Powstanie kościuszkowskie stanowiło ostatni wielki zryw Polaków przed całkowitą utratą niepodległości w 1795r. Było swoistą manifestacjią patriotyzmu drzemiącą w uciemiężonym narodzie polskim.
Gdy nie powiodła się próba rokowań króla Stanisława Augusta z carycą Katarzyną i 23 stycznia 1793 r. podpisany został pomiędzy Rosją i Prusami kolejny traktat rozbiorowy wybitni działacze konstytucyjni doszli do wniosku, że jedynym ratunkiem dla Polski może być walka zbrojna. Rozwiane zostały także złudzenia samego króla, szczególnie gdy na miejsce Siewersa, opowiadającego się za zachowaniem okrojonej Polski, mianowany został nowy ambasador rosyjski gen. Josif. A. Igelstrom. Tenże generał nie tylko brutalnie traktował króla i Radę Nieustającą, ale po wykryciu spisku w wojsku zażądał redukcji wojska do połowy i wcielenia go do armii carskiej.
Część działaczy Sejmu Czteroletniego i oficerów przebywających na emigracji w Saksonii przygotowywała walkę zbrojną w kraju. Na terenie wszystkich zaborów powstawały organizacje spiskowe. Podniecające wieści napływające z rewolucyjnej Francji i z bliskiego Śląska, gdzie w 1793 r. doszło do wystąpień społecznych również zachęcały do podjęcia działań. W maju 1793r. zawiązano sprzysiężenie powstańcze. Obóz powstańczy był zróżnicowany politycznie. Umiarkowana prawica to stronnictwo patriotyczne z okresu Sejmu Czteroletniego z królem St. Augustem na czele. Tej grupie nie udało się uzyskać większych wpływów. Największe znaczenie w powstaniu mieli przedstawiciele centrum, nie wychodzący poza Konstytucję 3 Maja, liczący na sprzyjającą sytuację międzynarodową i nie chcący ograniczać praw szlachty.
Byli to m.in. Ignacy Potocki, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, Józef Wybicki, Andrzej Kapostas. Do lewicy powstania tzw. polskich jakobinów należeli m.in. Tomasz Maruszewski, Jan Alojzy Orochowski, Hugo Kołłątaj i Jakub Jasiński. Jakobini głosili hasła walki powstańczej z udziałem możliwie szerokich mas społeczeństwa, ukarania zdrajców, demokratycznych władz i realizacji postanowień w sprawie chłopskiej. Tworzyli oni rewolucyjną atmosferę powstania.
Podejmowano zabiegi o uzyskanie pomocy zewnętrznej. Sprzysiężeni liczyli na Francję. Mimo misji Kościuszki do Paryża, Francja nie zamierzała angażować się po stronie Polski traktując powstanie jako szlacheckie. Tym większe znaczenie miały przygotowania w kraju. Wybuch powstania planowano na jesień 1793r. Po dokonaniu inspekcji powstańczych sił Kościuszko, który we wrześniu 1793r. został wyznaczony na naczelnego wodza i dyktatora powstania odroczył termin do wiosny następnego roku.
12 marca 1794r. brygadier Antoni Józef Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji swojego oddziału kawalerii i rozpoczął marsz w kierunku Krakowa na czele 1200 ludzi. Był to faktyczny wybuch powstania. Ogłoszenie powstania przez Kościuszkę nastąpiło 24 marca na rynku w Krakowie. Złożył on przysięgą na wierność narodowi jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej, a następnie ogłosił w ratuszu " Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego". Kościuszko powołał pod broń mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia i zapowiedział uzbrojenie wszystkich miast i wsi.
Zgromadziwszy wokół siebie po nadejściu Madalińskiego ponad 4 tys. żołnierzy i 2 tys. kosynierów wyruszył na Warszawę. Wojsko carski ścigające Madalińskiego zastąpiło mu drogę. Siłami rosyjskimi dowodził generał Teodor Denisow, który rozdzielił swoje wojska na dwie kolumny. Wojska Kościuszki starły się pod Racławicami 4 kwietnia z kolumną gen. Tormasowa. O zwycięstwie Polaków zadecydowało uderzenie kosynierów. Pierwszy dopadł działa i zdobył je Wojciech Bartos, chłop z Racławic ( następnego dnia wynagrodzony rangą chorążego i nazwiskiem Głowacki). W bitwie tej zdobyto 12 dział, mnóstwo broni ręcznej, sztandar kawalerii. U schyłku dnia ukazały się pułki Denisowa, który jednak nie odważył się zaatakować i wycofał się ku Kazimierzy. Pomimo zwycięstwa w polu droga do Warszawy została zamknięta.
