W pracy z osobami upośledzonymi umysłowo nie koniecznie trzeba stosować jakieś metody "specjalne", stworzone z myślą o ludziach z obniżoną sprawnością intelektualna. Należy jednak pamiętać o uwzględnieniu możliwości indywidualnych poszczególnych osób i całej grupy, o uproszczeniu proponowanych metod. Ważna jest odpowiednia metodyka – podzielenie materiału na małe etapy, kroki, które wprowadzamy stopniowo. Należy często stosować przekaz ruchowy, pozawerbalny, jest on łatwiejszy w odbiorze.
Jednakże istnieje wiele metod typowych dla zastosowania w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo, z którymi warto się zapoznać.
METODA OŚRODKÓW PRACY
Metoda ośrodków pracy wprowadzona w Polsce w latach 20-tych przez prof. M. Grzegorzewską, wywodzi się z metody ośrodków zainteresowań opracowanej na początku XX wieku przez belgijskiego lekarza i pedagoga Ovide Decroly’ego.
Metoda ta poprzez całościowe nauczanie pozwala łączyć działania dydaktyczne i rewalidacyjne. Jest to szczególnie ważne ze względu na specyficzne właściwości psychofizyczne uczniów z upośledzeniem umysłowym, którzy mają duże trudności w różnicowaniu, uogólnianiu, abstrahowaniu, wiązaniu logicznych całości, tworzeniu nowych pojęć, wnioskowaniu, samodzielnym myśleniu, orientacji w nowej sytuacji. Każde dziecko jednak posiada zdolności kompensacyjne, a stopień rewalidacji związany jest z metodą nauczania i wychowania oraz oddziaływaniem środowiska. Najkorzystniejsze są metody nauczania, które przyczyniają się do wyrobienia aktywnej postawy uczniów, zmuszając do poszukiwań własnych rozwiązań, zdobywania wiedzy własnym wysiłkiem, wdrażające do samodzielnego myślenia, organizowania własnej pracy, wykorzystania wiedzy w praktyce. Wymagania te spełnia metoda ośrodków pracy, która sprawia że zajęcia lekcyjne są ciekawe, przeżywane emocjonalnie, a zdobywanie wiadomości i umiejętności nie jest sztuczne. Poprzez ścisły związek z życiem metoda ta stopniowo wprowadza dziecko w poznanie świata i włącza w nurt zmieniającej się rzeczywistości. Aktywność dziecka traktuje jako podstawową zasadę poznawczą, daje możliwość kontrolowania zdobytych wiadomości poprzez ich zastosowanie w działalności praktycznej. Metoda uczy widzenia, obserwowania, badania, myślenia, rozumienia zjawisk przyrody i zjawisk społecznych, uczy wyciągania wniosków, przyczynowego i systematycznego ujmowania zjawisk społeczno – przyrodniczych. Dzięki ciągłości, systematyczności i logice w układzie materiału, dzięki poznawaniu za pomocą wszystkich analizatorów w warunkach naturalnych dla danych treści poznania i dzięki powiązaniu teorii z praktyką sprzyja rozwojowi mechanizmów poznawczych.
Treści programowe dziecko powinno możliwie wszechstronnie poznać, a więc: obserwować, porównywać, wyciągać wnioski, wyodrębniać cechy, badać związki przyczynowe, następnie zebrać dostępne materiały o zagadnieniu różnymi drogami i pod różnymi postaciami /konkretne obiekty, modele, narzędzia, wiadomości, obrazki, teksty i notatki z książek i czasopism/, a w końcu skonkretyzować swoje przeżycia związane z opracowywanym zagadnieniem w wybranej formie ekspresji.
W metodzie ośrodków pracy treści nauczania czerpiemy ze środowiska społeczno – przyrodniczego obejmującego następujące działy tematyczne:
pory roku i związane z nimi zmiany w przyrodzie oraz zajęcia przyrodnicze;
- w szkole i w klasie, otoczenie szkoły, droga do szkoły;
- rodzinny dom dziecka, życie w rodzinie, mieszkanie;
- rodzinna miejscowość i okolice, urzędy, zajęcia ludzi, zabytki itp.;
- tematyka okolicznościowa związana ze świętami i innymi aktualnymi wydarzeniami.
Metoda ośrodków pracy posiada specjalna konstrukcję systemu lekcyjnego. Lekcje jednego dnia tworzą podstawową jednostkę dydaktyczną – dzienny ośrodek pracy. Nauczyciel wychodzi z jednego zagadnienia, stanowiącego centrum, wokół którego grupuje się inne, bezpośrednio z nim związane problemy. Temat szczegółowy opracowywany w ciągu jednego dnia stanowi mały fragment szerszego zagadnienia. Dzienne ośrodki pracy składają się na ośrodki tygodniowe, te z kolei tworzą ośrodki okresowe i dalej ośrodki roczne.
Należy dbać o to, aby zajęcia były zorganizowane racjonalnie, aby dziecko miało odpowiednia ilość czasu na wykonanie zadania, aby miało chwilę odpoczynku, a wysiłek umysłowy przeplatał się z zabawa i ćwiczeniami odprężającymi. Należy również uwzględnić cechy indywidualne uczniów, ich zainteresowania, właściwości uwagi, pamięci, myślenia. Tempo pracy powinno być dostosowane do możliwości uczniów.
W dziennym ośrodku pracy wyróżniamy następujące etapy:
- Zajęcia wstępne;
- Praca poznawcza – obserwacja, kojarzenie;
- Ekspresja;
- Zajęcia końcowe.
METODA 18 STRUKTUR WYRAZOWYCH
Metoda polega na praktycznym poznawaniu przez dzieci z trudnościami w kształtowaniu się umiejętności pisania i czytania różnorodnych wyrazów uporządkowanych w 18 zestawach ćwiczeń. Kolejność poznawania wyrazów podporządkowana została zasadzie stopniowania trudności, a więc przechodzenia od wyrazów najłatwiejszych, do najtrudniejszych. Każdy zestaw ćwiczeń zawiera wyrazy o określonej budowie oraz wyrazy wcześniej poznane.
