polonistycznej jest również kształcenie estetyczne. Źródłami dostarczającymi materiału nauczania mogą więc być i dzieła sztuki i architektura i malarstwo. W pracowniach polonistycznych można gromadzić czasopisma regionalne, a przynajmniej wycinki prasowe, ilustracje, sprawozdania z wycieczek, wywiady z ciekawymi ludźmi, twórcami kultury, notatki dotyczące wsi, miasta, środowiska, szkoły czy uczniów (teczki tematyczne)
Można pomagać naszym uczniom poznawać region w sposób bezpośredni (obozy wędrowne, wycieczki), ale można też tak kierować pracą, ze uczniowie zdobywać będą nowe wiadomości lub poszerzać zdobyte wcześniej drogą pośrednią, np. poprzez kontakt z prasą, udział w konkursach, poprzez lekturę publikacji różnego typu. Utrwaleniem zdobytej wiedzy są najczęściej sporządzone przez zespoły uczniowskie, różnorodne w treści albumy czy gazetki.
Zagadnienia regionalne stanowią element składowy kształcenia literackiego, a w jeszcze większym stopniu - kształcenia kulturalnego Są również doskonałym źródłem do ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, bo podstawą ich są przeżycia i doświadczenia uczniów. Mogą być wykorzystywane na lekcjach poświęconych problemowi nauki o języku- osobiste przeżycia uczniów, ich spostrzeżenia, obserwacja życia w gronie rówieśników, określonym środowisku, w regionie, w kraju, aktualne wydarzenia kulturalne i literackie, wszelkie rocznice, święta, spektakle teatralne, filmy oświatowe i fabularne, wycieczki polonistyczne, prasa regionalna - wszystko to stanowi różnorodny i bogaty materiał pozalekturowy, będący podstawą kształcenia językowego sprawności językowej uczniów.
Główną funkcją ćwiczeń w mówieniu i pisaniu (bogacenie czynnego słownika, znaczenie i ekspresja słowa, formy wypowiedzi itp.) jest ich funkcja kształcąca, ale nie do pominięcia jest też ich funkcja wychowawcza. Wystąpi ona wyraźnie w takich na przykład formach pracy jak:
- Sprawozdanie z wycieczki;
- Rozprawki- Prasa regionalna o mojej miejscowości (na podstawie gromadzonego materiału prasowego),Przeszłość historyczna mojej miejscowości, Dzień dzisiejszy mojej miejscowości i perspektywy jej rozwoju, Przemiany w mojej miejscowości, których jestem świadkiem;
- List do rówieśnika: Chcę zaprezentować Ci swoje miejsce zamieszkania, List do prezydenta lub wójta Co mnie cieszy, a co smuci jako mieszkańca, Co chciałbym zmienić w swojej miejscowości;
- Wszelkiego typu opisy- opis przedmiotu, krajobrazu, postaci, pomnika, rzeźby, opis przeżyć wewnętrznych związanych z doznaniami uczniów, np. w czasie wycieczki, zwiedzania muzeum, galerii sztuki.
Nieocenionym wręcz walorem omawiania tematów regionalnych i lokalnych jest to, iż są one źródłem przystępnego materiału do wnioskowania historycznego, a co za tym idzie kształcą umiejętność dokonywania analizy i syntezy informacji na bazie dostępnych przesłanek. Wprowadzenie historii regionu uważane jest za niezwykle wartościowe również i z innych powodów:
- Nie ma w Polsce takiej miejscowości, która by nie miała swojej regionalnej historii.
- Opracowane historii regionu daje dziecku poczucie „ważności" jego miejscowości, poczucie ścisłej łączności jego regionu z resztą państwa oraz działa najsilniej na jego stronę uczuciową.
- Opracowanie historii regionu uświadamia dziecku, że środowisko w którym żyje, jest wytworem procesu historycznego, jest wynikiem zbiorowego wysiłku wielu, wielu pokoleń, którego ostatnim ogniwem jest ono samo.
- Opracowując historię regionu nauczyciel bardzo często operuje materiałem poglądowym ilustrującym przeszłość i teraźniejszość (np. najstarsze i najnowsze budynki, narzędzia, sposoby pracy itp.). W oparciu o ten materiał ma on możność dokonywania zestawień, porównań - funkcji bardzo ważnych w kształtowaniu elementarnych pojęć historycznych.
- Historia regionu jest naturalnym rozszerzeniem kręgu poznawczego dzieci, które w obrębie otaczającego je środowiska poznały już dom, szkołę, a częściowo, w klasie III miejscowość. Teraz miejscowość swoją poznają lepiej i przejdą do regionu jej przyległego.
- Omawianie historii regionu pobudza również zainteresowania rodziców, którzy dla nauczyciela badającego przeszłość ich rodzinnej miejscowości okazują niezwykle dużo szacunku i wsparcia.
