Aldona Kurkowska
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA WOKÓŁ MNIE
"Psychologia społeczna — nauka na pograniczu psychologii i socjologii badająca w jaki sposób obecność innych ludzi (rzeczywista, bądź tylko wyobrażona) wpływa na ludzkie zachowanie, emocje i myśli." Zajmuje się ona "funkcjonowaniem człowieka w sytuacjach społecznych, relacjami jednostki z innymi ludźmi oraz ich wpływem na jej zachowanie się, postawy, przekonania; jako dział specjalny psychologii społecznej wyodrębnia się psychologię małych grup, zajmującą się badaniem procesów wewnątrzgrupowych oraz wpływu, jaki wywiera grupa na będące jej członkami jednostki. Psychologia społeczna rozwinęła się zwł. w USA (F.H. Allport, Th. Newcomb), gdzie w centrum badań są stawiane problemy kształtowania się postaw i opinii społ., prowadzi się badania eksperymentalne nad specyfiką poznawania ludzi i innych obiektów społ., patologią społ., konfliktami społ. itp. Wyniki tych badań są wykorzystywane w polityce, prawodawstwie, pedagogice i ekonomii."
"Człowiek nie jest samotną wyspą. Ta prosta prawda wyrażona w bardziej "naukowy" sposób oznacza, że człowiek jest istotą społeczną, tzn. zawsze poddaje swoje otoczenie lub jest poddawany wpływom, a jego zachowania pozostają w jakiejś relacji do innych."
Ludzie więc wzajemnie na siebie oddziałują. Proces tych wzajemnych oddziaływań nazywamy interakcjami. Interakcję możemy też przedstawić jako równoczesną aktywność 2 lub większej ilości osób. Działania te są współzależne lub wspólnie uwarunkowane W ujęciu przedstawianym przez Aronsona - psychologia społeczna jest nauką o interakcjach i o czynnikach określających ich następstwa, wyrażające się w przekonaniach i zachowaniu poszczególnych osób.
Proces interakcji można analizować z różnych punktów widzenia wykorzystując do tego celu trzy różne podejścia teoretyczne:
- Pierwsze z nich nawiązuje do klasycznego behawioryzmu i "zajmuje się relacjami między bodźcami oddziałującymi na człowieka a jego reakcjami na nie lub między sytuacjami, w jakich znajduje się człowiek, a jego zachowaniami w tych sytuacjach".
- Drugie wskazuje na to, że w procesie interakcji zachodzi proces uczenia się nowych reakcji. "Proces ten może w dużym stopniu zmienić dotychczasowe reakcje uczestników interakcji, modyfikować ich zachowania właśnie dzięki uwzględnieniu zachowań innych osób biorących udział w tym procesie".
- Trzecie, to "koncepcja analizowania procesu interakcji w kategoriach wymiany nagród i kar lub nagród i kosztów. Nie traktuje ona nagród i kar jako wzmocnień modyfikujących zachowania, ale przypisuje im nieco szersze funkcje." J. W. Thibaut i H. H. Kelley, przedstawiciele tej koncepcji zwracają uwagę na to, że w procesie interakcji, poza określonymi zachowaniami, uczestniczący w nich ludzie produkują pewne wytwory, a także komunikują się ze sobą.
"Kiedy przyjmuje się te założenia, łatwo dojść do wniosku, że w procesie interakcji nie chodzi o jakieś proste zachowania, proste reakcje, ale całe ciągi zachowań o charakterze werbalnym czy motorycznym, przy czym są one skierowane na osiągnięcie określonych celów, takich jak przekazanie czegoś drugiej osobie, zmiana jej zachowań itp."
Jako istoty społeczne, dążące do osiągnięcia indywidualnego sukcesu jesteśmy uwikłani w relacje. Metodą skutecznego działania, skutecznego podejmowania życiowych decyzji w takich warunkach jest metoda osiągania porozumienia miedzy zainteresowanymi stronami i znajdywania rozwiązania korzystnego dla stron.
Według wcześniej wspomnianych autorów "interakcje miedzy ludźmi mają wybiórczy charakter, przez co można rozumieć dwie różne sprawy: 1) że w obecności pewnych ludzi zachowujemy się zawsze w określony sposób, 2) że za partnera interakcji (jeśli nie jesteśmy zależni od innych okoliczności, np. od przymusu) wybieramy określonego człowieka."