Metoda ta opiera się na analizie sylabowo – głoskowej wyrazów w powiązaniu z ich budową literową. Celem metody jest nauczyć automatycznego nazywania kształtów fonogramów /kombinacji liter/ oraz rozwijać zdolność umieszczania ich w słowie w odpowiedniej kolejności.
Elementem różnicującym wyrazy zamieszczone w ćwiczeniach poświęconych słowom o określonej strukturze sa sylaby. Wyróżnienie sylaby stanowi podstawę tej metody.
Aby dziecko miało jasny obraz tego, jak zbudowane są konkretne wyrazy posługujemy się kolorami powszechnie stosowanymi nie tylko w terapii pedagogicznej.
Kształcenie umiejętności czytania i pisania w proponowanych ćwiczeniach opiera się na jednoczesnym uaktywnianiu analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno – ruchowego.
Metoda ta jest przydatna na etapie przechodzenia do ćwiczeń na materiale literowym, mającym na celu nauczenie dziecka techniki czytania i pisania. A więc można się nią posługiwać na zajęciach z dziećmi, które znają wszystkie litery lub ich większość, ale także w przypadkach, gdy dzieci mylą niektóre z nich, np.: graficznie podobne lub zamieniają litery odpowiadające głoskom dźwięcznym i bezdźwięcznym. Metoda ta przeznaczona jest również do pracy z dziećmi, które w ogóle nie czytają, ale też dla tych, które opanowały technikę czytania i pisania na niezadowalającym poziomie. Ćwiczenia zebrane w 18 strukturach opracowano w taki sposób, że można je stosować w pracy z dziećmi mającymi trudności o harakterze dyslektycznym lub dysortograficznym, także przy sprzężeniu z dysgrafią, ale również w przypadkach występowania wszystkich tych form zaburzeń jednocześnie. Zastosowanie tych ćwiczeń daje także korzystne rezultaty niezależnie od tego, które funkcje percepcyjno – ruchowe są u dziecka najbardziej zaburzone.
METODA DENISONA
Kinezjologia u każdego poprawia wyniki w nauce. Jest to w pewnej mierze związane z chemiczno – elektryczną naturą przekazu informacji przez nasz mózg oraz sposobem, w jaki stres blokuje pracę. Wykorzystuje się do tego proste ćwiczenia, które odblokowują połączenia między prawą a lewa półkulą mózgową. Celem tych ćwiczeń jest reorientacja "obwodów elektrycznych" w mózgu, a co za tym idzie, złagodzenie stresu, ponowne uruchomienie zablokowanych "obwodów" i przywrócenie zdolności do uczenia się.
Zatem oddziałując na ciało, potrafią one zmienić stan mózgu i umysłu. Ponieważ mózg najlepiej działa wówczas, gdy jego lewa i prawa półkula harmonijnie współpracują, wiele ćwiczeń kinezjologicznych pomaga zmniejszyć stres i sprawić, że nauka staje się łatwiejsza i bardziej naturalna.
METODA AFFOLTER
W tej metodzie terapeuta pomaga programować czynność dziecku w ten sposób, iż kładzie swoje ręce na jego rękach i lekko je naprowadzając kieruje czynnością, która wykonuje podopieczny, dzięki czemu może przeżywać siebie jako sprawcę. Instrukcja terapeuty jest przekazywana wyłącznie przez dotyk. Podstawowym zadaniem terapeuty jest zapewnienie osobie z zaburzeniami spostrzegania lepszych informacji czuciowych, dzięki którym osoba ta może zdobyć doświadczenie interakcyjne, a tym samym lepiej radzić sobie z rozwiązywaniem problemów.
METODA OPOWIEŚCI RUCHOWEJ J.C.THULIN
Metoda ta polega na tym, że nauczyciel przez odpowiedni dobór tematu wymyślonego przez siebie opowiadania, działa na wyobraźnię dziecka, skłaniając je do odtwarzania ruchem treści opowiadania. Działa na wyobraźnię dziecka, skłaniając je do przedstawiania ruchem sytuacji, zdarzeń, sposobów poruszania się zwierząt itp.. Opowiadanie musi opierać się na zasadach wszechstronności ruchu, stopniowania wysiłku i zmienności pracy mięśniowej. Można zaproponować tematykę opowiadania: zwiedzanie ZOO, jeden dzień z życia Smurfów itp..
TERAPIA LOGOPEDYCZNA
Terapia logopedyczna obejmuje dwa obszary oddziaływań; tj.: usprawnianie aparatu artykulacyjnego oraz stymulacja rozwoju mowy. Usprawnianie aparatu artykulacyjnego jest konieczne dla zdobywania umiejętności posługiwania się mową, stymulacja rozwoju mowy jest zaś potrzebna dla nauki dziecka systemu porozumiewania się językowo-słownego.
METODY RELAKSACYJNE
Metody relaksacyjne opierają się na wzajemnych zależnościach między napięciem psychicznym, napięciem mięśni oraz układem nerwowym. Stwarza się zarazem okazję do osiągnięcia relaksacji psychicznej poprzez wykonywanie relaksacji mięśniowej. Metody relaksacyjne obniżają psychofizyczne napięcie organizmu, przeciwdziałają zmęczeniu, stanowią rodzaj regeneracji psychicznej. Sprzyjają także pogłębianiu się samoświadomości, mają duże znaczenie w samorealizacji człowieka.
TRENING AUTOGENNY SCHULTZA ZMODYFIKOWANY PRZEZ A.POLENDER
Trening ten jest metodą oddziaływania na własny organizm i życie psychiczne polegającą na wyzwalaniu w sobie reakcji odprężenia i koncentracji oraz stosowania autosugestii. Dzieci słuchając opowiadania terapeuty, np.: o zmęczonym misiu, identyfikują się z nim, naśladują go poddając się sugestii zawartej w słowach terapeuty. Relaksacja powinna być prowadzona w pozycji leżącej, w pomieszczeniu odizolowanym od hałasu.