- Historia regionu bardzo uprzystępnia dzieciom zrozumienie pojęcia czasu.
- Edukacja regionalna budząc zainteresowanie najbliższym środowiskiem kształtuje zarówno postawy lokalnego patriotyzmu jak i postawy otwarcia, zrozumienia innych kultur, umożliwiając tym samym zbliżenie europejskie. Uświadamia, że sięganie do korzeni, poznawanie i kultywowanie tradycji przodków pomaga w zrozumieniu wielu problemów współczesności.
Cała trudność w nauczaniu historii regionu polega na tym, że osobą, która będzie musiała znać, a więc zdobyć potrzebny do poznania historii regionu materiał, będzie niestety sam nauczyciel. Odpowiedniego materiału szukać może on w przewodnikach po okolicy, w księgach i kronikach parafialnych oraz katastralnych wsi, może sam, względnie zlecając to uczniom, przeprowadzać wywiady z najstarszymi mieszkańcami danej miejscowości. W nauczaniu historii regionu warto wykorzystać najstarsze budowle w okolicy- resztki dworów, czworaków, kapliczki przydrożne, nawet ruiny, czy pamięć o nich. Miejscem, gdzie na pewno przetrwała historia będzie kościół-tu warto dokładnie obejrzeć wszystko: sprzęt liturgiczny, chorągwie, tkaniny, nagrobki, tablice pamiątkowe, dzwony. Przy ustalaniu historii wsi i jej okolicy pomocnym może okazać się układ gruntów, rozdrobnienie, komasacja, resztki serwitutów. Nie można pominąć mogił w polach, miejsc straceń i pacyfikacji i oczywiście cmentarza. Należy zainteresować się, czy dany region był miejscem urodzenia wybitnych osób, miejscem przemarszu wojsk, pól bitewnych, zjazdów, strajków chłopskich itp. Jeżeli materiału będzie zbyt dużo, to nauczyciel musi wybrać rzeczy najważniejsze i najbardziej dla dzieci zrozumiałe.
Historia regionu na pewno istnieje wszędzie- może być tylko mniej lub więcej barwna i bogata. Przypuszczalnie może zajść taki odosobniony przypadek, że ktoś w żaden sposób nie będzie mógł znaleźć materiału do realizacji tego działu i stwierdzi, że nie ma u niego żadnych zabytków ściśle historycznych. Nie zaprzeczy jednak, że nie brak w okolicy różnych placówek kulturalnych jak szkoły, świetlice, biblioteki, których historię nietrudno będzie opracować.
Pierwszą lekcję z historii regionu powinien nauczyciel poświęcić opracowaniu historii szkoły w której dzieci się uczą. Na pojęcie historii składają się bowiem nie tylko klęski i zwycięstwa wojenne, ale m. in. i postęp kulturalny, którego wyrazem jest również szkoła. Lekcję możemy przeprowadzić na kilka sposobów:
- W szkołach miejskich, których żywot sięga czasem stu pięćdziesięciu lat, przeprowadzić ją można na podstawie kroniki szkolnej i zapisków archiwum miejskiego. Osobą bardzo ważną na lekcji będzie nauczyciel.
- W szkołach wiejskich, albo dzieci przyniosą materiał o historii szkoły uzyskany w domu drogą wywiadu od osób starszych, a nauczyciel tylko sprawdzi go w oparciu o zapiski kroniki szkolnej, albo zaprosić można kogoś z najstarszych mieszkańców wsi, kto opowie dzieciom dzieje ich szkoły.
Życie każdego z nas związane jest, i to ściśle, z określonym miejscem zamieszkania- nie zawsze jest to stolica kraju czy województwa. Najczęściej są to prowincjonalne miasta będące dziś siedzibami władz gminnych, położone z dala od wielkich aglomeracji miejskich, są to również małe miasteczka i wsie nierzadko nie posiadające własnego urzędu pocztowego, ośrodka zdrowia, a nawet szkoły. Nie to jest jednak ważne. Ważne jest, aby nauczyć, najpierw siebie, a potem swoich wychowanków, jeśli nie kochać, to przynajmniej szanować ten najbliższy nam skrawek ziemi, uświęcony pracą i życiem naszych najbliższych, tę naszą małą ojczyznę.
Przydatna bibliografia:
Kwaskowska W., Poprzez lekcje języka polskiego młodzież poznaje własne środowisko,Polonistyka, 1980,nr 2"
Rosner E., Na przykładzie jednego regionu,Nowa Szkoła, 1970. nr 10
Rosner E , Treści regionalne w pracy polonisty, Nowa Szkoła, 1970, nr 7
autor Iwona Mariańska-Krzebiot