Drugi z typów wybiórczości jest doskonale widoczny podczas tworzenia podstawowej grupy społecznej czyli rodziny. "Grupa społeczna to w psychologii i socjologii grupa ludzi, której członkowie współdziałają ze sobą w celu zaspokajania własnych potrzeb i osiągania celów. Grupy społeczne zaliczane są do zbiorowości społecznych. Przykładem zbiorowości mogą być np. tłumy. W grupie społecznej zachodzą trwałe interakcje i wspólne osiąganie celu, podczas gdy np. w tłumie uczestnicy osiągają cel jako jednostki.
Grupa społeczna charakteryzuje się w miarę trwałą strukturą społeczną. Każdy jej członek zajmuje określoną pozycję (status społeczny) i miedzy nim, a innymi członkami występują więzi społeczne. Grupę społeczną ująć można więc jako system statusów społecznych."
Grupy można różnicować ze względu na wielkość. Takie grupy, w których członkowie mają możliwość kontaktu bezpośredniego to grupy małe. Reprezentatywna dla małej grupy jest właśnie rodzina. Rodzina to pojęcie bliskie każdemu człowiekowi. Rodzina jest określana jako najmniejsza, a zarazem podstawowa komórka społeczna. Termin "komórka" został zapożyczony z biologii. Wiemy, że aby organizm był zdrowy, muszą się prawidłowo rozwijać wszystkie jego elementy. Zdrowie społeczeństwa jako całości też jest zależne od tego, czy poszczególne komórki – czyli rodziny – rozwijają się prawidłowo, czy spełniają swoje funkcje. "Rodzinę tworzą kobieta i mężczyzna połączeni prawnym węzłem małżeńskim oraz pozostające na ich utrzymaniu dzieci. Stosunki rodzinne czyli relacje miedzy mężem a żoną, rodzicami a dziećmi czy też miedzy rodzeństwem, określane są przez normy moralne, obyczajowe i religijne. Prawo rodzinne i opiekuńcze normuje ogół stosunków wynikających z małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, przysposobienia oraz zawiera przepisy dotycząca instytucji opieki i kurateli. Między wszystkimi członkami rodziny zachodzą interakcje. W rodzinnej grupie społecznej występuje zbiór osób, które wyznaczają więź społeczną (charakter dwoisty) i samoświadomość.
W grupie tej istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad swoje interesy, pewne terytorium i majątek."
Ja jako jednostka społeczna należę do różnych grup społecznych, z których podstawowa to rodzina. W rodzinie pełnię bardzo ważną rolę żony i matki trójki dzieci.
W mojej rodzinie jak przystało na grupę społeczną wszyscy współdziałają ze sobą, są wzajemnie od siebie uzależnieni w tym sensie że zaspokajają swoje potrzeby i realizują wspólne lub podobne cele, które skłaniają ich do wzajemnego zajmowania się i wpływania na postępowanie wobec siebie. Grupa ta jest połączona względnie trwałymi więziami społecznymi powstałymi na podłożu odczuwanych i uświadamianych wspólnych potrzeb, wartości i interesów. Najważniejszymi elementami spójnymi dla mojej grupy rodzinnej są zaspokajane uczucia wzajemnej miłości i akceptacji.
Jestem również członkiem dużej grupy społecznej jest to grupa zawodowa nauczycieli. Członkowie tej grupy nie są w stanie kontaktować się ze wszystkimi. "Mogą to czynić za pośrednictwem struktur organizacyjnych (szczeble kierownicze) lub środków masowego przekazu."
Każda grupa społeczna posiada określone kryteria rekrutacji członków i funkcje członka grupy (czyli jego powinności względem niej). Dokładniej to odczuwam utożsamiając się z podgrupą mojej grupy zawodowej – grupą nauczycieli przedszkola. "Nasza świadomość przynależności do grup, wyodrębnionych na podstawie pewnych kryteriów, jest nam pomocna w odpowiedzi na pytanie, kim sami jesteśmy. Kryterium "odrębności" nie różnicuje małych grup od grup dużych."
Ja jako nauczycielka przedszkola pełnię w swojej grupie zawodowej pewne role społeczne. "Rola społeczna – jest to zespół oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego. Jest to zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej. Każda rola posiada swoje nakazy, zakazy i wyznacza margines swobody. Każdy aktor społeczny we współczesnym społeczeństwie odgrywa kilka ról społecznych Każda rola społeczna determinuje inne, jednakże role społeczne uporządkowane są w stosunku do roli kluczowej. Jeżeli w społeczeństwie ktoś zacznie sprawować rolę ucznia, to od kogoś innego społeczność zacznie oczekiwać roli nauczyciela. Rola może wchodzić w konflikt z osobowością człowieka który ją sprawuje. Role podobnie jak statusy społeczne mogą mieć charakter przypisany i osiągany."
