Chcę podzielić się opracowanymi przeze mnie materiałami na temat rozwoju mowy.
Psychologia od wielu lat zajmuje się rozwojem mowy. Badacze rozszerzają i pogłębiają kierunki poszukiwań, ale – jak pisze J. Smoczyńska – przyswajanie języka przez dziecko to proces wciąż do końca niewyjaśniony.
Mowa odgrywa ważną rolę w kontaktach międzyludzkich. Dziecko poznaje i przyswaja podstawowe wartości poprzez obserwację, naśladownictwo, kształcenie oraz uwarunkowania społeczne. Prawidłowe kształtowanie się mowy i jej rozwój jest podstawą do kształtowania się i rozwoju osobowości dziecka. Dzięki rozumieniu mowy i umiejętności mówienia dziecko może zaspokoić swoje potrzeby psychiczne i fizyczne oraz wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia. Osiągnięcie prawidłowego stanu mowy uwarunkowane jest określonymi dyspozycjami w funkcjonowaniu narządu słuchu i aparatu mowy. To one zapewniają prawidłowe rozumienie wypowiedzi słownych i ich tworzenie. Rozwój mowy ma ścisły związek z rozwojem społecznym. Kontakty dziecka z otoczeniem mogą przyspieszyć kształtowanie się mowy, lub – w przypadku zaniedbań środowiskowych lub braku wzorców do naśladowania – następuje u dziecka opóźnienie rozwoju mowy lub zaburzenia rozwoju mowy.
Ukazało się wiele prac prezentujących badania nad językiem dziecka. E. Hurlock (1985: 315) wychodzi od zdefiniowania terminów mowa i język. Odrzuca on pojmowanie tych pojęć jako synonimów. Język "oznacza wszelkie środki komunikowania się, za pomocą myśli uczucia są kodowane symbolicznie, tak, że mogą być przekazywane w sposób zrozumiały dla innych." Dla tego autora mowa jest "formą języka, w której dla przekazania znaczeń używa się artykułowanych dźwięków lub słów." I. Kurcz zdaje się odnosić pojęcie "język" tylko do mowy i pisma. Określa go jako "kod składający się ze znaków (liter) i ich kombinacji (słów)." Istnieją różne sposoby rozumienia języka, lecz każdy z nich sprowadza się do określonego kodu.
Wg H. Mystkowskiej (1970: 7) mowa to środek komunikacji między nadawcą a odbiorcą. Uwzględnia zwyczaje i normy językowe, jest więc czynnikiem życia społecznego i rozwija się w warunkach współpracy z otoczeniem. Wyraża procesy umysłowe, emocjonalne, staje się środkiem ekspresji procesów psychicznego życia człowieka. Mowa odgrywa ważną rolę w kształtowaniu się wyobraźni.
Do jednej z ciekawszych koncepcji przyswajania mowy przez dziecko należy koncepcja J. Piageta. Opierając się na stadiach rozwojowych myślenia dziecka uznał, że mowa przechodzi te same stadia i w zależności od nich kształtuje się obraz mowy. Piaget wyraża pogląd, iż do wieku szkolnego dziecko posługuje się mową egocentryczną, która jest pierwotną funkcją mowy i dopiero na jej fundamencie kształtuje się mowa uspołeczniona, "której celem jest informowanie kogoś o czymś, wspólna wymiana przekazów werbalnych, czyli dyskusja" (Karwowska-Struczyk, 1982: 48). Autor ten dzieli mowę egocentryczną na właściwą – wypowiedzi pod nieobecność innych osób i monologi zbiorowe – mówienie w obecności innych bez zainteresowania słuchaczem. Jest to mowa o sobie i dla siebie, nie posiadająca funkcji komunikatywnej lecz charakteryzująca się egocentryzmem myślenia. Przeciwieństwem mowy egocentrycznej jest mowa uspołeczniona, którą Piaget dzieli na cztery kategorie:
- Informowanie przystosowane do sytuacji (komunikowanie o czymś i przekazywanie myśli);
- Krytykowanie i drwiny;
- Rozkazy, prośby i groźby
- Pytania i odpowiedzi (Przetacznik, 1980:463)
L. S. Wygotski nie zgadzał się z koncepcją mowy egocentrycznej. Twierdził on, że "komunikatywna, uspołeczniona mowa stanowi pierwszą fazę rozwoju mowy" (Karwowska-Struczyk, 1982: 34). Według Wygotskiego mowa najpierw służy porozumiewaniu się dorosłego z dzieckiem, a dopiero potem staje się czynnością osobistą dziecka, czynnością najpierw zewnętrzną, potem wewnętrzną. Przeciwstawienie się teorii Piageta tłumaczył faktem, iż mowa egocentryczna, to przeważnie rozmowa z wyimaginowanym słuchaczem, i dopiero z wiekiem nabiera cech strukturalnych zbliżających ją do mowy wewnętrznej.
Mowa dziecka kształtuje się w ciągu kilku lat. Leon Kaczmarek (1977: 64 – 104) wyodrębnia kilka okresów mowy u prawidłowo rozwijającego się dziecka:
- Okres melodii (0 – 1 r.ż.) – dziecko reaguje krzykiem na przykre dla niego wrażenia (ból, głód, zimno). Po pewnym czasie komunikuje krzykiem swoje niezadowolenie. Około 2. – 3. miesiąca życia dziecko wytwarza specyficzne dźwięki, najczęściej tylnojęzykowe i gardłowe. Etap ten nazwany jest przez Kaczmarka głużeniem lub gruchaniem. Około 5. – 6. miesiąca głużenie przekształca się w gaworzenie. Charakterystyczne dla tego okresu jest powtarzanie dźwięków wydawanych przez siebie i przypadkowo usłyszanych, przez co dziecko ćwiczy narządy mowne i słuch. Okres melodii kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych.