METODA LECZNICZO – PEDAGOGICZNA J. MAGNUSKIEJ
Metoda opiera się na założeniach, że "jedynie samodzielna i samorzutna aktywność dziecka zaspokaja jego najsilniejszą potrzebę samorealizacji, czyli rozwoju wszelkich swoich możliwości, gwarantując mu w ten sposób utrzymanie w równowadze jego systemu nerwowego i ułatwiając prawidłowe kształtowanie się osobowości.
Głównym celem metody, zw. Terapia uspokajającą, jest uspokajanie pobudzonej psychiki dziecka, stymulowanie rozwoju oraz rozwijanie zdolności do wysiłków, do samodzielnego organizowania swojej pracy, do samokontroli czynności, co ułatwia prawidłowe kształtowanie osobowości dziecka. Jednym z podstawowych zadań metody jest zapewnienie dziecku sukcesu. Biorąc udział w zajęciach uspokajających musi mieć ono pewność powodzenia w pracy. Metoda leczniczo – pedagogiczna ma na celu:
- ogólne uspokajanie układu nerwowego, doprowadzenie do właściwych wyładowań twórczości dziecka w celowym działaniu;
- doprowadzenie do coraz dłuższych okresów koncentracji uwagi;
- rozwijanie logicznego myślenia przez obserwowania, porównywanie, segregowanie, klasyfikowanie – przy układaniu i wykonywaniu różnych loteryjek, albumów itp.;
- wyrabianie analizy wzrokowej przez kopiowanie i odwzorowywanie rysunków z coraz większą liczba drobnych szczegółów oraz obserwowanie połączone z porównywaniem w czasie wykonywania specjalnych loteryjek;
- wyrabianie sprawności manualnych przez wykonywanie różnych zajęć wymagających coraz dokładniejszych i bardziej precyzyjnych ruchów;
- przyzwyczajanie dzieci do samokontroli czynności;
- wytwarzanie dobrego kontaktu z rzeczywistością przez planowe rozwijanie zainteresowań;
- kształtowanie pozytywnego stosunku do otoczenia i do pracy.
Podstawowymi pomocami do prowadzenia zajęć jest 30 zestawów różnych loteryjek, układanek, składanek obrazkowo – tekstowych, rozsypanek, wzorów mozaik i cięć pocztówek oraz loteryjek matematycznych z figurami liczbowymi i geometrycznymi, gier gramatycznych itp.. Ujęto je w 9 działach:
- Figury geometryczne.
- Figury liczbowe.
- Kombinowanie zestawień figur liczbowych.
- Samogłoski, alfabet, proste sylaby.
- Domina wyrazowe.
- Składanki obrazkowo – tekstowe.
- Loteryjki ortograficzne.
- Loteryjki gramatyczne.
- Formułowanie zadań. Loteryjki i rozsypanki wyrazowe.
ARTTERAPIA
Artterapia stanowi rodzaj usprawniania przez sztukę. W artterapii korzysta się z różnych jej form: z muzyki, tańca, rysunku, poezji. Sztuka spełnia tu rolę czynnika pomocniczego w samorealizacji, samoakceptacji, przełamując fałszywy obraz "bycia gorszym", który często pojawia się u osób niepełnosprawnych.
Artterapia poprzez różne formy ekspresji, wyrażające wiedzę, myśli, refleksję, spełnia tym samym funkcję komunikatywną między ludźmi. Dzięki niej uspokojone zostają wewnętrzne pragnienia do twórczego wyrażania się.
Cele wychowawczo – dydaktyczne:
- Kształcenie wrażliwości człowieka; stworzenie istoty kreatywnej.
- Rozwijanie podstawowych zdolności plastycznych, muzycznych.
- Zaspokajanie potrzeb ekspresyjnych, odtwórczych i twórczych.
- "Zabawa" plastyką, muzyką, teatrem jest pomocna w wyborze tego co się lubi i w czym czuje się dobrym.
- Zwrócenie uwagi na indywidualność człowieka, jego niepowtarzalność oraz indywidualność świata i jego nieprzemijające piękno.
- Dostrzeganie potrzeb i problemów innych.
- Rozbudzanie wrażliwości plastycznych poprzez muzykę /muzykoterapia wraz z zajęciami plastycznymi/.
- Wyzwalanie radości tworzenia i optymizmu.
- Kształtowanie wyobraźni przestrzennej.
- Sztuka jako sposób rozładowania wewnętrznych napięć, złagodzenia lęku.
- Uporządkowanie wiedzy o świecie i stworzenie harmonii poprzez różne dyscypliny sztuki.
- Ukazanie ważności przedmiotu.
MUZYKOTERAPIA
Od co najmniej trzech tysięcy lat, świadomie stosuje się muzykę do oddziaływania na człowieka i do wpływania na jego psychikę i ciało. Współcześnie muzyka jest uznanym środkiem terapeutycznym. Na stałe weszło do słownika pojęcie muzykoterapii.
Muzyka jest jednym z najstarszych sposobów uzewnętrzniania ludzkich przeżyć i emocji. Stwarza możliwości oddziaływania nie tylko na wybrane sfery funkcjonowania, ale i na człowieka jako na jedność ciała, umysłu i ducha.
Generalnie możemy podzielić muzykoterapię na dwa podstawowe kierunki:
- charakterze pasywnym – słuchanie muzyki;
- charakterze aktywnym – samodzielne muzykowanie.
Rodzaje muzyki i efekty jej oddziaływania;
- Muzyka żywa – usuwa stan zmęczenia, ospałości czy też niechęci do aktywności;
- Łagodna, ale radosna muzyka zmniejsza znacznie stany depresyjne;
- Melodie o łagodnym, powolnym charakterze, są niezastąpionym środkiem terapeutycznym w likwidowaniu stanów przewlekłej nerwowości i napięcia.