Moja rola nauczycielki przedszkola zacieśnia się do przynależności do grupy nauczycieli przedszkola, w którym pracuję. W grupie tej występuje struktura grupowa. Są w niej ludzie, którzy mają większy wpływ niż inni, na to co się dzieje w przedszkolu, są takie osoby, które są lubiane przez większość koleżanek i takie, które są nie lubiane. "We wszystkich grupach istnieją struktury grupowe mające hierarchiczny charakter." Strukturę grupy możemy określić jako układ pozycji powiązanych określonymi relacjami.
Wyróżniamy cztery typy struktur grupowych:
- strukturę socjometryczną
- strukturę władzy
- strukturę komunikowania się
- strukturę awansu.
Struktury grupowe mogą mieć pochodzenie zewnętrzne i wewnętrzne. "Jeśli chodzi o zewnętrzną genezę struktury grupowej, mamy z nią do czynienia wówczas, kiedy organizacja, której częścią jest dana grupa narzuca jej czy nadaje taką strukturę." Organizacja grupy utożsamiana jest z jej strukturą wewnętrzną zbudowaną z pozycji zajmowanych przez członków i związanych z nimi ról społecznych, stosunki władzy (władza wyznaczona osobowo i streficznie). Każda grupa musi posiadać odpowiednią organizację. "Jej członkowie są powiązani systemem stosunków uregulowanych przez odpowiednie instytucje.
Na organizację składają się instytucje, stanowisko kierownika, przywódcy, wzory działania i formy kontroli. Struktura grupy to sposób podporządkowywania sobie członków instytucji i podgrup. W skład struktury wchodzą także inne elementy grupy (podstawy materialne, symbole, wartości, wzory zachowań). Istnieją mikrostruktury, które odnoszą się do małych grup i makrostruktury. Istnieją struktury formalne i nieformalne."
Tak ma się właśnie sytuacja przedszkola. "Ponieważ istnieją dokumenty ustalające tego rodzaju struktury, nazywamy je strukturami formalnymi; są one zapisane w dokumentach danej organizacji czy instytucji." W związku z tym na czele przedszkola stoi dyrektor wybrany w drodze konkursu przez władze nadrzędne z poparciem rady pedagogicznej przedszkola. Nazywamy go dyrektorem formalnym.
Można wiec wskazać "ze względu na stopień formalizacji:
- grupy formalne (organizacje), funkcjonujące na podstawie wewnętrznych, sformalizowanych i oficjalnych instytucjach władzy, kontroli i podziale ról, czyli specjalizacji zadań
- grupy nieformalne, złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów, pozostającą w bezpośrednich interakcjach (więzi osobiste), w których obowiązują niesformalizowane – niekiedy bardzo luźne i ulotne – zasady i kryteria członkostwa, kierownictwa i kontroli. Istnieją poza lub wewnątrz grup formalnych a ich cele mogą być zgodne lub sprzeczne z działaniami tych że grup."
Takie grupy nieformalne występują również w przedszkolu. Dotyczy to grupy pracowników, jak również grup wychowanków przedszkola. Grupy przedszkolne złożone z dzieci można nazwać grupami celowymi. Wspólny cel ich utworzenia to potrzeba zapewnienia fachowej opieki dzieciom podczas nieobecności rodziców, a także zapewnienie funkcji wychowawczej i edukacyjnej. "Cel to bardzo określony przedmiot lub stan rzeczy, który zbiorowość chce osiągnąć." Grupy celowe są organizowane planowo dla realizacji pewnego celu lub grupy celów, i w których istnieje tylko więź sformalizowana. Dominuje w nich więź rzeczowa i stosunki oparte na stycznościach. "Jeżeli jednostki spostrzegają innych ludzi, lokalizują ich w przestrzeni, uświadamiają sobie ich obecność w danej przestrzeni, to takie zachowanie nosi nazwę styczności przestrzennej właśnie. Jest to pierwszy i podstawowy etap w powstawaniu więzi społecznej między ludźmi oraz podstawowy etap w powstawaniu grupy społecznej.