- Okres wyrazu (1.– 2. r.ż.) – okres wyrazu przypada na drugi rok życia. Dziecko zaczyna wymawiać najpierw wyrazy, potem proste, krótkie zdania. Pod koniec 2. r.ż. dziecko potrafi porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami, mimo niewielkiego zasobu słów.
- Okres zdania (2. – 3. r.ż.) - w tym czasie wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, wzbogaca się słownik czynny i bierny – obserwuje się znaczny przyrost ilościowy słów od ok. 300. w 2. r.ż. do około 1000. w wieku 3. lat. Wypowiedź staje się bardziej zrozumiała, zbliża się do wzorca fonetycznego poszczególnych wyrazów. W 2. r.ż. dziecko powinno wypowiadać poprawnie proste zdanie. W 3. r.ż. zdania dzieci stają się dłuższe, złożone z 2. – 5. wyrazów. W wypowiedziach nadal utrzymują się agramatyzmy, choć następuje bujny rozwój form fleksyjnych.
- Okres swoistej mowy dziecięcej (3. – 7. r.ż.) – w dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, umiejętność budowania zdań złożonych, następuje dalszy rozwój artykulacji. Mowa dzieci 4. letnich różni się pod względem dźwiękowym. Występuje jeszcze seplenienie fizjologiczne (zamienianie głosek sz, ż, cz, dż na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź). Dzieci coraz więcej rozumieją, odpowiadają na pytania i coraz więcej ich zadają, wykonują polecenia. Ich wypowiedzi wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację, potrafią mówić o przeszłości i przyszłości. W wypowiedziach pojawia się jeszcze wiele form agramatycznych, lecz równocześnie występuje zaciekawienie poprawnością językową. Mowa dziecka 5. letniego jest w zasadzie zrozumiała. Zaczynają się ustalać głoski sz, ż, cz, dż. Dzieci potrafią powtórzyć je poprawnie, choć jeszcze mogą być wymawiane w mowie potocznej jak s, z, c, dz. Powinna pojawić się głoska r. Potrafią wyjaśnić znaczenie słów, opisywać cechy przedmiotów i możliwości ich wykorzystania. Stopniowo zanikają nieprawidłowości gramatyczne. Dziecko dokonuje autokorekty i chętnie poprawia wypowiedzi innych. Dziecko 6. letnie powinno mieć już opanowaną mowę, chociaż proces rozwoju języka trwa nadal. Wypowiedzi dzieci wzbogacają się wraz ze zdobywaniem doświadczenia i rozszerzaniem swojej wiedzy o nowe zjawiska otaczającej nas rzeczywistości.
Elementy różniące mowę sześciolatka od mowy dzieci młodszych a tym samym zbliżające do mowy dorosłych H. Mystkowska (1970: 34) określa w następujący sposób:
- Częste stosowanie mowy niezależnej
- Wzrost liczby zdań wieloczłonowych
- Wzrost liczby składników zdań
- Wymawianie prawidłowo wszystkich dźwięków wyizolowanych.
Analizując rozwój mowy u dzieci szybko dochodzi się do wniosku, że składnia, fleksja, słowotwórstwo to tylko jeden z aspektów rozwoju mowy. Drugi aspekt polega na rozwoju zasobu i treści słownika dzieci. Słownictwo dzieci zależne jest od wielu czynników: sprawności umysłowej, różnic indywidualnych między dziećmi, środowiska wychowawczego, inteligencji, motywacji. Dzieci przyswajają sobie część słów, które rozumieją i używają w swoich wypowiedziach. Jest to tzw. słownik czynny. O wiele bogatszy od słownika czynnego jest słownik bierny, który jest zasobem słownictwa, które dziecko rozumie ale go nie używa. Rozwój tych słowników następuje wraz z wiekiem.
Śledząc podane przez różnych autorów podział rozwoju mowy oraz uwzględniając drobne różnice można stwierdzić, że opracowania te zgodne są, co do podziału rozwoju mowy na okres przedjęzykowy, rozwój słowa, szerszy rozwój słowa, rozwój zdania. Jest to uproszczone spojrzenie na rozwój mowy dziecka tylko od strony składni, a przecież oprócz składni rozwija się także fleksja i słowotwórstwo.
Mowa jako jeden z najważniejszych elementów życia człowieka reguluje jego stosunki ze światem zewnętrznym, przez co pozwala mu na komunikowanie się. Istnieją formy pracy z dzieckiem, które przyspieszają i wspomagają rozwój mowy dziecka. Najlepsze i najpełniejsze efekty daje żywe słowo, które dotyczy zarówno przeżyć emocjonalnych jak i rozwoju czynności umysłowych, organizowanie sytuacji sprzyjających rozwojowi mowy, działanie, które ma znaczenie dla myślenia konkretno – wyobrażeniowego, przeżywanie, które wywołuje pragnienie ekspresji.
Bibliografia
Hurlock E. (1985) Rozwój dziecka. Warszawa, PWN.
Karwowska-Struczyk M. (1982) Rozmowa dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa, WSiP.
Kurcz I. (1982) Język i mowa. W: T. Tomaszewski (red.) Psychologia. Warszawa, PWN.
Mystkowska H. (1970) Właściwości mowy dziecka 6.- 7. letniego. Warszawa, PZWS
Piaget J. (1966) Studia z psychologii dziecka. Warszawa, PIW.
Piaget J., Inhelder B. (1996) Psychologia dziecka. Wrocław, Wydawnictwo Siedmioróg.
Przetacznik M. (1980) Wiek przedszkolny. W: M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa, PWN
Kaczmarek L. (1977) Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin WL. s. Danuta Kurek
|