Formy aktywności stosowane podczas zajęć z osobami niepełnosprawnymi umysłowo:
Ruch przy muzyce;
- Zabawy ze śpiewem (zabawy ilustracyjne, inscenizowane, rytmiczne i taneczne);
- Ćwiczenia i zabawy rytmiczne;
- Ćwiczenia i zabawy oddechowe;
- Ćwiczenia i zabawy artykulacyjne.
- Gra na instrumentach perkusyjnych;
- Słuchanie muzyki;
- Relaksacja przy muzyce.
Cele stosowania muzyki w terapii dzieci;
- Odczuwanie potrzeby obcowania z muzyką i "radosne jej przeżywanie"
- Wyrabianie koordynacji ruchowej i wzrokowo – ruchowej;
- Rozwijanie zainteresowań;
- Stymulowanie rozwoju mowy
- Rozwijanie i doskonalenie sprawności psychomotorycznej;
- Pokonywanie lęku;
- Stwarzanie sytuacji do odzwierciedlania ruchem elementów otaczającej rzeczywistości;
- Wyrabianie wrażliwości zmysłowej, emocjonalnej i intelektualnej;
Doskonalenie umiejętności orientacji w schemacie własnego ciała i przestrzeni.
Stanowi jedna z technik artterapii i jest swoistym czynnikiem terapeutycznym oddziałującym na człowieka za pomocą muzyki. Muzykoterapia spełnia funkcje uzupełniające i wspierające kompleksowe usprawnianie.
Jest środkiem odreagowania napięć, wzmacniania przeżyć i pobudzania do obrazowego myślenia. Jest również czynnikiem wspierającym proces uczenia się. Często łączona jest z elementami treningu autogennego.
Muzykoterapia spełnia ważne zadanie przy pokonywaniu lęku i zahamowań dzieci, stwarzając możliwości do wyrażania ekspresji. Muzykoterapia wpływa na rozwój zainteresowań muzycznych, wzbogaca świat uczuć i przeżyć, uwrażliwia dziecko na otaczający świat. Obserwuje się też znaczny wpływ muzykoterapii na sferę emocjonalną i intelektualną dziecka. Muzykoterapia odgrywa również ważną rolę w stymulowaniu psychoruchowego rozwoju. Dzięki niej zwiększa się sprawność aparatu mięśniowo-ruchowego oraz precyzyjność i płynność ruchów. Rytm w muzykoterapii prowokuje takie reakcje ruchowe jak: wystukiwanie rytmu palcami, nogami, ruchy ciała, mimikę, co ma znaczenie dla usprawniania. Muzykoterapia służy odreagowaniu negatywnych emocji oraz obniżeniu napięcia mięśniowego.
TERAPIA PLASTYCZNA
Cele rehabilitacyjne:
- Podnoszenie poziomu manualnego.
- Regulacja napięcia mięśniowego.
- Wyrabianie poprawności chwytu pęsetkowego.
- Stymulacja sensoryczna /dotykowa, wzrokowa, węchowa/.
- Koordynacja słuchowo – ruchowa /rozwój mowy/.
- Koordynacja wzrokowo – ruchowa /zapamiętywanie, wyobraźnia/.
- Porządkowanie wiadomości o świecie.
METODA MALOWANIA DZIESIĘCIOMA PALCAMI /Finger Paiting/
Autorką jest R.F.Show.
Podczas terapii metodą "malowania dziesięcioma palcami" instruuje się dziecko dokładnie co ma robić. Otrzymuje ono duży arkusz papieru oraz farby, a jego zadaniem jest namalowanie jakiegoś obrazu. Pozostawia mu się zupełną swobodę i inicjatywę malowania. Malowanie odbywa się dłońmi oraz palcami dziecka. Zajęcia trwają 20-40 minut, a kończą się przyczepieniem wykonanego obrazka do słomianej maty. Podkreśla się w ten sposób wartość pracy dziecka. Metoda ta uwalnia dziecko od zahamowań, pokonuje lęk, wzmacnia wiarę w jego możliwości, pobudza do ekspresji fantastycznej. Metoda ta spełnia również funkcje diagnostyczne.
Większość dzieci uwielbia malowanie palcami. Po części to uwielbienie wypływa z tego, że podczas malowania palcami wolno im się brudzić i bałaganić. Malowanie palcami jest jedną z najbardziej emocjonujących i satysfakcjonujących form twórczej ekspresji dzieci. Korzyści malowania to nie tylko wzmocnienie rąk i palców, ale także pomoc w poznaniu procesu mieszania kolorów.
Ta metoda spełnia funkcje diagnostyczne. Bierze się pod uwagę stosunek dziecka do tworzywa, czas wykonywania zadania, element ekspresji ruchowej, zachowanie wobec kolorów. Wykonuje się w tej metodzie naturalną skłonność dzieci do bawienia się substancjami gęstej konsystencji. Pozostawia się dziecku zupełną swobodę. Malowanie odbywa się palcami i dłońmi.
FARBA DO MALOWANIA PALCAMI:
- Rozgotowujemy mydło lub płatki mydlane
- Po ostudzeniu i otrzymaniu galaretki dosypujemy mąkę (ew. trochę mąki ziemniaczanej)
- Tak otrzymaną masę zabarwiamy farbami
- Chcąc uzyskać gładka masę dodajemy oleju lub gliceryny
Dzieci malują bezpośrednio mocząc w farbie palce. Wykonują rysunek na bardzo dużych arkuszach papieru, co zapewnia swobodę ekspresji. Daje to duże możliwości wypowiedzi graficznych przy minimum zdolności plastycznych. Przy wykonywaniu przez dzieci pracy należy obserwować sposób nabierania farby, reakcje na zanurzanie ręki w masie, kolejność użycia kolorów, zapełnienie płaszczyzny, kierunek linii przy malowaniu, zakres linii, reakcje mimiczne i werbalne dziecka, tempo pracy, przerwy i czas pracy. Te wszystkie spostrzeżenia daję wiele informacji o dziecku i pozwalają na ukierunkowanie dalszej pracy terapeutycznej.