W toku tego rodzaju styczności ludzie uświadamiają sobie, że w tej przestrzeni, w której żyją i działają występuje także pewna ilość innych ludzi i ich obecność na tej przestrzeni posiada dla nich jakieś znaczenie, może wpływać na ich działania czy możliwości zaspokajania potrzeb." Tą charakterystykę styczności można odnieść do spotkania np. nowych przedszkolaków w sali przedszkolnej. Dzieci ze wszystkich grup przedszkolnych wraz ze swoimi wychowawczyniami, panią dyrektor i innymi pracownikami przedszkola tworzą przedszkolne środowisko społeczne. Środowisko społeczne to zestaw osób oraz grup oddziałujących na człowieka. Środowisko społeczne kształtuje każdą osobę podczas jej rozwoju częściowo determinując jej poglądy zachowania i możliwości. Tak się dzieje w dziecięcych grupach przedszkolnych. Wychowawczyni takiej grupy jest jej "kierownikiem", a zarazem członkiem, ponieważ w przeciwieństwie do szkoły, nauczycielka przedszkola utożsamia się ze swoją grupą. Wszyscy członkowie tej grupy mają wspólne cele wychowawcze i edukacyjne proponowane przez wychowawczynię. Przykładem władzy jaką ma nauczyciel nad wychowankami jest zachowanie dzieci zgodnie z przyjętymi normami np. sprzątają zabawki po skończonej zabawie, biorą udział w proponowanych zajęciach, wykonują zadania zgodnie z poleceniem nauczycielki itp., chociaż nie zawsze mają na to ochotę. Każda grupa ma swoją nazwę, która wskazuje jej odrębność. W grupie przedszkolnej zachodzą interakcje, w wyniku których tworzy się struktura grupowa. Wyróżniamy dwa rodzaje struktur grupowych, formalną i nieformalną. W tym wypadku obie te struktury zazwyczaj się pokrywają, ponieważ wychowawczyni jest osobą najbardziej lubianą i stanowi wzór do naśladowania dla dzieci. Na drodze wzajemnych interakcji rozwijają się więzi społeczne, które modyfikują styczność psychiczną między członkami grupy, przechodzącą w łączność psychiczną. W grupie tej występują stosunki koleżeńskie, przyjacielskie, antagonizmy. Stosunki społeczne w grupie doskonale obrazujemy na podstawie struktury socjometrycznej. Badanie struktury socjometrycznej polega na zadaniu wszystkim członkom wyodrębnionej w jakiś sposób grupy pytań i sporządzenie socjogramu. Badanie to pozwala nam na zastanowienie się nad tym czy osoby, które zajmują bardzo niskie pozycje socjometryczne zajmują w grupie przedszkolnej dzieci nadmiernie agresywne i te, o których można sądzić, że są słabo przystosowane społecznie.
Można też stwierdzić, że wychowankowie mający wyższe pozycje socjometryczne mają wyższą inteligencję, mają też wysoką samoocenę, z pozycją tą "korelują takie cechy jak: punktualność, towarzyskość, poczucie humoru, czyli cechy, które mają znaczenie w kontaktach społecznych i, jak pamiętamy, są ściśle związane z taką cechą centralną, jaką jest "serdeczność"."
Ja bardzo dobrze czuję się wśród członków mojej dużej grupy zawodowej. Jestem mocno związana z grupą społeczną tworzącą moje miejsce pracy czyli przedszkole. Utożsamiam się z grupą przedszkolną o nazwie "Rodzinka Krasnali". Bardzo przywiązuję się do swoich wychowanków i wiem, że jestem przez nich lubiana. Wchodzę w relacje nie tylko z pracownikami przedszkola i dziećmi ze swojej grupy, ale również z ich rodzicami, ponieważ rozwój naszych wychowanków jest naszym wspólnym celem. Staram się rozwijać współpracę z rodzinami dzieci, poznawać ich sytuację życiową i materialną, żeby tam gdzie jest to niezbędne móc zaproponować pomoc. Misją naszego przedszkola jest "pomoc dziecku i jego rodzinie".
BIBLIOGRAFIA:
- Aronson E., 1987, Człowiek – istota społeczna. Warszawa: PWN
- Internet: Wikipedia Wolna Encyklopedia
- Internet: Encyklopedia PWN
- Mika S.: Psychologia społeczna dla nauczycieli, W-wa 1998r.
Aldona Kurkowska