Tymczasem w Warszawie, mimo osłabienia pod Racławicami załogi carskiej, Igelstrom zamierzał opanować Arsenał i rozbić garnizon Polski. Nie doszło jednak do tego, ponieważ wysłannik Kościuszki Tomasz Maruszewski rozwinął działalność agitacyjną mobilizując lud. W ciągu dwóch dni 17 i 18 kwietnia toczyły się w Warszawie walki, w których decydującą rolę odegrały biedniejsze warstwy ludności: rzemieślnicy, służba, czeladź z Janem Kilińskim na czele. Igelstrom musiał wycofać się z Warszawy tracąc 60% garnizonu. Władzę prezydenta Warszawy z polecenia króla objął Ignacy Zakrzewski. Zakrzewski ogłosił akces do powstania krakowskiego i przeprowadził wybory do Rady Zastępczej Tymczasowej. Umiarkowany charakter władzy nie zadowolił ludu, a szczególnie powstałego 24 kwietnia radykalnego klubu jakobinów.
Powstanie rozszerzało się. W dniach 22-23 kwietnia Jakub Jasiński stojąc na czele radykalnego sprzysiężenia opanował Wilno. Rosły siły powstańcze skupione wokół Kościuszki w Małopolsce. Obok radykalizacji ludności miejskiej widoczne były zmiany nastrojów wśród chłopów. Domagali się oni reform. Kościuszko 7 maja w obozie pod Połańcem wydał Uniwersał połaniecki, w którym przyznano chłopom wolność osobistą, zagwarantowano nieusuwalność z ziemi, zmniejszono pańszczyznę, chłopów służących w wojsku zwolniono z niej całkowicie. Radykalny odłam powstania, jakobini z Hugo Kołłątajem na czele wysuwał program uwłaszczenia chłopów. Ważnym krokiem było ustanowienie dozorów dbających, aby postanowienia w stosunku do chłopów były realizowane przez panów. Uniwersał połaniecki tylko w małym zakresie wszedł w życie. Szlachta nie chciała zrezygnować z przywilejów, a sam Kościuszko nie chcąc pozbawić się poparcia szlachty musiał szukać kompromisów.
W Warszawie polityka Rady Zastępczej Tymczasowej spotkała się z krytyką zarówno jakobinów jak i zbliżającego się Kościuszki. W nocy z 8 na 9 maja jakobini postawili szubienice dla targowiczan. W obliczu żądań ludu Rada
Zastępcza rozszerzyła kompetencje sądu kryminalnego, który skazał na śmierć hetmanów Ożarowskiego, Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej Ankwicza i biskupa Kossakowskiego. Kościuszko rozwiązał Radę Zastępczą Tymczasową, a także powstałą w Wilnie Radę Najwyższą Litewską i powołał zapowiedzianą w Akcie powstania Radę Najwyższą Narodową, w skład, której weszli jakobini i moderaci. Pomimo tego jakobini wzmogli swoją działalność ideologiczną.
Doprowadziło to do nowych wystąpień ludu warszawskiego ( 28 czerwiec). Teraz już bez sądu wyciągnięto przemocą z więzień targowiczan oraz ludzi podejrzanych o sprzyjanie im i powieszono ich ( m.in. biskup Massalski, kasztelan Czetwertyński). Krok ten ostro potępił sam Kościuszko, który tuż po tych wydarzeniach stanął pod Warszawą. Z rozkazu Naczelnika najbardziej aktywnych agitatorów aresztowano ( kilu z nich po wyrokach stracono).
Tymczasem sytuacja militarna powstania uległa pogorszeniu. 10 maja 1794r. armia pruska w sile 17 tysięcy ludzi przekroczyła granice Polski. Nie mogąc się przeciwstawić połączonym siłom rosyjski - pruskim Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami ( 6 czerwiec) - na polu bitwy obecny był i sprawował komendę król pruski Fryderyk Wilhelm 2. Powodem przegranej była kilkakrotna przewaga liczebna przeciwnika. Kościuszko miał 12 tys. wojska przeciw 24, 29 dział przeciw 122. Mimo tej przewagi centrum linii wytrzymało szarżę 14 szwadronów jazdy carskiej ( centrum tworzyli kosynierzy wsparci przez piechotę). Kościuszko cofnął się pod Kielce, bitwa była przegrana. Polegli w niej gen. Jan Grochowski, Józef Wodzicki, Wojciech - Bartos Głowacki odniósł ciężką ranę i zmarł ( pochowany został w kolegiacie w Kielcach). Następnie przyszła klęska gen. Zajączka pod Chełmem ( 8 czerwiec) gdzie pospolite ruszenie, kosynierzy i piknierzy rozbiegli się w panice nie wytrzymując próby ze świeżo przybyłym z Rosji korpusem gen. Ottona Wilhelma Derfeldena, oraz kapitulacja bez walki Krakowa ( 20 sierpień). Armia powstańcza zaczęła się wycofywać w kierunku Warszawy.