Malowanie dziesięcioma palcami, ma wiele wspólnego z naturalną skłonnością do paćkania się w substancjach o konsystencji błota. Wykorzystanie tej skłonności okazuje się przydatne w terapii.
Walory tej metody to:
- pomoc w pokonywaniu lęków,
- uwalnianie się od zahamowań,
- wzmacnianie wiary we własne siły,
- pobudzanie ekspresji fantastycznej oraz wartości diagnostyczne.
Malowanie palcami jest wykorzystywane do nadania swobody wzorcom ruchowym, do uzyskiwania płynności ruchów. Metoda wymaga tylko przygotowania farb o sześciu kolorach oraz papieru.
W spontanicznej działalności plastycznej kształtuje się poznawczy i emocjonalny stosunek do świata. Twórczość plastyczna daje olbrzymie możliwości wyrażania ekspresji emocjonalnej. Dziecko przedstawia to, co lubi, czym się interesuje, czego boi się lub nienawidzi.
CHOREOTERAPIA
Jest kolejna metodą artterapii – stanowi rodzaj usprawniania przez taniec. Zainspirował ją R.Laban, a początek jej dały 2 nauczycielki tańca: M.Whitehouse i M.Chace.
Ich zdaniem taniec przezwycięża poczucie zagrożenia i zahamowania przy wyrażaniu uczuć. Najważniejszym celem choreoterapii jest wyzwalanie energii, która w człowieku jest zablokowana oraz umożliwienie poznawania własnej ekspresji ruchowej. Terapeuta ma tu za zadanie wywołać wszystkie te ruchy, których pacjent unika, wykonywać i włączać je do zestawu ćwiczeń. Terapeuta pomaga również pacjentom w przeżywaniu wykonywanych ruchów.
Dzięki choreoterapii wyrabia się lekkość i płynność ruchów. Choreoterapia sprzyja tez reedukacji ciała, obniżając napięcie mięśniowe. Działa również odprężająco i wpływa na rozładowanie napięć psychicznych. Chopreoterapia pomaga żyć bardziej intensywnie, budując poczucie pewności siebie.
INTEGRACJA SENSORYCZNA
Podstawę założeń opracowanej przez A. J. Ayres terapii stanowi zjawisko integracji czynności zmysłowych. Na proces ten składają się:
- Odbiór bodźców za pomocą zmysłów,
- Segregowanie – eliminowanie dokonywane w obrębie układu nerwowego, a także rozpoznawanie i przypisywanie odpowiednich znaczeń bodźcom,
- Łączenie tych informacji uprzednio odebranymi,
- Kojarzenie ich z posiadanymi doświadczeniami czuciowymi lub ruchowymi,
- Wytwarzanie odpowiednich reakcji adaptacyjnych na dane bodźce,
- Zapamiętanie tych sposobów reagowania w celu przyszłego wykorzystania ich.
Przebieg procesu integracji zmysłów decydować będzie zarówno o jakości wykonywanych przez dziecko ruchów, rozwoju świadomości własnego ciała, jak i o sposobie postrzegania świata.
Proces integracji sensoryczno – motorycznej nie zawsze jednak przebiega prawidłowo. W pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo możemy zaobserwować na poszczególnych etapach tego procesu różnego typu zaburzenia. Mogą one przybierać rozmaite formy, np. zaburzeń napięcia mięśniowego, nieadekwatności ruchowej, obniżonej koncentracji uwagi, zaburzeń koordynacji wzrokowo – ruchowej, trudności w rozwoje mowy, zaburzeń zachowania.
Zasadniczym celem tej terapii jest wzbogacanie zdolności mózgu do dostrzegania bodźców płynących z otoczenia, do odczytywania i zapamiętywania ich oraz opartego na tej podstawie świadomego działania. Charakterystyczne jest to, że terapeuta nie jest skoncentrowany na efekcie terapii, lecz na jej przebiegu – nie walczy z objawami, lecz z ich przyczynami. Jego działania, oparte na wynikach bardzo szczegółowej diagnozy (tzw. test południowo – kalifornijski – SCSIT), obejmują przede wszystkim:
- Odpowiednie przygotowanie środowiska zewnętrznego,
Dostosowanie do potrzeb dziecka prostej stymulacji zmysłów ( przede wszystkim czucia głębokiego i dotyku ), polisensoryczną stymulację, motywowanie dziecka do podejmowania wysiłku
NIEDYREKTYWNA TERAPIA ZABAWOWA
Zasadniczą cechą oddziaływań terapeutycznych, opartych na dowolnej zabawie dziecka, jest ich niedyrektywność. Zadaniem terapeuty jest obserwacja czynności wykonywanych przez dziecko.
Szczegółowe zasady postępowania w tej metodzie to:
- Nawiązanie kontaktu z dzieckiem
- Całkowita akceptacja dziecka
- Wytwarzanie atmosfery swobody. Nauczyciel nie krępuje spontanicznej aktywności dziecka.
- Rozpoznawanie i odzwierciedlanie uczuć dziecka
- Szacunek wobec dziecka
- Dziecko kieruje samodzielnie zabawą.
- Nieprzyspieszanie terapii.
- Wprowadzanie ograniczeń. Granice swobody dziecka wyznaczone są przez;
- zasadę zapewnienia mu bezpieczeństwa.
- zasadę niedopuszczania do wyrządzania krzywdy innym osobom.
Nauczyciel pozostawia dziecku swobodny wybór zabaw i nie wykonuje za nie żadnych czynności. Niedyrektywna Terapia Zabawowa mobilizuje do samodzielnego podejmowania decyzji, pokonywania trudności, a tym samym sprawia, że rozwój emocjonalny dziecka przebiega harmonijnie.
W oligofrenopedagogice używa się wiele rodzajów zabaw, które umożliwiają osiągnięcie tych celów. Są to: zabawy z żywiołami (woda, powietrze, ziemia, glina), baraszkowanie, zabawy z tworzywami przekształcalnymi ( przykładem może być tu masa solna), zabawy tematyczne i wiele innych.
Obserwując dziecko w czasie zabawy możemy uświadomić sobie potrzeby dziecka, jego zainteresowania, źródła lęku i frustracji, tajemnice, oraz sposoby radzenia sobie w potrzebie.
Zabawa w przypadku dzieci upośledzonych umysłowo jest okazją do poznania i określania poziomu rozwoju mowy, umiejętności komunikacyjnych, sposobów ich porozumiewania się z otoczeniem, rozpoznania trudności, na jakie napotykają one w zakresie uczenia się itp. W czasie zabawy terapeuta potrafi nie tylko określić rysujące się potrzeby dziecka, ale też ustalić i określić zakres niezbędnej dla niego pomocy.
METODA WERONIKI SHERBORN’E
WERONIKA SHERBORNE – angielska terapeutka , zaczynała pracę jako nauczycielka wychowania fizycznego. Przez pewien czas wykonywała swą pracę w sposób tradycyjny, do momentu, kiedy została uczennicą Rudolfa Labana. To właśnie Laban zmienił jej spojrzenie na ruch i ciało człowieka. Początkowo wykorzystywała swe doświadczenia i inne spojrzenie na ruch w pracy z dziećmi sprawnymi, a następnie przeniosła je na dzieci specjalnej troski. Stała się nauczycielem dla innych nauczycieli, studentów, terapeutów, specjalistów i innych osób pracujących z dziećmi.
Metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne, jest metodą dość znaną i stosowaną z powodzeniem w pracy z dziećmi i dorosłymi z różnego rodzaju niepełnosprawnością. Ten opracowany przez Nią system ćwiczeń wywodzi się z baraszkowania, naturalnej formy kontaktu rodzic – dziecko. Został on oparty na twierdzeniu, iż rozwój ruchowy jest podstawą do rozwoju poznawczego. Poprzez zastosowanie odpowiednich zestawów ćwiczeń ruchowych tworzy się możliwość realizowania potrzeb psychicznych, a tym samym sposobność ujawnienia się własnej aktywności jednostki. Ważne dla osób upośledzonych umysłowo jest to, że znajomość mowy nie jest konieczna do uczestniczenia w tych ćwiczeniach. Bodźce kinestetyczne, poczucia związane z równowagą, dotykiem, odczuwaniem ruchu leżą u podstaw kształtowania własnej tożsamości.
Celem tej metody jest doświadczenie:
- ruchu,
- kontaktu emocjonalnego,
- kontaktu fizycznego,
- kontaktu społecznego,
- poznanie własnego ciała.
Stosując tę metodę dążymy do rozwoju:
- świadomości schematu ciała, integracji poszczególnych jego części,
- orientacji w czasie i przestrzeni w środowisku zewnętrznym,
- poczucia bezpieczeństwa, zaufania do siebie i partnera,
- emocji, opanowywania ich,
- własnej inwencji, pewności siebie, inicjatywy,
- spontaniczności ruchu i zachowań,
- sprawności ruchowej, wyobraźni, pojęć,
- koncentracji uwagi, sposobu komunikowania się,
- umiejętności rozluźniania się po okresie napięcia i koncentracji,
- a także do integracji środowiska, w którym jesteśmy.
Metoda W. Sherborne – w odróżnieniu od metod rehabilitacji ruchowej – koncentruje się przede wszystkim na kontakcie z innymi osobami, komunikacji pozawerbalnej oraz aspekcie terapeutycznym, którego podstawą jest ruch. Metoda ta wymaga od nauczyciela nie tylko znajomości ćwiczeń, ale przede wszystkim terapeutycznego podejścia do dziecka, podejścia opartego na umiejętności nawiązywania kontaktu, otwartości na potrzeby dziecka i elastyczności w prowadzeniu zajęć. Jest to szczególnie ważne w pracy z dziećmi z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego.
W metodzie ruchu rozwijającego wyróżnia się kilka kategorii ruchu. Największe zastosowanie ma grupa ćwiczeń pozwalających dzieciom poznać swoje ciało. Ćwiczenia te są szczególnie wskazane, gdyż nie wymagają od ucznia ukierunkowanej aktywności własnej, która często przerasta możliwości rozwojowe osób głęboko upośledzonych umysłowo. W proponowanych ćwiczeniach dziecko może być bierne, stroną aktywną jest tu dorosły. Innym ważnym powodem jest fakt, że wykonuje się je na podłodze. Bliski kontakt ciała dziecka z podłożem daje poczucie bezpieczeństwa. Kolejnym powodem szerokiego zastosowania tych ćwiczeń jest to, że one w sposób prosty przekazują dziecku wiedzę o budowie jego ciała.
Wiadomości o ciele dziecka i jego możliwościach przekazujemy mu w czterech grupach ćwiczeń:
- ćwiczenia wyczuwania brzucha, pleców i pośladków (wszelkie dotykanie, masowanie i nazywanie tych części ciała).
- ćwiczenia wyczuwania rąk i nóg (np. dotykanie dłonią i stopą podłoża, podnoszenie i opuszczanie całej nogi na podłogę, zginanie i przyciąganie nóg, maszerowanie, bieganie).
- ćwiczenia wyczuwania stawów (dotykanie łokciami podłogi, dotykanie kolan i okci, dotykanie łokciem kolana, machanie stopą i dłonią ).
- ćwiczenia wyczuwania twarzy (np. "witanie się" z uszami i nosem swoim i orosłego).
Na podstawie wieloletnich obserwacji i doświadczeń W. Sherborne doszła do wniosku, że wszystkie dzieci mają dwie podstawowe potrzeby:
- chcą dobrze poznać swoje ciało, umieć nad nim zapanować,
- odczuwają potrzebę kontaktu z innymi.