Powstał plan przeniesienia powstania do Wielkopolski.
Już w pierwszej fazie przygotowań insurekcyjnych w kraju i na emigracji liczono na szeroki udział Wielkopolan. Wykazywały na to ich kontakty z wysłannikami Kościuszki oraz powiązania z Towarzystwem Patriotycznym w Warszawie. Wybuch powstania spowodował na tych ziemiach wzmocnienie pruskich garnizonów i liczne aresztowania wśród osób podejrzanych o działalność spiskową. Publikowano patenty królewskie nakazujące polskim poddanym pod groźbą konfiskaty dóbr powrót w granice pruskich posiadłości.
Pomimo tych gróźb formowano na terenach objętych powstaniem Wielkopolskie Oddziały Strzelców, a w czerwcu 1794 r. Rada Najwyższa Narodowa wydała odezwę " Do obywatelów prowincji Wielkopolskiej" wzywającą do powstania.
Powstanie wybuchło w dniach 20 - 23 sierpnia. Zmusiło to Prusaków do rezygnacji z planowanego na 2 września szturmu stolicy, gdyż jego niepowodzenie mogło skąplikować odwrót. Z Warszawy na wsparcie Wielkopolan wyruszył gen. Henryk Dąbrowski w sile 2300 osób. Wraz z nimi na te ziemie przybył Józef Wybicki przystępując do organizowania władz powstańczych. 2 października wojska polskie zdobyły Bydgoszcz i posuwały się w głąb Prus Królewskich. Sukcesy te, ze względu na wydarzenia na prawym brzegu Wisły, nie mogły zostać wykorzystane.
Tymczasem w okresie gdy trwało oblężenie Warszawy sytuacja na wschodzie uległa pogorszeniu. Na Litwie mimo krótkotrwałych sukcesów powstańcy musieli się w sierpniu wycofać pod naporem przeważających sił rosyjskich i oddać Wilno. Jednocześnie wobec pokojowych deklaracji Turcji stojący dotychczas ze swoją armią na Ukrainie feldmarszałek Aleksander Suworow przeprawił się przez Polesie i rozbił słaby korpus powstańczy broniący przeprawy przez Bug.
Walczący już w Polsce gen. Iwan Ferens dążył do połączenia się z Suworowem.
Aby mu to uniemożliwić 10 października 1794 r. pod Maciejowicami zastąpił mu drogę Kościuszko, wzmocniony przeorganizowanym korpusem gen. Sierakowskiego. Naczelnik liczył na pomoc gen. Adama Ponińskiego, który zbyt późno otrzymał rozkaz i nie dotarł z odsieczą. Bitwa maciejowicka zakończyła się klęską, a sam Kościuszko, ranny po upadku z konia, został wzięty do niewoli. Do niewoli trafili też generałowie Sierakowski, Kamiński, Kniaziewicz i ranny Niemcewicz.
Wrażenie przegranej definitywnie załamało wiarę w zwycięstwo. Nowym naczelnikiem został 11 października Tomasz Wawrzecki, który kierownictwo militarne powierzył Zajączkowi i Dąbrowskiemu. Dnia 4 listopada Suwarow zaatakował szturmem Pragę. Po kilku godzinach Praga została zdobyta. Obrońcom, a także ludności cywilnej zgotowano krwawą zemstę - rzeź Pragi. Suwarow zarządał kapitulacji miasta, która nastąpiła 9 listopada .Wawrzecki opuścił Warszawę wraz z częścią wojska dowodzoną przez Dąbrowskiego. Czołowi politycy zostali aresztowani przez Rosjan i wywiezieni do Petersburga. Stanisław August Poniatowski jako więzień został osadzony w Grodnie pod strażą wielkorządcy Litwy - Mikołaja Repnina.
Powstanie upadło. Miało jednak ogromne znaczenie w rozpoczynającej się długotrwałej walce Polaków o niepodległość. Uświadomiło, iż dążenie do wolności możliwe będzie dopiero wtedy, gdy walkę podejmie cały, zjednoczony naród.
Powstanie zapoczątkowało również demokratyczne przemiany w społeczeństwie polskim i stanowiło ważny krok w rozwiązaniu sprawy chłopskiej. Upadło przede wszystkim w wyniku znacznej przewagi militarnej zaborców. Polska była w swej walce całkowicie osamotniona. Francja, która miała iść jej z pomocą skorzystała na oporze Polski. Powstanie skłoniło Prusy do wycofania się z wojny na zachodzie i zawarcia separatystcznego pokoju z rewolucyjną Francją.
Małgorzata Dudzik
|