W czasie doświadczeń ruchowych występują trzy relacje:
Relacja opiekuńcza czyli "Z"
- Obejmowanie partnera, głaskanie, bujanie (na boki, w przód, w tył aż do przewrotu).
- Podrzucanie partnera, turlanie, pociąganie za ręce i nogi,
- Mosty w parach i czwórkach aż do utworzenia tunelu,
- Jazda na koniku,
- Wspólne skakanie
- Bagaż – dziecko uczepione partnera.
Relacja "przeciwko"
- Starszy partner dostosowuje się do możliwości dziecka, zachęca je do podejmowania wysiłku, pozwala mu wygrać po uzyskaniu maksymalnej aktywności, czy chociażby czynnego zaangażowania się dziecka,
- Przygniatanie – dziecko usiłuje się wydostać spod leżącego pod nim partnera,
- Więzienie – w siadzie, silne obejmowanie dziecka, podczas gdy ono stara się wyswobodzi,
- Przepychanie się rękami, stopami, biodrami, plecami,
- Mocowanie się,
- Skała – próba przewrócenia partnera, będącego w siadzie podpartym lub stojącego w rozkroku.
Relacja "razem"
- Waga – trzymając się za ręce, naprzemiennie wstajemy i siadamy,
- Wspólne dmuchanie na wyobrażony puszek,
- Lustrzane odbicie – pokazywanie, naśladowanie, powtarzanie ruchów, gestów, mimiki partnera,
- Wychylanie na boki,
- Krokodyl z partnerem na plecach.
Zastosowanie metody Weroniki Sherborne w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi.
- Pracując tą metodą z dziećmi niepełnosprawnymi, np. z mózgowym porażeniem dziecięcym, należy przestrzegać pewnych zasad ze względu na specyficzne uwarunkowania takich dzieci, tzn.
- Nie mogą poruszać się tak, jak inne dzieci, czyli samodzielnie,
- Zbyt często są chronione przez rodziców,
- Mają mniejsze możliwości poznawcze,
- Są bardziej lękliwe,
- Czasami zbyt duża motywacja do wykonania ruchu utrudnia im samą czynność,
- Mogą u nich występować zaburzenia równowagi, mowy itd.
Wszystkie te problemy i trudności należy mieć na uwadze w czasie prowadzenia zajęć. Czasami istnieje konieczność zmiany pozycji, dobrania ćwiczeń, pomocy i odpowiedzi, jak wykonywać ćwiczenie w inny sposób. Czasem trzeba zaproponować ćwiczenia zastępcze.
A zatem występują tu pewne sprzeczności: zabawa, spontaniczność, ograniczenie ingerencji prowadzącego i inicjatywa własna dziecka z jednej strony, zaś z drugiej pewne wymagania w stosunku do niepełnosprawnych i przestrzeganie określonych zasad w czasie ćwiczeń.
METODA M. CH. KNILLÓW
Podobnie jak metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne, również metoda opracowana przez CH. Knilla może być kluczem do każdego dziecka, bez względu na jego możliwości i stan psychofizyczny. Jej zastosowanie możliwe jest zarówno w trakcie terapii indywidualnej, jak i przy nawiązywaniu kontaktu z dzieckiem, rozbudzaniu sprawczości pozytywnej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie ciała i rozwijaniu poczucia tożsamości. Dodatkowym plusem tej metody jest uzyskany przez wprowadzenie określonej muzyki, efekt orientacji w czasie oraz przewidywania kolejnych czynności. Jej istota polega na prowadzeniu wyraźnie ustrukturalizowanych sesji.
Christopher Knill - twórca programu Aktywności, jest pracownikiem Norweskiego Instytutu; pracuje z dziećmi, młodzieżą, dorosłymi z ciężkimi zaburzeniami w rozwoju ruchowym, poznawczym i społecznym.
Programy aktywności noszą tytuły: "Świadomość ciała"; "Kontakt i Komunikacja". Programy te obecnie są realizowane w około 7 krajach. Są to programy aktywności przeznaczone do indywidualnej pracy z dzieckiem, wzbogacone kasetami ze specjalnie skomponowaną muzyką, która towarzyszy wszystkim czynnością.
Podstawowym założeniem programu Ch. Knilla, jest oparcie działań stymulujących rozwój dziecka, na zmyśle dotyku. Doświadczenie kontaktu fizycznego, jest podstawą rozwoju związków z innymi ludźmi i komunikacji między nimi. Program zawiera wskazówki służące jak najlepszemu zaplanowaniu i przygotowaniu sesji kontaktu ( poprzez określenie potrzeb partnera, podział odpowiedzialności za sesje kontaktu, dostosowanie tych spotkań do codziennych rytuałów planu dnia, przygotowanie niezbędnego wyposażenia do prowadzenia zajęć).
Metoda Knilla to próba wykorzystania osiągnięć psychologii rozwojowej do pracy z tymi wszystkimi, którzy niezależnie od wieku i przyczyny zaburzeń nie nawiązują kontaktu z najbliższym otoczeniem. Tkwią w milczącym świecie stereotypów, są dalecy, ale nadal wrażliwi na nasze komunikaty, podatni na zranienie i odrzucenie. Bronią swoich granic, ale czekają na pomoc.
Dzieci sprawne inaczej powinny możliwie często uczestniczyć w zajęciach usprawniających, które rozwiną u nich świadomość własnego ciała, przestrzeni, jaka je otacza oraz, że w tej przestrzeni przebywają inni ludzie, z którymi mogą nawiązać kontakt. Służy temu metoda Christophera Knilla "Świadomość Ciała", "Kontakt i Komunikacja".
Z różnych powodów niektórzy ludzie mają trudności w doświadczaniu, nabywaniu i organizowaniu podstawowych informacji o sobie. Ich interakcja ze środowiskiem staje się ograniczona i w rezultacie mogą oni wykształcić zaburzony obraz swojego ciała.
Może im zabraknąć kontroli nad ruchami i mogą napotykać na poważne problemy w komunikacji. To wszystko bywa przyczyną ogólnego braku bezpieczeństwa i zaburzeń emocjonalnych, które z kolei hamują możliwości normalnego rozwoju.
Aby temu zapobiec należy dostarczać dziecku jak najwięcej informacji na temat swojego ciała i jego powiązania z otoczeniem. Pomogą w tym programy Christophera Knilla, których celem jest pomoc w uzyskaniu wiedzy dotyczącej:
- ciała jako całości,
- poszczególnych części ciała i ich powiązań z innymi częściami,
- faktu, że różne części ciała mogą być używane w różny sposób.
Ponadto proponowane przez Christophera Knilla programy stanowią ramy, dzięki którym rozwija się kontakt społeczny, ruch i zabawa są sposobem na wywołanie i ustrukturalizowanie uwagi dziecka.
Opis programów
PROGRAMY KNILLÓW MOGĄ BYĆ STOSOWANE JAKO METODA:
- przywracająca doznania zmysłowe trenowane w życiu płodowym, służące poznaniu własnego ciała i umożliwiające kontakt z otoczeniem
- pobudzająca dzieci głębiej upośledzone umysłowo do aktywności i współdziałania,
- aktywizująca dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym,
- diagnostyczna i usprawniająca w terapii dzieci nieharmonijnie rozwijających się, z trudnościami w nauce,
- porządkująca zachowanie dzieci niedostosowanych społecznie.
Aktywności zawarte w każdym programie następują kolejno po sobie. Mogą być wykorzystane do pracy z dziećmi fizycznie upośledzonymi, niesłyszącymi i/lub niewidomymi, oraz z dziećmi, z którymi trudno jest nawiązać kontakt (z cechami autystycznymi lub psychotycznymi).Program wprowadzający – 8 minut.
Kołysanie
Wymachiwanie rękoma
Pocieranie dłoni
Klaskanie
Głaskanie głowy
Głaskanie brzucha
Relaksacja
Program I – 15 minut.
Kołysanie
Wymachiwanie rękoma
Zginanie i rozprostowanie rąk
Pocieranie dłoni
Zaciskanie i otwieranie dłoni
Ruchy palców
Klaskanie
Głaskanie głowy
Głaskanie policzków
Głaskanie łokci
Głaskanie brzucha
Przewracanie się ( padanie )
Relaksacja
Program 2 – 15 minut.
Kołysanie
Klaskanie
Głaskanie brzucha
Głaskanie ud
Głaskanie kolan
Głaskanie palców u nogi
Wiosłowanie
Pocieranie stóp
Poruszanie palcami u stóp
Poruszanie nogami
Leżenie na plecach
Obracanie się z pleców na bok
Obracanie się z pleców na brzuch
Relaksacja
Do wykonywania aktywności opisanych w 1 i 2 programie używane są różne części ciała w różny sposób.Program 3 – 20 minut.
Leżenie na brzuchu
Leżenie na plecach
Obracanie się z pleców na brzuch
Obracanie się z brzucha na plecy
Poruszanie nogami
Czołganie się na brzuchu
Raczkowanie
Klęczenie i spacerowanie na kolanach
Upadanie z pozycji klęczącej
Odpychanie i przyciąganie
Relaksacja
Przeprowadzenie tego programu wymaga znacznie więcej świadomości społecznej dziecka ruchliwości i koordynacji.Program 4 – 20 minut.
Leżenie na brzuchu
Leżenie na brzuchu i mruganie oczyma
Leżenie na plecach z rękoma wokół karku
Poruszanie nogami (jazda rowerem)
Odbijanie się na siedzeniu
Ślizganie się na siedzeniu
Podnoszenie się i stanie bez ruchu
Podnoszenie ramion – jednego a potem obu jednocześnie
Podnoszenie jednocześnie jednej ręki i jednej nogi
Stawanie przed kimś
Podbieganie do – odbieganie od
Spacerowanie – szybko i delikatnie
Spacerowanie – wolno i ciężko
Spacerowanie – wolno i delikatnie ( po cichu)
Dwa i dwa (znajdź partnera)
Odpychanie i przyciąganie
Dowolne ruchy
Taniec Program ten pomyślany jest jako aktywność grupowa. Wymaga odpowiedniego poziomu świadomości ciała, większej samokontroli, wyższego poziomu rozumienia pojęciowego, koncentracji.Program SPH – 25 minut.
Kołysanie -pr. 1 i 2
Wymachiwanie rękoma – pr. 1
Pocieranie dłoni – pr. 1
Zaciskanie i otwieranie dłoni – pr. 1
Klaskanie – pr.1 i 2
Głaskanie policzków – pr. 1
Głaskanie brzucha – pr. 1 i 2
Głaskanie ud – pr. 2
Ruchy stóp – nóg – pr. 2
Przewracanie się (padanie) – pr. 1
Relaksacja – pr. 1 i 2
Każdemu etapowi przyporządkowana jest inna, bardzo wyraźna, radosna linia melodyczna. Rytuał sesji rozpoczyna się już w momencie przygotowań – przyniesienia przyborów i znalezienia odpowiedniego miejsca. Podstawową część inauguruje włączenie magnetofonu i rytualne wykonywanie określonych w danym programie czynności. Pozycja dziecka i forma jego fizycznego kontaktu z terapeutą jest uzależniona od jego woli i możliwości psychofizycznych.
Po jakimś czasie dzieci zaczynają bardzo wyraźnie łączyć bodźce słuchowe – melodię – ze schematem i rodzajem wykonywanej czynności. Dzięki temu osiąga się nie tylko nawiązanie kontaktu i rozwijanie aktywności, ale również orientację w czasie, umiejętność przewidywania oraz bardzo wyraźny rozwój koordynacji słuchowo – ruchowej; rytmizowanie ruchów w zależności od muzyki.
Autor: Agnieszka Laskowska |
